Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

organizator: Komitet Współpracy Kulturalnej z Zagranicą, CBWA
komisarz: dr Miroslav Míčko

W kwietniu 1954 roku w Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych otwarto wystawę Czechosłowacka sztuka plastyczna XIX i XX wieku. Zaprezentowano na niej 620 obiektów, w tym 150 prac artystów współczesnych¹. Jak komentowano w prasie: „Zasadniczy trzon wielkiego pokazu obejmuje okres stulecia — od Wiosny Ludów w roku 1848 do historycznych dni lutowych w roku 1948”. Wystawa stanowiła swego rodzaju odpowiedź na prezentację polskiego malarstwa XIX i XX wieku, która miała miejsce w 1949 roku w Pradze (Polské malířství 19. a 20. století, Slovanský ostrov, 9.03–10.04.1949). Przygotowana z okazji Tygodnia Przyjaźni Polsko-Czechosłowackiej w Pradze wystawa pozwoliła publiczności na zapoznanie się z twórczością wielu polskich artystów. Można było na niej oglądać prace m.in. Olgi Boznańskiej, Józefa Chełmońskiego, Juliana Fałata, braci Gierymskich, Jacka Malczewskiego, Jana Matejki, Józefa Pankiewicza, Witolda Wojtkiewicza, Leona Wyczółkowskiego i Stanisława Wyspiańskiego².

„Zwycięski luty”, czyli zamach stanu dokonany w Czechosłowacji przez komunistów w 1948 roku spowodował większą niż dotychczas kontrolę stosunków kulturalnych³. Wraz z postępującą stalinizacją wymiana kulturalno-artystyczna została podporządkowana instytucjom państwowym. Jednym z istotnych elementów wymiany kulturalnej było przygotowywanie tłumaczeń literatury czeskiej i polskiej. Dużą popularnością cieszyła się również wymiana teatralna oraz muzyczna, a wiele wydarzeń organizowano w ramach Tygodni Przyjaźni Polsko-Czechosłowackiej. W 1950 roku powołano w Polsce Komitet Współpracy Kulturalnej z Zagranicą⁴. Powstał on w celu „rozwijania i utrzymania współpracy kulturalnej z zagranicą, a zwłaszcza zacieśniania współpracy kulturalnej ze Związkiem Socjalistycznych Republik Rad.[zieckich – red. P. S.] i krajami demokracji ludowej”⁵. Komitet miał za zadanie między innymi utrzymywanie bliskich stosunków kulturalnych z innymi krajami, szczególnie z ZSRR i krajami socjalistycznymi, opiniowanie kwestii uczestnictwa Polski w międzynarodowych przedsięwzięciach, organizację międzynarodowych wydarzeń artystycznych w Polsce.

Nieprzypadkowo więc, na otwarciu wystawy w CBWA obecni byli: minister Spraw Zagranicznych Stanisław Skrzeszewski, minister kultury i sztuki Włodzimierz Sokorski, ambasador Republiki Czechosłowackiej Karel Vojáček oraz członkowie korpusu dyplomatycznego. Sekretarz generalny Komitetu Współpracy Kulturalnej z Zagranicą Jan Karol Wende oraz ambasador Vojáček wygłosili przemówienia, a komisarz wystawy, historyk sztuki, dr Miroslav Míčko „scharakteryzował etapy rozwojowe plastyki czechosłowackiej”⁶. Jak podkreślano w polskiej prasie, wystawa została przywieziona z Leningradu, a wcześniej, w styczniu 1954 roku była pokazywana w Moskwie⁷.

Otwarcie wystawy w Warszawie w kwietniu 1954 roku odnotowały liczne dzienniki i czasopisma. W „Sztandarze Młodych” pisano „o pięknej sztuce bratniego narodu”⁸. W „Stolicy” zauważono, że „niektórzy malarze zdają się ulegać nieprzezwyciężonym do końca wpływom schyłkowych kierunków w sztuce, harmonię formy i treści zastępując mylnie pojętą «nowoczesnością». Realizm socjalistyczny rozumieją w ten sposób, że na plan pierwszy w tematyce wysuwają się rozmaite dziedziny produkcji i techniki, zaniedbując malarstwo rodzajowe”⁹. Prasa odnotowała obecność modelu środkowej grupy pomnika Stalina w Pradze. Do Warszawy przywieziono także długi na 10 metrów i szeroki na 3,2 metra projekt sgraffito przedstawiającego wyzwolenie Pragi przez czołgi radzieckie. Projekt zrealizowany został na gmachu Ministerstwa Kultury Czechosłowacji, a towarzyszył mu podpis: „Ze Związkiem Radzieckim po wieczne czasy!”¹⁰.

Towarzyszący wystawie katalog został podzielony na cztery duże grupy tematyczne: malarstwo czeskie XIX i XX wieku, rzeźba czeska, grafika czeska oraz „słowackie sztuki piękne przeszłości i teraźniejszości”¹¹. Narracja sięgnęła końca XVIII wieku, reform Józefa II prowadzących do zmiany mecenasa sztuk z Kościoła i szlachty na mieszczaństwo. Wiek XIX został zaprezentowany jako okres zainteresowania artystów rzeczywistością, realizmem rozumianym nie jako styl, ale jako pogląd charakteryzujący „postępowe dążenia artystyczne”¹². Okres ten został również ukazany jako czas walki o tożsamość narodową, wzbogacony o liczne wyjazdy artystów do Paryża. Pragę końca XIX wieku przedstawiono jako kwitnący ośrodek artystyczny. Wiek XX to, zgodnie z narracją wystawy, dekady walki między „zdrową postawą ludową a systemem kapitalistycznym, który uzależnił sztukę pod względem materialnym od klasy panującej”^[13

W katalogu wystawy Czechosłowacka sztuka plastyczna XIX i XX wieku omówiono także tendencje awangardowe; przypomnijmy, że wystawa pokazana została w Warszawie w 1954 roku, niespełna rok po śmierci Stalina. Jak pisano, przyjęte niegdyś z entuzjazmem nurty takie jak ekspresjonizm, fowizm i kubizm miały być mylną zapowiedzią „wyjścia ze współczesnego zamętu”¹⁴. Emil Filla, Bohumil Kubišta i Antonín Procházka, którzy „przyjmują program kubizmu”, zostali zestawieni z artystami, którzy „przyjmują z niego tylko niektóre pierwiastki, które starają się wprowadzić i pogodzić z charakterem swej sztuki”¹⁵. Nawiązanie do form kubistycznych miało jednak nie przesłonić artystom nowoczesnym zainteresowania rzeczywistością: społeczeństwem, życiem codziennym i pejzażem.

Środowiska artystyczne okresu dwudziestolecia międzywojennego zostały przedstawione jako „całkowita anarchia indywidualistyczna, będąca konsekwencją liberalistycznego indywidualizmu, koniecznego i prawidłowego zjawiska szczytowego kapitalizmu”¹⁶. Po 1945 roku większość artystów „stanęła w prawdzie […] i u boku robotników”, ale nie była jeszcze uświadomiona ideologicznie, co tłumaczy nie do końca „poprawny” charakter prac. Dopiero po 1948 roku artyści zrozumieli, że „jedynie ta sztuka, która odda się całkowicie na usługi nowej idei […] ma swoje uzasadnienie i może ponownie odnaleźć sens i znaczenie swego istnienia, zagubiony w ostatnich dziesięcioleciach swego rozwoju”¹⁷.

Sztuka słowacka została zaprezentowana jako wyzwolona z „dławiącej atmosfery feudalnego ustroju węgierskiego”¹⁸ Bratysława, jako podlegająca wpływom Wiednia i Budapesztu, nie umiała znaleźć własnego języka artystycznego, a jej najzdolniejsi artyści emigrowali ze względu na  „wrogie stanowisko panującej klasy”. Z pomocą mieli przyjść artyści czescy, którzy umacniali stosunki czesko-słowackie przez podróże na Słowację. Jednak, jak informowano w katalogu wystawy, „prawdziwą ocenę i uznanie otrzymała sztuka słowacka dopiero w ludowo-demokratycznej Czechosłowacji”¹⁹.

Dorobek twórców awangardowych został zaprezentowany jako efekt zagubienia artystów, ale z perspektywy wystawy istotne jest to, że został w ogóle pokazany. Publiczność, obok pomnika Stalina, mogła oglądać prace czołowych czeskich i słowackich artystów awangardowych.

W rozdziale katalogu wystawy dotyczącym rzeźby Jan Tomeš, historyk sztuki, który w latach 50. XX wieku pracował w Galerii Narodowej w Pradze, pisał:

Przed realizmem socjalistycznym, jak ostatnią, realizowaną obecnie fazą rozwoju sztuki, stoją w dziedzinie rzeźby czeskiej wielkie zadania. Wyrazem zaciętej walki toczącej się o ich opanowanie w nowej organizacji czeskiej kultury plastycznej, są wystawy ogólnopaństwowe. Do postulatów doskonałości artystycznej i ludzkiej szlachetności dochodzi nowy postulat, tak naturalny w nowym społeczeństwie: ideowego przewodnictwa sztuki. Stanie się to jedynie możliwe przez osiągnięcie jak najwyższego poziomu artystycznego. Zaszczytne i piękne zadania twórczości rzeźbiarskiej zostaną osiągnięte tylko przez poczucie najwyższej odpowiedzialności  ze strony twórcy. Tylko odpowiedzialność i prawda artystyczna sprawi, że wszystkie wartości, zagubione lub zaprzeczane w okresie subiektywizmu, wzmocnią dzieło artystyczne dając w nim wyraz nowych dążeń ludzkości²⁰.

Zwiedzających wystawę w Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych witało otoczone wieńcem paprotek popiersie Klementa Gottwalda, ówczesnego prezydenta Republiki Czechosłowackiej. Jak donosiło „Życie Literackie”, w Sali Matejkowskiej umieszczono prace artystów tworzących w drugiej połowie XIX wieku — Josefa Mánesa, Václava Brožíka, portrety K. Purkyně, pejzaże Antonína Slavíčka , Adolfa Kosárka i innych oraz rzeźby, m. in. studium do praskiego pomnika św. Wacława autorstwa Josefa Václava Myslbeka²¹. Recenzent „Trybuny Ludu” podkreślał szczególne walory twórczości Mánesa: „Wystawę otwierają prace Josefa Mánesa, wybitnego malarza czeskiego z lat pięćdziesiątych ubiegłego stulecia. W obrazach Mánesa odżywa piękno ziemi ojczystej, Mánes odtwarza zwyczaje ludu, odtwarza typy chłopów czeskich…”²²

Na podstawie fotografii zachowanych w dziale dokumentacji Zachęty – Narodowej Galerii Sztuki możliwa jest częściowa rekonstrukcja sposobu eksponowania dzieł w ramach wystawy Czechosłowacka sztuka plastyczna XIX i XX wieku. Ponad 600 obiektów stłoczonych w salach CBWA konkurowało o uwagę widza na ścianach. Obrazy były zawieszone ciasno obok siebie, w wielu miejscach w dwóch rzędach oraz na dodatkowych, ustawionych prostopadle do ścian, niewysokich panelach. Liczne postumenty z rzeźbami rozmieszczone symetrycznie na całej powierzchni sal wystawowych wzmagały wrażenie obfitości wystawy.

Kolejna zbiorowa wystawa sztuki z Czechosłowacji została pokazana w CBWA dopiero w marcu 1967 roku. Była to Sztuka walcząca. Wystawa z okazji 20-tej rocznicy podpisaniu Układu o Przyjaźni i Wzajemnej Współpracy między PRL a CSRS, przygotowana przez Galerię Narodową w Pradze przy współpracy Słowackiej Galerii Narodowej na polecenie czechosłowackiego Ministerstwa Kultury i Oświaty.

Petra Skarupsky
Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Bibliografia

Katalog:

• Czechosłowacka sztuka plastyczna XIX i XX wieku, kat. wyst., red. V. Novotný, J. Tomeš, J. Loriš, K. Vaculík, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych w Warszawie, Praga 1954.

Opracowania:

• Budování statu / Building a State: Reprezentace Československa v umění, architektuře a designu / The Representation of Czechoslovakia in Art, Architecture and Design, ed. M. Bartlová, Praha 2015.
• Czechosłowacja, red. V. Forst, F. Kautmann, Warszawa 1966.
• Lisiecka A., Działalność Komitetu Współpracy Kulturalnej z Zagranicą w latach 1950–1956, w: Przebudować człowieka. Komunistyczne wysiłki zmiany mentalności, red. M. Kula, Warszawa 2001.
• Polskie życie artystyczne w latach 1944–1960, red. A. Wierzbicka, tom 3, Rok 1949.
• Skarupsky P., „The War Brought Us Close and the Peace Will Not Divide Us”: Exhibitions of Art From Czechoslovakia in Warsaw in the Late 1940s, „Ikonotheka” 2016, nr 26, s. 95–110.
• Ustawa z dnia 19 lipca 1950 roku o organizacji współpracy kulturalnej z zagranicą. Dziennik Ustaw 1950 Nr 36 Poz. 324. http://dziennikustaw.gov.pl/DU/1950/s/36/324
  (dostęp: 17.10.2017).
• Zychowicz K., The Exhibition-Organising Activity of the Committee for Cultural Cooperation with Foreign Countries (1950–1956) Based on the Example of Selected Exhibitions at the Zachęta Central Bureau of Art Exhibitions, „Ikonotheka” 2016, nr 26, s. 63–94.

Teksty źródłowe:

• Czechosłowacka sztuka plastyczna, „Świat” 1954, nr 19 (9.05).
• (jk), Wystawa sztuki czechosłowackiej XIX i XX wieku, „Stolica” 1954, nr 19 (09.05), s. 10.
• [b.a.], O pięknej sztuce bratniego narodu…, „Sztandar Młodych” 1954, nr 107 (06.05).
• [b.a.], Plastyka czechosłowacka, „Życie Warszawy” 1954, nr 110 (9–10.05).
• Wystawa sztuki czechosłowackiej XIX i XX w., „Życie Literackie” 1954, nr 18 (9.05).
• „Życie Warszawy” 1954, nr 100 (28.04).

Wzmianki:

• „Głos Pracy” 1954, nr 98 (26.04).
• „Słowo Powszechne” 1954, nr 99 (28.04).

Artyści

Mikoláš Aleš, Ctibor Belan, Martin Benka, Kornel Bohúň, Petr Bohúň, Václav Brožík, Antonín Chittussi, Villiam Chmel, Čordák, Jan Čumpelík, Josef Drha, Josef Hanula, Vincenc Hložník, Bedřich Hoffstädter, Ludovít Ilečko Bohumil Kafka, , Antonín Kalvoda, František Kavan, Josef Božetěch Klemens, Vojtěch Klimkovič, Jan Koniarek, Josef Kostka, Jaroslav Kovář, Vladimír Kovář, Ludvík Kuba,  Jan Lauda, Karel Lehotský, Ludovít Libay, Karel Lidický, Antonín Majer, Josef Malejovský, Gustav Mallý, Josef Mánes, Quido Mánes, Julius Mařak, Josef Mařatka,  Mária Medvecká, Milan Mitrovský,  Josef Václav Myslbek, Josef Navrátil, Vratislav Nechleba, Ladislav Novák, Antonín Pelc,  Karel Pokorný, Karel Purkyné, Rudolf Pribiš , Václav Rabas, Vlastimil Rada, Karel Holan, Vladimír Silovský, Dominik Skutecký, Antonín Slavíček, Jan Slavíček, Viktor Stretti, Stanislav Sucharda, T.F. Šimon, Otokar Španiel, Karel Štech, Jan Štursa, František Štefunko, Max Švabinský, Alexander Trizuliak, Joža Úprka, Karel Vik,  Vladimír Vestenický, Adolf Zábranský, Václav Žalud.

---

^{1 (jk), Wystawa sztuki czechosłowackiej XIX i XX wieku, „Stolica” 1954, nr 19 (09.05), s. 10.
2 Polskie życie artystyczne w latach 1944–1960, red. A. Wierzbicka, tom 3, Rok 1949, s. 277.
3 Na temat wymiany kulturalnej między Polską a Czechosłowacją w II połowie lat 40. XX wieku zob. P. Skarupsky, “The War Brought Us Close and the Peace Will Not Divide Us”: Exhibitions of Art From Czechoslovakia in Warsaw in the Late 1940s, „Ikonotheka” 2016, nr 26, s. 95–110.
4 A. Lisiecka, Działalność Komitetu Współpracy Kulturalnej z Zagranicą w latach 1950–1956, w: Przebudować człowieka. Komunistyczne wysiłki zmiany mentalności, red. M. Kula, Warszawa 2001, s. 208. Zob. także K. Zychowicz, The Exhibition-Organising Activity of the Committee for Cultural Cooperation with Foreign Countries (1950–1956) Based on the Example of Selected Exhibitions at the Zachęta Central Bureau of Art Exhibitions, „Ikonotheka” 2016, nr 26, s. 63–94.
5 Ustawa z dnia 19 lipca 1950 roku o organizacji współpracy kulturalnej z zagranicą. Dziennik Ustaw 1950 Nr 36 Poz. 324. http://dziennikustaw.gov.pl/DU/1950/s/36/324 (dostęp: 12.10.2017).
6 „Życie Warszawy” 1954, nr 100 (28.04).
7 Otwarcie wystawy sztuki czechosłowackiej XIX i XX wieku w Zachęcie, „Express Wieczorny” 1954, nr 84 (8.04). Tam też podana jest przewidywana data otwarcia (15 kwietnia) i zamknięcia wystawy (10 maja).
8 O pięknej sztuce bratniego narodu…, „Sztandar Młodych” 1954, nr 107 (06.05).
9 (jk), Wystawa sztuki czechosłowackiej XIX i XX wieku, „Stolica” 1954, nr 19 (09.05), s. 10.
10 Ibidem.
11 Czechosłowacka sztuka plastyczna XIX i XX wieku, kat. wyst., oprac. V. Novotný, J. Tomeš, J. Loriš, K. Vaculík, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych w Warszawie, Praga 1954, s. 70.
12 Ibidem, s. 5.
13 Ibidem, s. 26.
14 Ibidem, s. 33
15 Ibidem.
16 Ibidem, s. 35.
17 Ibidem, s. 36.
18 Ibidem, s. 76.
19 Ibidem.
20 Ibidem, s. 55.
21 Wystawa sztuki czechosłowackiej XIX i XX w., „Życie Literackie” 1954, nr 18 (9.05).
22 (lg), Sto lat sztuki czechosłowackiej, „Trybuna Ludu” 1954, nr 114, (25.04).}