Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

projekt ekspozycji: Oskar i Zofia Hansenowie
projekt plakatu: Henryk Tomaszewski
frekwencja: 11.525

Wystawa ta stanowiła przełomowy moment w twórczości Jolanty Owidzkiej (ur. 1927). Była to jej pierwsza ekspozycja indywidualna — wcześniej przez kilka lat pokazywała swe prace na wystawach zbiorowych (m.in. I Ogólnopolska Wystawa Architektury Wnętrz i Sztuki Dekoracyjnej w 1952 roku, II Ogólnopolska Wystawa Architektury Wnętrz i Sztuki Dekoracyjnej w Warszawie w 1957 roku). Irena Huml wspominała historię wystawiennictwa sztuki włókna w Polsce następująco: „Początkowo prace tkackie prezentowano na wystawach wspólnych z innymi obiektami sztuki współczesnej, zwłaszcza z sekcji architektury wnętrz i sztuki dekoracyjnej. Autonomia była zdobywana stopniowo wraz ze wzrostem zainteresowania i sukcesami za granicą”¹.

Indywidualna wystawa Owidzkiej w Zachęcie była również przełomowym wydarzeniem w historii polskiego tkactwa, którą zaczęto dzielić na „do wystawy Owidzkiej” i „po wystawie Owidzkiej”². Irena Huml w książce Współczesna tkanina polska pisała o tym wydarzeniu oraz pokazie Magdaleny Abakanowicz w Kordegardzie z tego samego roku, że była to zapowiedź powstania „polskiej szkoły tkaniny”³. Danuta Wróblewska w 1998 roku dodawała: „Blisko czterdzieści lat temu Jolanta Owidzka miała w Zachęcie wystawę tkaniny, od której przyjęło się liczyć czas wielkich przekształceń w obrębie polskiego tkactwa unikatowego. Wystawa ta zakwestionowała stare upodobania i przyzwyczajenia, nie burząc wszakże niczego z fundamentów tej praktyki artystycznej. Ujawnione zostały w jej obszarze zupełnie nowe możliwości”⁴.

Jolanta Owidzka studiowała w Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych w Krakowie, a także na Wydziale Architektury Wnętrz Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie w latach 1945–1950 (1952, dyplom w pracowni tkaniny u prof. Eleonory Plutyńskiej). W okresie 1952–1957 była zatrudniona w Instytucie Wzornictwa Przemysłowego w Warszawie. Zorganizowanie wystawy w Zachęcie zaproponowała artystce Gizela Szancerowa. Jak wspomina Owidzka: „Jak tylko przerwałam pracę w Instytucie Wzornictwa w 1957 roku, to od razu miałam tę wystawę indywidualną w Zachęcie — zauważono moje prace na zbiorowych wystawach i pani dyrektor Szancerowa mnie zaprosiła do pokazania prac, co uważałam wtedy za zupełnie naturalne — nie miałam zupełnie poczucia, że spotkał mnie zaszczyt, nie doceniałam tego”. 

Na wystawie pokazano 21 tkanin — kilimy, dywany, tkaniny nicielnicowe. Artystka odeszła od tradycji dwudziestolecia międzywojennego i zaprezentowała nowy rodzaj tkaniny — podkreśliła grube faktury tkanych materii, układ barw powiązała z budową tkaniny. Ekspozycja położyła podwaliny pod nowy rodzaj tkaniny zakorzenionej w przemianach sztuki współczesnej, nie będącej już rzemiosłem artystycznym. Ryszard Stanisławski we wstępie do katalogu wystawy pisał: „Owidzka podejmuje z całą świadomością wagi zagadnienia jeden z kapitalnych problemów sztuki współczesnej. Jest nim ciągle szeroko otwarty problem związku malarstwa nowoczesnego ze sztuką użytkową i poprzez nią z przemysłem i architekturą”⁵. Stanisławski dostrzegał w tych tkaninach cechy charakterystyczne dla sztuki kobiet: „Charakteryzuje je bardzo wyszukane, bardzo subtelne i bardzo kobiece wyczucie koloru, podporządkowane zawsze rytmowi organizującemu koncepcję”⁶. W latach 60. i 70. siłą polskiej sztuki była tkanina artystyczna, w której w Polsce prym wiodły kobiety (w odróżnieniu od innych krajów⁷).

Za aranżację tej wystawy odpowiedzialni byli Oskar i Zofia Hansenowie. Jolanta Owidzka w 2012 roku wspominała: „Chodziło nam o to, by unaocznić, że człowiek w różny sposób współżyje z tkaniną we wnętrzu. Hansen bardzo zwracał uwagę na to, że na tkaninę patrzy się pod różnym kątem — siedząc, stojąc czy leżąc na dywanie. Wobec tego, że na wystawie nie można się kłaść, siadać ani wchodzić w interakcje, a jedynie patrzeć, zrobił bardzo efektowne drewniane ramy, które powiesił na różnych wysokościach i w różnych płaszczyznach: pionowo, horyzontalnie, również w taki sposób, by patrzeć na tkaninę od spodu, jak na plafon. W ten sposób naśladował te różne horyzonty wzroku, jakie mamy w codziennym życiu”⁸. Owidzka przyznaje, że współpraca z Hansenami miała wpływ na wypracowaną przez nią koncepcję organizacji przestrzeni przez tkaninę. Współpracowała z nimi już w 1957 roku — była wówczas wraz z Danutą Eymont-Szarras autorką tkanin do wnętrza zaprojektowanego przez Hansenów na II Ogólnopolskiej Wystawie Architektury Wnętrz w Zachęcie. Pełniła również funkcję asystentki Hansena podczas triennale tkaniny w Mediolanie w 1960 roku.

Wystawa tkaniny Jolanty Owidzkiej była pokazywana także na zamku w Olsztynie (15.01–8.02.1961).

Karolina Zychowicz
dział dokumentacji Zachęty – Narodowej Galerii Sztuki

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Bibliografia

Opracowania:

• Nie szydełkuję w długie zimowe wieczory. Rozmowa Klary Czerniewskiej z Jolantą Owidzką, http://www.dwutygodnik.com/artykul/4413-nie-szydelkuje-w-dlugie-zimowe-wieczory.html
• Zychowicz, Karolina, Artystki i wystawy. Pokazy indywidualne kobiet w kręgu CBWA w latach 1956–1981, w: Maria Anto. Malarka, red. Michał Jachuła, kat. wyst. Zachęta — Narodowa Galeria Sztuki, Warszawa 2017, s. 93–110.

Teksty źródłowe:

• (br), O współczesnej sztuce użytkowej, „Argumenty” 1961, nr 1.
• Bohuszewicz, Jan, Zachęta, „Żołnierz Wolności” 1960, nr 275.
• Czajkowska, Zuzanna, „Słowo” z wizytą u Jolanty Owidzkiej, „Słowo Powszechne” 1960, nr 312.
• Gałczyńska, Kira, Ceramika, tkaniny, malarstwo, „K.P.” 1960, nr 283.
• Grzelecki, Antoni, Dywanowe wyjaśnienia, „Przekrój” 1961, nr 823.
• Gutowski, L., Nowatorka pięknego wnętrza, „Panorama Północy” 1961, nr 7. 
• Huml, Irena, Światła i barwy, „Polska” 1961, nr 2.
• (JAL), Warszawski notatnik kulturalny, „Express Ilustrowany” 1961, nr 290.
• (j.s.), Tkaniny Jolanty Owidzkiej. Sztuka bliska życiu, „Głos Olsztyński” 1961, nr 17.
• Kwiecińska, Z., Tkaniny pełne poezji, „Trybuna Ludu” 1961, nr 324.
• Nowoczesne, użyteczne, a przede wszystkim piękne, „T.M.” 1961, nr 288.
• (oe), Warto zobaczyć, „Dziennik Ludowy” 1961, nr 279.
• Pomorska, Urszula, Trzy razy pochwała, „Głos Pracy” 1961, nr 283.
• Sobańska, Zofia, W warszawskiej „Zachęcie”, „Tygodnik Demokratyczny” 1961, nr 48.
• W pracowni artystów, „T.L.” 1961, nr 31.
• Witz, Ignacy, Przechadzka po warszawskich wystawach, „Życie Warszawy” 1961, nr 281.
• Wróblewska, Danuta, Jesienne wystawy plastyczne, „Stolica” 1961, nr 50.
• Wróblewska, Danuta, Trzy wystawy w „Zachęcie”, „Tygodnik Powszechny” 1961, nr 51.
• Wystawa tkanin Jolanty Owidzkiej, kat. wyst. Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa 1960.

Wzmianki:

• „Express Wieczorny” 1961, nr 285.
• „Express Wieczorny” 1961, nr 286.
• „Gazeta Krakowska” 1960, nr 1.
•  „Gazeta Poznańska” 1961, nr 281.
• „Głos Koszaliński” 1961, nr 283.
•  „Głos Olsztyński” 1961, nr 6.
•  „Głos Olsztyński” 1961, nr 71.
• „Głos Pracy” 1961, nr 274.
•  „K.P.” 1961, nr 271.
• „Przekrój” 1961, nr 817.
• „Słowo Powszechne” 1961, nr 278.
• „Stolica” 1961, nr 49.
• „Szandar Młodych” 1961, nr 274.
• „Szandar Młodych” 1961, nr 279.
• „Szandar Młodych” 1961, nr 280.
• „Szandar Młodych” 1961, nr 285.
• „Świat” 1961, nr 50.
• „Trybuna Ludu” 1961, nr 318.
• „Trybuna Ludu” 1961, nr 320.
• „Życie Warszawy” 1961, nr 278.
• (Z.W.), Sztuka na co dzień, „Zarzewie” 1961, nr 1.

¹ Polska szkoła tkaniny. Z Ireną Huml rozmawiają Michał Jachuła i Marta Kowalewska, s. 10, https://zacheta.art.pl/public/upload/mediateka/pdf/559d28be90890.pdf (dostęp: 17.01.2017).
² Danuta Wróblewska, maszynopis w zbiorach Jolanty Owidzkiej napisany z okazji wystawy w Radomiu w 1964 roku.
³ Irena Huml, Współczesna tkanina polska, Warszawa 1989, s. 28.
⁴ Danuta Wróblewska, [bez tytułu – K. Z.], w: Jolanta Owidzka. Przerwana przestrzeń: tkanina, kat. wyst. Galeria Kordegarda, s. nlb. [s. 3].
⁵ Ryszard Stanisławski, [bez tytułu – K. Z.], w: Wystawa tkaniny Jolanty Owidzkiej, kat. wyst. Centralne Biuro Wystaw Artystycznych „Zachęta”, Warszawa 1960, s. nlb. [s. 2].
⁶ Ibidem, s. nlb. [s. 3].
⁷ Zob. Polki z tkactwa słyną. Rozmowa Ewy Garzteckiej z Jolantą Owidzką, „Trybuna Ludu” 1975, nr 54.
⁸ Nie szydełkuję w długie zimowe wieczory. Rozmowa Klary Czerniewskiej z Jolantą Owidzką, http://www.dwutygodnik.com/artykul/4413-nie-szydelkuje-w-dlugie-zimowe-wieczory.html (dostęp: 12.08.2017).