Uzależnienie jest słabością czy chorobą? Czy leczenie powinno obejmować sferę moralną, czy kwestie medyczne? Czy dostęp do sytuacji psychoaktywnych powinien być regulowany, czy swobodny?

Magdalena Peron-Szott: Może uzależnienie jest szukaniem odpowiedzi na wiele trudnych pytań? Rozpaczliwym wołaniem o pomoc? Ucieczką przed czymś bardzo bolesnym lub rodzajem rekompensaty jakiegoś braku? Zachowania mają różne źródła i nie mamy jednego wzoru na rozwiązanie wszystkich problemów, wokół tych samych zagadnień toczą się dyskusje medyczne, psychologiczne, filozoficzne, a nawet religijne. To banał, ale tak — jesteśmy różni. Każdego człowieka trzeba badać i leczyć indywidualnie. Mamy pewną wiedzę co do możliwości leczenia, jednak ustalenie źródła jest kluczowe i bardzo indywidualne. Specjalista zawsze będzie szukał źródła choroby w historii życia osoby, jej rodziny, doświadczeń z dzieciństwa, skłonności oraz wśród innych problemów medycznych.

Marta Ciułkowicz: Współczesna medycyna nie boi się substancji psychoaktywnych, czyli takich, które wpływają na ośrodkowy układ nerwowy, używamy ich przecież na co dzień! Bez nich nie byłoby możliwe uśpienie pacjenta do zabiegu, uśmierzenie silnego bólu, leczenie depresji, psychozy czy ADHD. Ich stosowanie w praktyce lekarskiej jest bardzo precyzyjnie regulowane. Wiemy dokładnie, na co dana substancja szkodzi, a na co pomaga. Znamy jej profil bezpieczeństwa, czas działania — dzięki temu możemy mówić o nich jako o lekach. Lekarze są obowiązani bazować na dowodach naukowych, a dotychczasowe nakazują ostrożność. Mu też z utęsknieniem czekamy na nowe, skuteczne leki, ale zachowujemy ostrożność, bo z naszymi decyzjami wiąże się odpowiedzialność za zdrowie i życie drugiego człowieka.

Czym jest depresja?

Marta Ciułkowicz: Funkcjonuje wiele podziałów epizodów depresyjnych, co jest przydatne w codziennej praktyce klinicznej. Możemy je rozpatrywać z różnych perspektyw, na przykład liczby dotychczasowym epizodów, intensywności doświadczanych objawów, wieku czy płci pacjenta. Na potrzeby tej publikacji chciałabym jednak omówić nieco dokładniej podział na depresję endogenną i egzogenną. Depresja endogenna, jak sama nazwa wskazuje, bierze się „z wewnątrz” — ma podłoże biologiczne związane z zaburzeniami neuroprzekaźnictwa (głównie serotoniny, noradrenaliny i dopaminy) w ośrodkowym układzie nerwowym. Zaburzenia te nie muszą być poprzedzone żadnym trudnym doświadczeniem, mogą pojawić się bez uchwytnej przyczyny. Dlatego jej wystąpienie może być całkowicie niezrozumiałe dla otoczenia i oceniane jako nieadekwatne, nadmiarowe, a przez to stanowić dodatkowe obciążenie dla osoby chorej. 

Nieco inaczej jest w przypadku depresji „z zewnątrz”, czyli egzogennej, której wystąpienie jest poprzedzone pewnym zdarzeniem (triggerem). Epizod depresyjny pojawia się więc wtórnie. Nie musi to być wcale wydarzenie powszechnie odbierane jako negatywne, może to być awans w pracy czy narodziny dziecka. Stwierdzenie zewnętrznego pochodzenia epizodu wiąże się ze szczególnie ważną rolą psychoterapii w procesie leczenia. Choć pacjenci intuicyjnie lokalizują te procesy w głowie, warto zdawać sobie sprawę, że w zasadzie choruje cały nasz organizm. Depresja może zakładać maski — informacje o pozornie niezwiązanych z nią objawach, jak świąd skóry, ból głowy, biegunka, zaparcia, zaburzenia funkcji seksualnych czy zespół niespokojnych nóg mogą okazać się bardzo wartościowe dla lekarza.

Leczenie farmakologiczne a terapia — czy to idzie  parze?

Magdalena Peron-Szott: Farmakologia i psychoterapia to bardzo dobre połączenie, leki dają uspokojenie, co pomaga pacjentowi skupić się na własnych przeżyciach i ich rozumieniu. To działa też na poziomie współpracy specjalistów. Często opieka nad pacjentem wymaga wzajemnej konsultacji lekarza i psychoterapeuty.

Marta Ciułkowicz: Dodam, że niektórzy pacjenci czują się rozczarowani, wychodząc z gabinetu bez recepty. Mają wrażenie, że brak decyzji o podjęciu farmakoterapii oznacza, że ich cierpienie traktowane jest mniej poważnie. To nieprawda. Farmakoterapia może kusić perspektywą relatywnie szybkiej poprawy stanu psychicznego, jednak nie zawsze jest najlepszym rozwiązaniem. Pigułka szczęścia nie istnieje! Do każdego pacjenta należy podejść bardzo indywidualnie, a decyzje o sposobie leczenia powinny być podejmowane po rzetelnym badaniu. Jednym w danym momencie najbardziej posłużą leki, drudzy w największym stopniu skorzystają z terapii, jeszcze inni — z połączenia obu tych metod leczenia. Ważne, aby znaleźć specjalistę, któremu zaufamy i damy się poprowadzić którąś z tych ścieżek.

Skąd bierze się lęk?

Marta Ciułkowicz: Lęk możemy rozpatrywać jako stan, w którym się znajdujemy, lub jako cechę naszej osobowości. Od jego źródła zależeć będzie postępowanie terapeutyczne. Lęk może towarzyszyć nam stale i objawiać się np. znaczną wrażliwością na odrzucenie i krytykę, poczuciem niższości, częstym zakłopotaniem, ciągłym napięciem, nadmierną potrzebą poczucia bezpieczeństwa czy unikaniem sytuacji życiowych, które to poczucie zaburzają. Wtedy możemy z dużym prawdopodobieństwem zakładać, że farmakoterapia nie wyeliminuje problemu i warto skłonić się ku psychoterapii. Jeżeli jednak lęk to okresowo pojawiający się i przeszkadzający nam stan, w którym nie możemy się skoncentrować, zapominamy, działamy chaotycznie czy stajemy się drażliwi, a towarzyszą temu reakcje fizyczne, takie jak tiki, jąkanie, napięcie mięśni, uczucie kołatania serca, uderzenia gorąca, szybki oddech lub objawy gastryczne — wtedy i psychoterapia, i farmakoterapia oraz obie metody prowadzone równolegle mogą nam pomóc. Lęk może mieć bardzo różną morfologię, zawsze należy go dokładnie zbadać. Skąd się bierze? Z biologicznego punktu widzenia — z zaburzenia neuroprzekaźnictwa, ze zmian strukturalnych lub funkcjonalnych mózgu, może być też uwarunkowany genetycznie i środowiskowo. Przyczyn można również szukać w licznych hipotezach psychologicznych.

Czym jest stygmatyzacja?

Maria Maćkowiak: Stygmatyzacja to złożone zjawisko związane z naszym funkcjonowaniem w świecie społecznym. Wiąże się z przypisywaniem innym osobom, grupom lub całym kategoriom społecznym (takim jak uczniowie, więźniowie, policjanci) określonych cech (tzw. etykiet), które w danym kontekście społecznym są piętnujące, czyli oceniane jako negatywne. Nieatrakcyjne społecznie cechy wywołują niechęć otoczenia i prowadzą do wykluczania napiętnowanych jednostek z życia społecznego. Stygmatyzacja oznacza jednak nie tylko reakcję społeczeństwa na osoby, którym nadano piętnujące etykiety. Drugim obliczem tego zjawiska jest tzw. autostygmatyzacja, czyli sytuacja, w której osoba piętnowana zaczyna działać zgodnie z przypisywanymi jej określeniami. Na przykładzie osób z chorobami psychicznymi możemy zauważyć, że stygmatyzacja jest dodatkowym obciążeniem i niesie niebezpieczeństwo tzw. wtórnej niepełnosprawności. Oprócz objawów wynikających z choroby, które mogą wpływać na codzienne funkcjonowanie, taka osoba będzie doświadczała postaw i wyobrażeń, jakie otoczenie ma wobec jej rozpoznania: schizofrenii, depresji, otępienia. Na zasadzie samospełniającej się przepowiedni może zacząć przejmować takie przekonania i na nich budować swoją tożsamość — osoby niezdolnej do podjęcia pracy, niesamodzielnej, niebezpiecznej dla siebie i innych. Przeciwstawianie się tym wyobrażeniom zwiększa wysiłek, jaki ktoś z danym rozpoznaniem już i tak wkłada w radzenie sobie z objawami chorobowymi. To jeszcze bardziej ogranicza dostęp do sfer utożsamianych z dobrą jakością życia: przynależności do różnych grup społecznych, satysfakcjonujących relacji, dobrej pracy, opieki zdrowotnej, pasji.