Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

organizator: CBWA
projekt ekspozycji: Marian Bogusz
projekt plakatu: Marcin Stajewski
liczba artystów: 29
liczba prac: 113
frekwencja: 12.393 osoby (Rocznik CBWA) [łącznie dla 4 wystaw w tym samym czasie]

Wystawa, w przeciwieństwie do dużej prezentacji sztuki duńskiej w CBWA z 1961 roku¹, obejmowała twórczość wyłącznie młodego pokolenia. Jej kontekst, narodziny i autorstwo koncepcji są dzisiaj trudne do ustalenia. Oficjalnym organizatorem było Centralne Biuro Wystaw Artystycznych pod patronatem Ministerstwa Kultury i Sztuki, a ze strony duńskiej tamtejszy Komitet ds. Wystaw Artystycznych Za Granicą. Wystawę inaugurował w obecności ambasadora Danii minister Kultury i Sztuki Lucjan Motyka.

Jako autora wyboru prac katalog podaje malarza Kaia Mottlau (1902–1984), kolorystę, zapomnianego dzisiaj w Danii artystę, który wówczas przewodniczył Komitetowi i napisał krótkie słowo wstępne². Odwołał się w nim do ekspozycji sztuki duńskiej w CBWA z 1961 roku, a wystawę z 1968 roku prezentował jako kontynuację. W 1968 roku w Kopenhadze (a także w Norwegii) odbyła się wystawa współczesnego malarstwa polskiego.

Ekspozycję prac w Zachęcie (i opracowanie graficzne katalogu) projektował Marian Bogusz, którego niedawne kontakty z Danią (gdzie organizował i realizował plener polskiej rzeźby w Aalborgu w 1967 roku) pozwalają być może podejrzewać także o szersze zaangażowanie w owo przedsięwzięcie. Na wystawie duńskiej pokazane zostały m.in. dwie rzeźby Egona Fischera, z którym Bogusz współwystawiał w Aalborgu. W 1967 roku Bogusz komponował także w Zachęcie własną wystawę malarstwa, a w maju 1968 roku wystawę Realizacja i propozycje „przedstawiającą rezultaty Sympozjum Aalborskiego”³. Był to okres szczególnego nasilenia się w jego twórczości poszukiwań przestrzennych; w ten czas wpisuje się również jego aranżacja wystawy duńskiej w CBWA.

Wystawa współczesnej sztuki duńskiej w Zachęcie odbywała się równolegle do trzech innych: malarstwa Eugenii Różańskiej i Leona Michalskiego, oraz 14 młodych rzeźbiarzy warszawskich. Wystawiono 17 rzeźb i konstrukcji przestrzennych oraz 78 obrazów 26 duńskich twórców, w większości z ich zbiorów własnych lub prywatnych kolekcji (dwa dzieła pochodziły z Fundacji Ny Carlsberg, a jedno ze Statens Museum for Kunst w Kopenhadze). Reprezentowały one różne odmiany sztuki abstrakcyjnej, op-artu, także ekspresyjnej neofiguracji.

O wystawie duńskiej w 1968 roku pisali m.in. Bożena Kowalska i Ignacy Witz. Ta pierwsza stwierdzała kategorycznie, że pokaz nie różni się od podobnych wystaw plastyki innych krajów: współczesna sztuka duńska „sprzęgnięta jest z międzynarodową czołówką poszukiwań artystycznych”⁴. Ciekawy był głos Stefana Rassalskiego w „Tygodniku Kulturalnym”, który krytycznie odniósł się do poziomu przekazu Duńczyków, porównując obecną ekspozycję ze znaną mu wystawą „szlachetnego” malarstwa duńskiego w Warszawie w 1938 roku⁵. Młodzi, jego zdaniem, zaprezentowali malarstwo „bezduszne i nieintelektualne”.  Rezonans wystawy, otwieranej w Zachęcie niebawem po wydarzeniach marcowych 1968 roku, rozgrywających się m.in. na pobliskich ulicach koło Uniwersytetu i Teatru Polskiego, był jednak niewielki.

Spośród wystawionych twórców szerszą sławę zdobyli potem tylko rzeźbiarka (a później także performerka) Kirsten Dufour (ur. 1941; w roku 1968 debiutująca w Danii wystawą indywidualną; obecnie prace m.in. w ekspozycji stałej Statens Museum w Kopenhadze), „demonstrująca poszarpane człekokształty wmontowane w ramy żelaznej konstrukcji”⁶; i przede wszystkim malarz, a potem znany także jako poeta, rzeźbiarz i scenograf, Per Kirkeby (ur. 1938, obecnie dzieła w wielu najważniejszych muzeach światowych). Z ciekawszych postaci reprezentowanych na wystawie należy wspomnieć o Stigu Brøggerze (ur. 1941), rozpoczynającym wówczas poszukiwania w duchu amerykańskiego minimal art. Klasykiem sztuki duńskiej był już wówczas rzeźbiarz Ib Braase (1923–2009), który w 1968 roku właśnie osiadł w Paryżu. W CBWA w 1968 roku pokazano jego Figurę z brązu — jedyne na wystawie dzieło bliższe tendencji ekspresjonistycznych (w tym wypadku amerykańskich rzeźbiarzy z grupy „spawaczy”).

Pod koniec lat 60. XX wieku wystaw zachodniej sztuki współczesnej prezentowanych w CBWA było nadal niewiele. W 1966 roku wystawiono w Zachęcie współczesną sztukę szwedzką, bogaty zestaw „współczesnych tendencji” w malarstwie europejskim i amerykańskim ze zbiorów Stedelijk Museum w Amsterdamie i Van Abbe Museum w Eindhoven (m.in. trzy obrazy Duńczyka Asgera Jorna). Po roku posuchy, pamiętny dla polskiej kultury rok 1968 był pod tym względem wyjątkowo łaskawy: w styczniu wystawa monachijskiej grupy „Tendenzen”, w lutym 1968 odbyła się w Zachęcie duża ekspozycja dzieł Pabla Picassa, w marcu — 100 dzieł włoskiej awangardy, w kwietniu indywidualny pokaz André Beaudina, a pod sam koniec roku wystawa współczesnego malarstwa francuskiego.

Z kolei sztuka duńska, po wystawach w Zachęcie (z 1961 i indywidualnej Egilla Jacobsena z 1965 roku), była coraz lepiej znana w Polsce. W 1966 roku w Operze w Gdańsku odbyła się wystawa malarstwa Ole Bjoerna; w 1970 roku w BWA w Bydgoszczy duńskiej grupy Spiren; w 1976 w BWA w Olsztynie wystawa indywidualna Gjedde Henninga.

Andrzej Pieńkos
Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Bibliografia

Katalog:

• Duńska sztuka współczesna, wstęp Kai Mottlau, red. Maria Matusińska, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa 1968.
• Rocznik CBWA 1968–1969–1970, red. Maria Matusińska, Barbara Mitschein, Ada Potocka, Helena Szustakowska, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa, b.d. [1971], s. 12–13.

Teksty źródłowe:

• (g), Współczesna sztuka Danii, „Kurier Polski” 1968, nr 80.
• Kowalska, Bożena, Postawy i działania, „Współczesność” 1968, nr 9.
• Rassalski, Stefan, Cztery wystawy zagraniczne, „Tygodnik Kulturalny” 1968, nr 17.
• Witz, Ignacy, W „Zachęcie”, „Życie Warszawy” 1968, nr 93.

Wzmianki:

• „Dziennik Bałtycki” 1968, nr 81.
• „Dziennik Ludowy” 1968, nr 81.
• „Express Wieczorny” 1968, nr 78.
• „Express Wieczorny” 1968, nr 84.
• „Express Wieczorny” 1968, nr 94.
• „Express Wieczorny” 1968, nr 96.
• „Gazeta Pomorska” 1968, nr 89.
• „Głos Pracy” 1968, nr 79.
• „Kultura” 1968, nr 15.
• „Kurier Lubelski” 1968, nr 82.
• „Kurier Polski” 1968, nr 76.
• „Słowo Powszechne” 1968, nr 96.
• „Stolica” 1968, nr 16.
• „Sztandar Młodych” 1968, nr 74.
• „Trybuna Ludu” 1968, nr 93.
• „Tygodnik Kulturalny” 1968, nr 14.
• „Zielony Sztandar” 1968, nr 29.
• „Życie Literackie” 1968, nr 14.
• „Życie Literackie” 1968, nr 16.
• „Życie Warszawy” 1968, nr 74.
• „Życie Warszawy” 1968, nr 81.

Artyści

Malarstwo: Poul L. Andersen, Per Arnoldi, Stig Brøgger, Ole Heerup, Arne Heuser, Erik Lagoni Jakobsen, Per Kirkeby, Søren Kjaersgaard, Jørn Larsen, Freddie A. Lerche, Kai Lindemann, Edward Matwijkiw, Loui Michael, Jørgen Møller, Preben Reinicke, Arne Haugen-Sørensen, Bent Stubbe Teglbjaerg, Poul Winther; rzeźba: Ib Braase, Ole Christensen, Kirsten Dufour, Egon Fischer, Kasper Heiberg, Knud Hvidberg, Erik Lynge, Gunvor Skole, William Soya, Jørgen Haugen Sørensen.

¹ Wystawa współczesnej sztuki duńskiej (04.05–21.05.1961). Zob. Rocznik CBWA 1959–1960–1961, red. Helena Kęszycka, Tamara Bryjowa, Maria Matusińska, Barbara Mitschein, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa, b.d. [1962], s. 55.
² Duńska sztuka współczesna, wstęp Kai Mottlau, red. Maria Matusińska, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa 1968, s. nlb [s. 1–2].
³ Na temat pleneru w Aalborgu zob. Realizacja i propozycje. Marian Bogusz, Jerzy Jarnuszkiewicz, Bronisław Kierzkowski, Magdalena Więcek, kat. wystawy, red. Barbara Mitschein, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych (30.04–19.05.1968), Warszawa 1968.
⁴ Bożena Kowalska, Postawy i działania, „Współczesność” 1968, nr 9.
⁵ Stefan Rassalski, Cztery wystawy zagraniczne, „Tygodnik Kulturalny” 1968, nr 17.
⁶ B. Kowalska, Postawy i działania, op. cit.