Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

organizatorzy: CBWA
frekwencja: brak danych
informacje dodatkowe: Wystawa Katarzyny Kobro i Władysława Strzemińskiego XII 1956 – I 1957 została zorganizowana najpierw w Biurze Wystaw Artystycznych w Łodzi (Instytut Propagandy, Park Sienkiewicza), skąd została przeniesiona do Warszawy
prace na wystawie: wystawiono łącznie 170 eksponatów (Katarzyna Kobro: 12 rzeźb, 1 malowidło na szkle; Władysław Strzemiński: 77 prac malarskich, 79 akwarel i rysunków i 1 grafika)
projekt ekspozycji: Marian Bogusz (oraz Jerzy Oplustil w Łodzi)
projekt plakatu: Lech Kunka
opracowanie ekspozycji Teorii widzenia: Stefan Krygier, Lech Kunka, Jerzy Mackiewicz
opracowanie graficzne katalogu: Stefan Wegner
zaproszenie na wystawę: Stanisław Fijałkowski
wybór tekstów: Stanisław Fijałkowski, Antoni Starczewski, Bolesław Utkin
fotografie do reprodukcji: Eugeniusz Haneman
plansze fotograficzne: Jerzy Mackiewicz
koordynacja całości: Stefan Wegner

Przygotowywanie wystawy prac Katarzyny Kobro (1898–1951) i Władysława Strzemińskiego (1893–1952) miało skomplikowany i zaskakujący przebieg. W wyniku zabiegów organizatorów wystawy, doszła ona do skutku w grudniu 1956 roku w Biurze Wystaw Artystycznych w Łodzi¹. Jeszcze we wrześniu 1956 roku nie istniały możliwości przeniesienia wystawy do Warszawy, co wyraźnie stwierdziła Gizela Szancerowa, Dyrektor Centralnego Biura Wystaw Artystycznych. Zaprotokołowano jej wypowiedź w tej kwestii następująco: „Ponieważ Dyr. Szancerowa powiedziała, że nie może być wystawy Strzemińskiego w Warszawie w 57 r., zatem najlepsza ekspozycja, najstaranniej opracowana ma być w Łodzi”². Z tego względu dokładano wszelkich starań, aby pokaz łódzki został przygotowany z największą dbałością, traktując go jako zadanie priorytetowe. Zmiany w polityce kulturalnej pierwszego roku odwilży, szczególnie po Październiku 1956 roku sprawiły, że wystawa Katarzyna Kobro — Władysław Strzemiński mogła zostać zrealizowana w Łodzi, a w styczniu 1957 roku została otwarta także w stolicy, w gmachu Zachęty Centralnego Biura Wystaw Artystycznych. Z tego powodu obie odsłony wystawy — łódzka i warszawska — miały tylko jeden katalog, informujący jedynie o Łodzi jako miejscu prezentacji.

Z zachowanych protokołów posiedzeń komitetu organizacyjnego wystawy wynika, że kwestia wystawienia wspólnie prac Katarzyny Kobro Strzemińskiego została poddana dyskusji. Trudno było zadecydować o tym, czy dokonać prezentacji ich prac w odrębnych przestrzeniach ekspozycyjnych, czy łącznie. W protokołach zachował się zapis o rozdzieleniu prac Kobro i Strzemińskiego. Nieliczne zachowane fotografie pokazują rzeźby Kobro wystawione razem z obrazami Strzemińskiego. Części ich dorobku nie można rozpatrywać oddzielnie. Obszerne fragmenty wspólnego tekstu Kobro i Strzemińskiego Kompozycja przestrzeni. Obliczenia rytmu czasoprzestrzennego dopełniały na wystawie i w katalogu Kompozycje architektoniczne Strzemińskiego³. Członkowie Komitetu organizacyjnego, w skład którego wchodziły osoby w większości blisko związane ze Strzemińskim, a często znające oboje małżonków, mieli wyraźny problem z rozwiązaniem kwestii ich rozstania w 1947 roku. Zdecydowana większość zachowanych dzieł i Strzemińskiego, i Kobro nadal znajdowała się w zbiorach Muzeum Sztuki w Łodzi — w magazynach, podobnie jak ocalałe prace z Międzynarodowej Kolekcji Sztuki Nowoczesnej a.r.. Stan ich zachowania w momencie podjęcia w przygotowań do omawianej wystawy wspominał Stefan Krygier:

W 1956 ROKU Z INICJATYWY JULIANA PRZYBOSIA PLANOWANO ZORGANIZOWANIE DUŻEJ POŚMIERTNEJ WYSTAWY STRZEMIŃSKIEGO I KATARZYNY KOBRO W ŁODZI. UCZESTNICZYŁEM WÓWCZAS WRAZ Z PROFESOREM STEFANEM WEGNEREM I JULIANEM PRZYBOSIEM W ROZMOWACH W MUZEUM SZTUKI W ŁODZI DOTYCZĄCYCH SPRAW ORGANIZACYJNYCH. W PEWNYM MOMENCIE JULIAN PRZYBOŚ WYRAZIŁ CHĘĆ NATYCHMIASTOWEGO OBEJRZENIA ZBIORU PRAC. PO WEJŚCIU DO PIWNICY ZOBACZYLIŚMY OBRAZY ZAKURZONE, BRUDNE Z POTŁUCZONYMI SZYBAMI, LEŻĄCE W NIEŁADZIE NA PODŁODZE. PIERWSZYM NASZYM ODRUCHEM BYŁO PRZENIESIENIE KOLEKCJI DO POKOJU NA PARTERZE. NIGDY JUŻ POTEM NIE WIDZIAŁEM JULIANA PRZYBOSIA W STANIE TAKIEGO ZDENERWOWANIA, JAKIE MOŻNA BYŁO ZAOBSERWOWAĆ, GDY POMAGAŁ PRZY PRZENOSZENIU PRAC⁴.

 

Dyrektor Muzeum Sztuki w Łodzi Marian Minich uczestniczył w posiedzeniach Komitetu Organizacyjnego w roku 1956⁵. Wyraził też zgodę na wypożyczenie znacznej liczby prac obojga, Kobro i Strzemińskiego, na obie wystawy: łódzką i warszawską. Formalnie w skład komitetu organizacyjnego wystawy wchodzili: Ryszard Stefańczyk, Stefan Wegner, Bolesław Utkin, Stefan Krygier, Jerzy Oplustil, Lech Kunka, Jakobina Strzemińska, Nora Szczepańska, Tadeusz Roman (malarz, kierownik łódzkiego oddziału CBWA, formalnie odpowiadający za organizację wystawy) i młoda historyczka sztuki Janina Ładnowska — osoby z łódzkiego środowiska artystycznego, w większości malarze (w tym głównie uczniowie Strzemińskiego, związani z PWSSP w Łodzi)⁶. W posiedzeniach uczestniczyły także inne osoby, jak wspomniana już Gizela Szancerowa czy Henryk Stażewski — podobnie jak Przyboś należący niegdyś do grupy a.r.

W katalogu znalazły się teksty Nowatorstwo Strzemińskiego Juliana Przybosia oraz Wspomnienia biograficzne Stefana Wegnera⁷. Zamieszczono tam także Bibliografię prac Władysława Strzemińskiego, opracowaną przez Irenę Treichel z udziałem Wandy Polakowskiej⁸ oraz Bibliografię prac Katarzyny Kobro, opracowaną przez Bolesława Utkina⁹.

Ze względu na prestiżowy charakter wystawy przywiązywano ogromną wagę do najdrobniejszych szczegółów ekspozycji i katalogu — od scenariusza, wyboru prac i tekstów teoretycznych, po plastyczną aranżacji całości¹⁰. Wynika to jednoznacznie zarówno z protokołów zebrań, jak i z efektu finalnego w postaci wystawy i jej katalogu. Scenariusz wystawy opracowywali: Marian Bogusz i Jerzy Oplustil. Bogusz był wówczas wyróżniającym się warszawskim artystą młodego pokolenia współtwórcą Grupy 55 (1955) i Galerii Krzywe Koło (1956), a także czynnym scenografem. W latach 40. kierował Klubem Młodych Artystów i Naukowców, dokąd zapraszał między innymi Władysława Strzemińskiego. Jerzy Oplustil w końcu lat 40. współpracował ze Strzemińskim i kilkorgiem jego uczniów, projektując wnętrza użyteczności publicznej i pawilony wystawowe.

Scenariusz wystawy zakładał prezentację całokształtu dorobku Strzemińskiego, uwzględniając dzieła sztuki i dopełniające je teksty teoretyczne stanowiące integralną część pokazu i katalogu. Nowatorstwo Kobro i Strzemińskiego zostało ukazane w scenariuszu wystawy i podkreślone scenografią pokazu — projektem ekspozycyjnym.

Scenariusz szczegółowy, podpisany przez Bogusza, zakładał pokaz prac w „chronologicznym rozwoju twórczości” oraz odrębną przestrzeń w całości przeznaczoną dla „głównej pracy teoretycznej Wł. Strzemińskiego Teorii widzenia”. Wydzielono okresy: cezanistyczny, kubistyczny, neoplastyczny (czasoprzestrzenny), unizmu, nadrealizmu, kompozycje solarystyczne (powidoki) oraz obrazy i kompozycje z ostatniego okresu. W każdej z tych wyodrębnionych przestrzeni pracom towarzyszyły teksty teoretyczne Strzemińskiego, a część ekspozycji przeznaczona dla Teorii widzenia miała „odrębnie opracowany scenariusz”¹¹.

Wystawa miała nieocenioną wartość jako pierwsza próba odtworzenia listy-katalogu dzieł Kobro i Strzemińskiego, zachowanych i zaginionych, miejsc ich przechowywania w zbiorach muzealnych i rękach prywatnych, a także stanu ich zachowania odzwierciedlającego ich rangę w minionej dekadzie. Stała się też przyczyną wstępnego opracowania biografii Strzemińskiego oraz bibliografii tekstów Strzemińskiego i Kobro, do dziś często funkcjonującej, niestety, jako całościowa. Wystawa była też od samego początku pomyślana jako miejsce, w którym miała wreszcie zaistnieć publicznie po raz pierwszy Teoria widzenia Strzemińskiego — dzieło podsumowujące jego aktywność artystyczną, dydaktyczną i intelektualną.

Umieszczenie maski pośmiertnej Strzemińskiego w pierwszym pomieszczeniu, tuż przy wejściu nadawało całości szczególną wymowę, stanowiło pośmiertny hołd, co też zawarte było wyraźnie w nazwaniu wystawy już samym początku pośmiertną, pokazywało jej powagę, kierunkowało też w pewnym sensie relację widz — dzieło.

Wystawa Katarzyny Kobro i Władysława Strzemińskiego w Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w Oddziale w Łodzi, w Ośrodku Propagandy Sztuki w Parku Sienkiewicza 4 została otwarta 16 grudnia 1956. Na zaproszeniu wymienieni są trzej współorganizatorzy: Związek Zawodowy Artystów Plastyków, Komitet Organizacyjny oraz Centralne Biuro Wystaw Artystycznych.

Nie wiadomo, kiedy dokładnie pojawiła się możliwość przeniesienia wystawy Katarzyny Kobro i Władysława Strzemińskiego do stolicy i prezentacji jej w CBWA „Zachęta” w Warszawie, gdzie była dostępna dla publiczności w dniach 18 stycznia — 10 lutego 1957. Podobnie jak w Łodzi, projekt ekspozycji opracował Marian Bogusz, a plakat zaprojektował Lech Kunka. Wystawiono łącznie 170 eksponatów¹². W dokumentacji zachowanej w Archiwum Państwowym w Łodzi i w Archiwum Zakładowym Zachęty — Narodowej Galerii Sztuki brak informacji na temat przeniesienia wystawy do Warszawy. Musiało to mieć jednak miejsce dopiero późną jesienią, po Październiku 1956, w wyniku wspólnych starań organizatorów wystawy łódzkiej, ze szczególnym zaangażowaniem zarówno Gizeli Szancerowej jako dyrektor CBWA, jak i — przede wszystkim — Juliana Przybosia, co wspominał po 30 latach Stefan Krygier: „Po śmierci Strzemińskiego J. Przyboś był największym propagatorem jego sztuki. Przyczynił się on do przeniesienia wystawy Strzemińskiego i Katarzyny Kobro do Warszawy. Żałuję, że nie zostało utrwalone piękne i pełne zaangażowania przemówienie J. Przybosia na wernisażu w Zachęcie”¹³. Wielce prawdopodobne, że utrzymane było ono w duchu pierwszego odwilżowego artykułu Przybosia o Strzemińskim, już z jesieni 1955, zatytułowanego Wnioski i propozycje, w którym pisał:

STRZEMIŃSKI ZWRÓCONY KU PRZYSZŁOŚCI, NOWATOR I PREKURSOR WIEDZIAŁ, ŻE NIE MA I NIE MOŻE BYĆ W HISTORII SZTUKI (PODOBNIE JAK W HISTORII KAŻDEJ DZIAŁALNOŚCI LUDZKIEJ) POWROTU. DĄŻĄC DO SZTUKI POWSZECHNEJ, WSKAZYWAŁ NOWE DROGI WIODĄCE DO PRZYWRÓCENIA MALARSTWU FUNKCJI SPOŁECZNEJ. [...] POWSZECHNOŚĆ PLASTYKI ZASADZAĆ SIĘ BĘDZIE NIE NA TYM, ŻE JEDEN OBRAZ, MAŁY CZY OGROMNY, OBEJRZY DUŻO LUB BARDZO DUŻO OSÓB, ALE NA TYM, ŻE CAŁE OTOCZENIE CZŁOWIEKA BĘDZIE UKSZTAŁTOWANE JAK OBRAZ. ŻE CZŁOWIEK NIEJAKO ZAMIESZKA W OBRAZIE. OTO KONCEPCJA POWSZECHNOŚCI TAKA, JAK GŁOSIŁ JĄ W KSIĄŻKACH I REALIZOWAŁ W TWÓRCZOŚCI STRZEMIŃSKI. SZTUKA PRZESTAJE BYĆ CZYMŚ ODŚWIĘTNYM I WYJĄTKOWYM, STAJE SIĘ WSZELKĄ RZECZĄ CODZIENNĄ.

                        PODOBNE IDEE SZERZY I USIŁUJE URZECZYWISTNIAĆ OBECNIE WE FRANCJI GRUPA „ESPACE” SKUPIAJĄCA ARCHITEKTÓW, INŻYNIERÓW, MALARZY, RZEŹBIARZY, MEBLARZY ITD. IM RÓWNIEŻ CHODZI O INTEGRACJĘ PLASTYCZNĄ ŻYCIA CODZIENNEGO CZŁOWIEKA. PODOBNIE, LECZ NIE TAK GŁĘBOKO JAK STRZEMIŃSKI I JEGO GRUPA, USIŁUJĄ ONI POWIĄZAĆ WSZYSTKIE RODZAJE DZIAŁALNOŚCI PLASTYCZNEJ W JEDNO, NIEPODZIELNE NA POSZCZEGÓLNE RODZAJE, UNIWERSUM SZTUKI. […]

ALE W SZTUCE OPRZEĆ SIĘ MUSIMY NA – TWÓRCZOŚCI, A WIĘC NA WYSIŁKU NIE CUDZYM, LECZ WŁASNYM. WŁASNYM, TO ZNACZY NA TYM NAJWYŻSZYM STOPNIU ŚWIADOMOŚCI WZROKOWEJ, JAKĄ OSIĄGNĘLI NAJWYBITNIEJSI NASI TWÓRCY WSPÓŁCZEŚNI, CI CO NIE NAŚLADOWALI CUDZEGO MALARSTWA, ALE WSPÓŁTWORZYLI W AWANGARDZIE PLASTYCZNEJ ŚWIATA TĘ TWÓRCZĄ NOWOŚĆ, KTÓRA NP. WE FRANCJI WYDAŁA PICASSA, LÉGERA I GRUPĘ „ESPACE”, W POLSCE STRZEMIŃSKIEGO [I] GRUPĘ „PRAESENS”, W MEKSYKU MALARSTWO ŚCIENNE RIVERY I TOWARZYSZY¹⁴.

Paradoksalnie, warszawska wystawa Kobro i Strzemińskiego spotkała się z mniejszym zainteresowaniem mediów i krytyków/historyków niż jej łódzka poprzedniczka, z której zachował się nawet krótki zapis filmowy w Filmotece Narodowej. Wystawa w Zachęcie, postrzegana z perspektywy historyczno-politycznej i historyczno-artystycznej sankcjonowała oficjalnie i niejako urzędowo ich sztukę, teorię sztuki i inne działania na rzecz promocji sztuki awangardowej w Polsce — choćby utworzenie Międzynarodowej Kolekcji Sztuki Nowoczesnej a.r. oraz zaprojektowanie przez Strzemińskiego w ostatnim akordzie wolności twórczej — Sali Neoplastycznej w Muzeum Sztuki w Łodzi. Uznanie instytucjonalne — pokaz w ówczesnej najważniejszej przestrzeni ekspozycyjnej sztuki współczesnej w Polsce, jaką była Zachęta — stanowiło wartość samą w sobie.

Iwona Luba
Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Bibliografia

Katalogi wystaw:

• Katarzyna Kobro – Władysław Strzemiński, kat. wystawy, 18 I – 10 II 1957, Łódź 1957
• Władysław Strzemiński 1893–1952. W setną rocznicę urodzin, Muzeum Sztuki, Łódź, 25 listopada 1993 – 16 stycznia 1994, Łódź 1993.

Czasopisma:

• Etler E., Lekcja Władysława Strzemińskiego, 7 repr., „Kronika” Warszawa 1957, nr 1.
• Fijałkowski S., Kantor T., Marczyński A., Wegner S., Włodarski M., O Władysławie Strzemińskim, „Przegląd Artystyczny” 1957, nr 1, s. 3–18, il. (19 reprod.).
• Grubert H., Tylko mityczny Argus gdy patrzył „tu” – widział wszystko „tam”. Każdy człowiek widzi tylko to na co patrzy aktualnie, „Express Wieczorny” 1957, nr 33, il. rys. Juliana Żebrowskiego.
• Koniusz J., Z wystawy Strzemińskiego, „Nadodrze” 1958, nr 2, s. 3.
• Ledóchowski S., O Strzemińskim, unizmie i teorii widzenia, „Słowo Powszechne” 1957, nr 41, s. 4, il.
• Makowski Z., O Strzemińskim, „Kierunki” Warszawa 1957, nr 7, il.
• Osęka A., Malarstwo w poszukiwaniu nowego kształtu życia, „Trybuna Ludu” 1957, nr 11, il.
• Przeworska H., Wystawa pośmiertna Władysława Strzemińskiego i Katarzyny Kobro, „Stolica” 1957, nr 1, s. 7, il.
• Przyboś J., Realizm „rytmu fizjologicznego”, „Przegląd Kulturalny” Warszawa 1957, nr 4, il.
• „Rocznik CBWA” 1957, Warszawa, s. 8–9, il. 6 (Plakat Wystawy Katarzyny Kobro i Władysława Strzemińskiego w Warszawie, proj. L. Kunki, fot. W. Wolny).
• Sochacka D., Każdemu wedle jego… smaku, „Głos Wybrzeża” (Gdańsk) 1957 nr 34, il.
• D. Sochacka, Każdemu według jego… smaku, „Gazeta Robotnicza”, dod. „Sprawy i Ludzie” 1957, nr 6, s. 3, il.
• Up., Spacer po salach wystawowych, „Trybuna Mazowiecka” 1957, nr 20, s. 2.
• Wat A., Z wystaw w Zachęcie. Malarstwo Władysława Strzemińskiego, 1 repr., „Głos Pracy” 1957, nr 33, il.
• Wat A., Koniec mitu, „Przegląd Kulturalny” Warszawa 1957, nr 8.
• Witz I., Strzemiński i Kobro w „Zachęcie”, „Życie Warszawy” 1957, nr 35, s. 8.
• Wystawa pośmiertna Strzemińskiego i Kobro, „Projekt” 1957, nr 1, s. 32.
• Wystawa prac Katarzyny Kobro i Władysława Strzemińskiego, „Życie Literackie” 1957, nr 4, s. 12.
• Z. H., Władysław Strzemiński, „Twórczość” 1957, nr 3.
• ZOIL Zdziwiony, Snobizm i jąkanie, „Życie Literackie” 1957, nr 8, s. 10–11.

Druki zwarte:

• Luba, I., Awangarda w CBWA. Wystawy Katarzyny Kobro i Władysława Strzemińskiego, Henryka Stażewskiego, Marii Ewy Łunkiewicz-Rogoyskiej w latach 1956–1969, Zachęta – Narodowa Galeria Sztuki, Warszawa 2017, ss. 172, il. 59, bibliografia, wybór materiałów źródłowych, indeks nazwisk (wpisana w ogólnopolskie obchody stulecia awangardy: Rok 2017. Stulecie awangardy)

Archiwalia:

• Archiwum Państwowe w Łodzi, zespół 2400, Biuro Wystaw Artystycznych w Łodzi, nr sygn. 296, Dział Wydawnictw i Dokumentacji 1956–1957. Wystawa Katarzyny Kobro i Władysława Strzemińskiego XII 1956 – I 1957, [nlb].
• Archiwum Zakładowe Zachęty Narodowej Galerii Sztuki
• Dział Dokumentacji Zachęty Narodowej Galerii Sztuki
• Filmoteka Narodowa, film z wystawy Katarzyny Kobro i Władysława Strzemińskiego w Łodz.

---

¹ Archiwum Państwowe w Łodzi, zespół 2400, Biuro Wystaw Artystycznych w Łodzi, nr sygn. 296, Dział Wydawnictw i Dokumentacji 1956–1957. Wystawa Katarzyny Kobro i Władysława Strzemińskiego XII 1956 – I 1957, [nlb].
² Ibidem.
³ Katarzyna Kobro. Władysław Strzemiński, katalog wystawy, Ośrodek Propagandy Sztuki, Łódź grudzień 1956 – styczeń 1957, Łódź 1956, s. 25.
⁴ Stefan Krygier, Jakim go znałem…, „Sztuka” 1986, nr 6, s. 27.
⁵ Archiwum Państwowe w Łodzi, zespół 2400, op. cit.
⁶ Archiwum Państwowe w Łodzi, zespół 2400, op. cit.
⁷ Julian Przyboś, Nowatorstwo Strzemińskiego, w: Katarzyna Kobro. Władysław Strzemiński, op. cit., s. 3–11; S. Wegner, Wspomnienia biograficzne, w: ibidem, s. 12–17.
⁸ Katarzyna Kobro. Władysław Strzemiński, op. cit., s. [2].
⁹ Ibidem, s. 67.
¹⁰ Archiwum Państwowe w Łodzi, zespół 2400, op. cit. s. [3].
¹¹ Ibidem, [nlb].
¹² Katarzyna Kobro: 12 rzeźb, 1 malowidło na szkle; Władysław Strzemiński: 77 prac malarskich, 79 akwarel i rysunków i 1 grafika.
¹³ Stefan Krygier, Jakim go znałem…, „Sztuka” 1986, nr 6, s. 27.
¹⁴ Julian Przyboś, Wnioski i propozycje, „Przegląd Kulturalny” 1955, nr 43.

---

^{Katarzyna Kobro, Rzeźba przestrzenna}