Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

organizator: CBWA, Biuro Współpracy Kulturalnej z Zagranicą
komisarz: Jørn Rubow, dyrektor Statens Museum for Kunst w Kopenhadze.
projekt plakatu: Henryk Tomaszewski
liczba artystów: 30
liczba eksponatów: 208
frekwencja: 3.218 (Rocznik CBWA)

Wystawa, objęta patronatem ministrów spraw zagranicznych obu krajów, należy do rzadkich w latach 60. XX wieku tak obszernych pokazów sztuki kraju kapitalistycznego. Chociaż ekspozycja była odpowiedzią na wystawę polskiej abstrakcji, pokazaną w 1959 roku w Kopenhadze, nie ograniczyła się (wbrew tytułowi) do sztuki najnowszej. Przeciwnie, stanowiła typowy produkt promocyjny Duńczyków, usiłujących wykreować wizerunek kultury nieznanego kraju za granicą (była to wystawa objazdowa, trafiła wcześniej do trzech miast w Jugosławii).

Przygotowana przez zespół najważniejszego muzeum państwowego Danii, Statens Museum for Kunst w Kopenhadze (z katalogiem zawierającym krótki tekst wstępu dyrektora Jørna Rubowa), obejmowała w sumie 208 eksponatów: dzieła malarstwa od XIX wieku (w tym najbardziej znanych symbolistów: Vilhelm Hammershøi, Laurits A. Ring, Jens Ferdinand Willumsen), malarstwo i rzeźbę okresu międzywojennego, duży — owszem — zestaw artystów współczesnych (malarstwo, rzeźba; z grafiki pokazano dzieła tylko jednego artysty współczesnego, Palle Nielsena, za to duży jego cykl 53 drzeworytów Orfeusz i Eurydyka, nagrodzony rok wcześniej na Biennale w Wenecji).

Na reprodukcjach fotograficznych (było ich 35) przedstawiono — w bardzo szczególnym wyborze — dawną sztukę duńską: od średniowiecza (10 zdjęć kamieni runicznych i kościołów romańskich oraz fresków gotyckich) po rzeźby Berthela Thorvaldsena, kilku rzeźbiarzy XIX i początku XX wieku i obrazy z okresu „złotego wieku” (przełom XVIII i XIX wieku). Nie sformułowano więc próby przeglądu dziejów sztuki duńskiej, ale wybór przykładów uznawanych za najdonioślejszy wkład do kultury europejskiej. Natomiast zestaw artystów współczesnych nosi pozory szerszej panoramy różnych tendencji, jakby zamierzano ujawnić znajomość i obecność w Danii wielu głównych trendów sztuki światowej. W katalogu wystawy reprodukowane są tylko pojedyncze dzieła twórców z XX wieku.

Na wystawie pokazano znanych już wówczas w świecie  –- malarza abstrakcjonistę Richarda Mortensena (aż 7 obrazów), wystawiającego w Paryżu i promowanego tam m.in. przez sławną Galerie Denise René; rzeźbiarza Roberta Jacobsena (3 abstrakcyjne konstrukcje żelazne), związanego z tą samą paryską galerią. Ale na wystawie znaleźli się także cenieni lokalnie, zaś w Europie niemal nieznani artyści, np. malarze: kubizujący Vilhelm Lundstrøm, Jens Søndergaard, nawiązujący do Edvarda Muncha ekspresjonista, Poul Bjørklund, realista z okresu międzywojennego, czy rzeźbiarz Erik Thommesen, który w 1956 roku reprezentował Danię na Biennale w Wenecji.

Najbardziej rozpoznawalny wówczas w świecie fenomen współczesnej sztuki duńskiej, artystów z grupy CoBrA, pokazano w bardzo zdawkowy sposób, jedynie dziełami Henry’ego Heerupa i Carla Henninga Pedersena. Wielkimi nieobecnymi na wystawie byli najsławniejsi członkowie CoBrA, Asger Jorn i Egill Jacobsen. Czyżby dlatego, że Duńczycy przygotowując swoją prezentację dla Polski i Jugosławii chcieli uniknąć pokazywania kontestatorów (choć przecież o zdecydowanie lewicowych poglądach)? Pojedyncze prace holenderskich członków grupy CoBrA warszawska publiczność mogła zobaczyć już wiosną 1960 roku w Muzeum Narodowym: obrazy Karela Appela i Corneille’a zamykały przegląd malarstwa Holendrów od Vincenta van Gogha i Pieta Mondriana. Corneille był już także prezentowany na wystawie międzynarodowej grupy Phases w krakowskiej Galerii Krzysztofory w 1959 roku. Trzy obrazy Jorna pojawią się w Warszawie dopiero w 1966 roku na pokazie Współczesnych tendencji w malarstwie ze zbiorów Stedelijk Museum w Amsterdamie i Van Abbe Museum w Eindhoven.

Właśnie „cobryści” zostali zauważeni w dwóch najszerszych i najbardziej wnikliwych recenzjach z wystawy w Zachęcie. Heerupa wydobył Andrzej Osęka jako największą indywidualność wystawy (i chyba czas potwierdził ten werdykt)¹, w Pedersenie zaś Ignacy Witz zobaczył „jedyny tu żywiołowy talent malarski”².

W relacjach prasy warszawskiej pobrzmiewał jednak nieco protekcyjny ton wobec sztuki „małego kraju”. Jak pisano w „Sztandarze Młodych”: „współczesna plastyka duńska rozwijała się w atmosferze ożywionych kontaktów ze sztuką przodujących ośrodków europejskich”³. „Trybuna Ludu” wskazywała, że wystawione reprodukcje sztuki dawnej pozwalają „wykazać ciągłość historyczną sztuki duńskiej”⁴. Podobnie Joanna Guze wydobyła „prawidłowości historyczno-stylistyczne” i to, co specyficznie duńskie w „realiach i w krajobrazie”⁵. Podkreślała u artystów współczesnych wpływy francuskie, ale też skłonność do klasycznego ładu, która tamuje w Danii pochód informelu. Osęka wydobył natomiast zauważalne u wielu artystów piętno ekspresjonizmów flamandzkiego, niemieckiego i skandynawskiego. Ewa Garztecka podkreślała, być może z podtekstem polskim, nieobecność w malarstwie duńskim tendencji kolorystycznej⁶. O wystawie pisali także Sławomir Bołdok i, dość krytycznie, Stanisław Ledóchowski⁷. Plakat wystawy zaprojektował Henryk Tomaszewski. Równolegle z nią odbywała się w Zachęcie wystawa retrospektywna Aleksandra Rafałowskiego.

Koncepcja historycznego (wprawdzie bardzo wybiórczego) pokazu dziejów sztuki duńskiej na tle innych wystaw tego czasu w Warszawie wydaje się wyjątkowa. Z reguły panoramy takie obejmowały tylko okres „nowoczesny”: tak pokazano Belgów w 1957 roku, 70 lat malarstwa holenderskiego (w Muzeum Narodowym w Warszawie w 1960 roku), Szwajcarów od Ferdinanda Hodlera poczynając (tamże, w 1965 roku). Ciekawy kontekst dla tendencji prymitywistycznej w najnowszej sztuki duńskiej tworzyła odbywająca się w tym samym roku w Muzeum Narodowym w Warszawie wielka wystawa sztuki Meksyku.

Duże przeglądowe prezentacje współczesnej sztuki zachodniej w Warszawie w okresie gomułkowskim należały do rzadkości. Zamiast Amerykanów i Brytyjczyków (z oczywistych powodów nieobecnych) pokazywano za żelazną kurtyną Kanadyjczyków, stosunkowo często pojawiali się Francuzi i Włosi, a więc artyści z krajów o silnej pozycji partii komunistycznych. Po śmiałej prezentacji grafiki z NRF w 1956 roku, Niemcy zachodni powrócili dopiero w 1968 roku wystawą w Zachęcie (ale była to wystawa jednej tylko grupy „postępowych” twórców z grupy „Tendenzen”). Na takim tle obecność Skandynawów jawi się jako poważna i dość regularna. Współczesną sztukę duńską w Zachęcie pokazano znowu w 1968 roku, a Egill Jacobsen miał tu wystawę indywidualną w 1965 roku. W 1966 roku odbyła się duża wystawa sztuki szwedzkiej. Współpraca z neutralnymi krajami skandynawskimi, jak się wydaje, była politycznie mniej „niebezpieczna”…  Trzy miesiące po wystawie duńskiej w Zachęcie stanął mur berliński, napięcie międzynarodowe miało odtąd rosnąć.

Andrzej Pieńkos
Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Bibliografia

Katalog:

• Wystawa współczesnej sztuki duńskiej, wstęp Jørn Rubow, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa 1961.
• Rocznik CBWA 1959–1960–1961, red. Helena Kęszycka, Tamara Bryjowa, Maria Matusińska, Barbara Mitschein, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa b.d. [1962], s. 55–56.

Teksty źródłowe:

• B g., Kronika, „Życie Literackie” 1961, nr 23.
• Bołdok, Sławomir, Wystawa sztuki duńskiej, „Przegląd Artystyczny” 1961, nr 3.
• (bor), Wystawa, „Kulisy” 1961, nr 21.
• dasz., Sztuka duńska w Polsce, „Sztandar Młodych” 1961, nr 107.
• ega, Sztuka współczesna Danii – Na wystawie, „Trybuna Ludu” 1961, nr 122.
• (g), Mieszanka zagraniczna, „Kurier Polski” 1961, nr 118.
• Garztecka, Ewa, Współczesna sztuka duńska w Zachęcie, „Trybuna Ludu” 1961, nr 133.
• (grt), Malarstwo, rzeźba, grafika na warszawskich wystawach, „Express Wieczorny” 1961, nr 122.
• Guze, Joanna, Wystawa sztuki duńskiej, „Świat” 1961, nr 22.
• J.B., Sztywna geometria…? „Zarzewie” 1961, nr 22.
• Ledóchowski, Stanisław, Niebo jest czarne, „Nowa Kultura” 1961, nr 22.
• Osęka, Andrzej, Duńczycy – Biennale grafiki, „Przegląd Kulturalny” 1961, nr 19.
• Witz, Ignacy, Przechadzki po warszawskich wystawach, „Życie Warszawy” 1961, nr 118.

Wzmianki:

• „Express Wieczorny” 1961, nr 108.
• „Polityka” 1961, nr 19.
• „Słowo Powszechne” 1961, nr 109.
• „Stolica” 1961, nr 21.
• „Sztandar Młodych” 1961, nr 209.
• „Świat” 1961, nr 20.
• „Trybuna Mazowiecka” 1961, nr 108.
• „Życie Warszawy” 1961, nr 106.

Artyści

Malarze z przełomu XIX i XX wieku: Niels Bjerre, Poul S. Christiansen, Vilhelm Hammershøi, Peter Hansen, Harald Giersing, Laurits A. Ring, Edvard Weie, Jens Ferdinand Willumsen.

Malarze współcześni: Poul Bjørklund, Ebba Carstensen, Frede Christoffersen, Poul Ekelund, Svend Wiig Hansen, Laurtiz Hartz, Erik Hoppe, Vilhelm Lundstrøm, Richard Mortensen, Carl Henning Pedersen, Jens Søndergaard.

Rzeźbiarze współcześni: Moggens Bøggild, Gofftred Eickhoff, Adam Fischer, Jørgen Gudmundsen-Holmgreen, Henry Heerup, Robert Jacobsen, Søren Georg Jensen, Astrid Noack, Ulf Rasmussen, Erik Thommesen.

Grafika: Palle Nielsen.

^{1 Andrzej Osęka, Duńczycy – Biennale grafiki, „Przegląd Kulturalny” 1961, nr 19 (11.05).
2 Ignacy Witz, Przechadzki po warszawskich wystawach, „Życie Warszawy” 1961, nr 118.
3 dasz., Sztuka duńska w Polsce, „Sztandar Młodych” 1961, nr 107 (5.05).
4 ega, Sztuka współczesna Danii – Na wystawie, „Trybuna Ludu” 1961, nr 122 (5.05).
5 Joanna Guze, Wystawa sztuki duńskiej, „Świat” 1961, nr 22 (28.05).
6 Ewa Garztecka, Współczesna sztuka duńska w Zachęcie, „Trybuna Ludu” 1961, nr 133 (16.05).
7 Sławomir Bołdok, Wystawa sztuki duńskiej, „Przegląd Artystyczny” 1961, nr 3; Stanisław Ledóchowski, Niebo jest czarne, „Nowa Kultura” 1961, nr 22.}