Historia - Zachęta Narodowa Galeria Sztuki

Poznaj historię

najstarszej galerii w Warszawie

Historia Zachęty rozpoczęła się w 1860 roku, gdy z inicjatywy artystów malarzy (m.in. Wojciecha Gersona) powstało Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych. Była to pierwsza w zaborze rosyjskim instytucja zajmująca się wystawianiem i kolekcjonowaniem dzieł twórców polskich.

„Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych, jako zjednoczenie Artystów i Miłośników sztuki, ma na celu rozkrzewianie sztuk pięknych w kraju, oraz niesienie pomocy i zachęty artystom, a zwłaszcza młodzieży, wychodzącej ze Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie”

– głosił art. 1 Ustawy Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Królestwie Polskim.

W drugiej połowie XIX wieku TZSP stało się powszechnie znaną, odgrywającą ważną rolę w polskim życiu kulturalnym instytucją. Problemem był jednak brak własnej siedziby z salami wystawowymi. Korzystano z wynajętych pomieszczeń przy Krakowskim Przedmieściu, m.in. w pałacu Mokronowskich, hotelu Gerlacha czy w klasztorze Bernardynów przy kościele św. Anny. W wyniku konkursów przeprowadzonych w 1894 i 1896 roku projekt i nadzór nad budową powierzono Stefanowi Szyllerowi – jednemu z najwybitniejszych polskich architektów, twórcy m.in. gmachu Politechniki Warszawskiej. Dekorację rzeźbiarską ze słynnym tympanonem przedstawiającym personifikację sztuk i napisem ARTIBUS (Sztukom) stworzył Zygmunt Otto.

Od początku swojego istnienia Zachęta była inicjatywą społeczną i narodową. Warto podkreślić rolę licznych darczyńców, bez których nie udałoby się wybudować tak okazałego gmachu, typowego dla XIX-wiecznych metropolii (np. Wiednia, Berlina, Paryża). Znana działaczka społeczna i filantropka Ludwika Górecka zapisała parcelę pod budowę Zachęty przy placu Małachowskiego. Gmach otwarto 15 grudnia 1900 roku. Wkrótce widzowie mogli zwiedzać wystawę stałą, na której prezentowano m.in. Bitwę pod Grunwaldem Jana Matejki. Wizyty w Zachęcie stały się zwyczajem mieszkańców Warszawy, podziwiających w jej murach najpiękniejsze obrazy Jacka Malczewskiego, Józefa Mehoffera, Stanisława Wyspiańskiego, rzeźby Xawerego Dunikowskiego, Henryka Kuny, Edwarda Wittiga i wiele innych dzieł. Ważną częścią działalności instytucji było stworzenie – dzięki zakupom i darom – kolekcji sztuki polskiej.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości gmach Zachęty stał się miejscem tragedii narodowej, gdy 16 grudnia 1922 roku w jego murach, w czasie otwarcia wystawy, zginął pierwszy Prezydent Rzeczypospolitej Gabriel Narutowicz, zastrzelony przez Eligiusza Niewiadomskiego, malarza i publicystę związanego z Narodową Demokracją.

W czasie II wojny światowej Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych zostało rozwiązane po blisko 80 latach działalności, a sam gmach zarekwirowany przez okupantów. Większość zbiorów Zachęty trafiła do Muzeum Narodowego. W budynku Zachęty powstał Haus der deutschen Kultur (Dom Kultury Niemieckiej), w którym odbywały się hitlerowskie imprezy propagandowe. W czasie powstania warszawskiego został uszkodzony przez pociski artyleryjskie; podczas wycofywania się Niemcy podjęli też próbę jego spalenia.

W 1945 roku Biuro Odbudowy Stolicy przeprowadziło remont budynku, nie doszło jednak do reaktywowania TZSP. W 1949 roku gmach stał się siedzibą Centralnego Biura Wystaw Artystycznych. Zadaniem tej instytucji – poza planowaniem i koordynacją ekspozycji w wojewódzkich Biurach Wystaw Artystycznych – było prowadzenie własnej działalności wystawienniczej, zgodnie z polityką kulturalną PRL. Miały tu jednak miejsce wydarzenia ważne dla życia artystycznego, jak np. wystawa Romantyzm i romantyczność w sztuce polskiej XIX i XX wieku (1975) czy przeglądy współczesnej sztuki włoskiej i francuskiej. Imprezą o wielkiej randze (związaną z sukcesem tzw. polskiej szkoły plakatu) było organizowane przez CBWA od 1966 roku Międzynarodowe Biennale Plakatu w Warszawie, pierwsze tego rodzaju wydarzenie artystyczne na świecie.

Misję popularyzowania sztuki współczesnej, poszerzania świadomości artystycznej i wspierania młodych twórców Zachęta kontynuowała po roku 1989 i upadku komunizmu w Europie Środkowo-Wschodniej – początkowo jako Państwowa Galeria Sztuki Zachęta, a od 2003 roku jako Narodowa Galeria Sztuki.

W 1991 roku TZSP wznowiło działalność jako stowarzyszenie miłośników sztuki działające przy Zachęcie.

DOWIEDŹ SIĘ JAK ZOSTAĆ CZŁONKIEM TZSP

Materiały dodatkowe

mediateka / galeria zdjęć

Zachęta w starej fotografii

O nas

Historia Zachęty w PJM

Głucha historia Zachęty i jej artystycznego sąsiedztwa