Wystawa malarstwa Jerzego Nowosielskiego

06.03 – 26.03.1963 Wystawa malarstwa Jerzego Nowosielskiego

Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

organizator: CBWA, ZPAP
projekt plakatu: Józef Mroszczak
frekwencja: 5.286 (Rocznik CBWA)

Wystawę Jerzego Nowosielskiego, która została otwarto w CBWA „Zachęta” 6 marca 1963 roku,  uznano na łamach prasy za „rewelację artystyczną zimowego sezonu artystycznego” w Warszawie1. Jak pisze badaczka twórczości Nowosielskiego Krystyna Czerni, lata 60. XX wieku to „najciekawszy okres w twórczości artysty, apogeum jego malarstwa sztalugowego. Nowosielski maluje dużo, w natchnieniu, jakby niesiony falą sukcesu i wiary w siebie. W tym czasie powstają najpiękniejsze pejzaże i portrety, krystalizują się wątki, do których będzie wracał całe życie: Monografia góry, Villa dei misteri, Kolejka. Powstaje specyficzny, autorski kanon artysty”2. Trzy miesiące przed otwarciem wystawy w Zachęcie Nowosielski skończył 40 lat. Rok wcześniej (w 1962) wrócił, po dwunastu latach spędzonych w Łodzi, do Krakowa — „cudownego miasta”, w którym „sprawy artystyczne zawsze były pierwszoplanowe”3. Kraków był dla malarza nie tylko miastem rodzinnym. Tutaj podczas wojny rozpoczął naukę na Wydziale Malarstwa Dekoracyjnego Kunstgewerbeschule4, związał się ze środowiskiem artystów skupionych wokół Tadeusza Kantora i uczestniczył w konspiracyjnym życiu artystycznym. „Tak, krakauer jestem” — przyznał w jednym z wywiadów. „Nie wiem, czy gdzie indziej mógłbym mieszkać”5.

W 1962 roku Nowosielski rozpoczął pracę pedagogiczną na krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych i kontynuował ją nieprzerwanie do 1993 roku. Wyrazem oficjalnego uznania było przyznanie w 1962 roku Nagrody II Stopnia Ministra Kultury i Sztuki za całokształt twórczości. Dwa lata wcześniej w serii wydawniczej WAG Współczesne Malarstwo Polskie ukazała się monografia Nowosielskiego w opracowaniu Mieczysława Porębskiego.

Wystawa w Zachęcie była jedenastą indywidualną prezentacją twórczości malarza. Pierwszą zorganizowało CBWA w 1956 roku we własnym salonie wystawowym w Łodzi oraz w Domu Plastyków w Krakowie. Zarówno ta wystawa, jak i kolejne, które na przestrzeni lat 1956–1963 odbyły się w Łodzi, Krakowie (Galeria Krzysztofory), Wrocławiu, Warszawie (Salon „Po Prostu”, Galeria Krzywe Koło) i Szczecinie, były zawsze przychylnie przyjmowane przez krytykę. Największą, która zgromadziła w krakowskich Krzysztoforach w 1960 roku blisko 50 prac i została następnie przeniesiona do salonu CBWA we Wrocławiu, recenzent wrocławskiej odsłony opatrzył komentarzem: „W sumie wystawa wyjątkowo interesująca. Koniecznie zobaczcie”6. Nowosielski niewątpliwie należał wówczas do grona artystów, którzy byli najczęściej wystawiani i reprezentowali polską sztukę za granicą. W 1956 roku uczestniczył w Biennale w Wenecji a w 1959 roku w V Międzynarodowym Biennale w São Paulo. Jego obraz Wiolonczelista (1959) został wytypowany do nagrody Guggenheima i pokazany w Nowym Jorku w 1960 roku.

„Jest to jeden z najzdolniejszych młodych malarzy” — napisał o Nowosielskim w 1947 roku Tadeusz Kantor7. Helena Blumówna oceniła jego obrazy jako „ciekawsze i dojrzalsze”8 od pozostałych eksponowanych na pierwszej oficjalnej wystawie Grupy Młodych Plastyków, którą zorganizowano w 1945 roku w siedzibie Związku Literatów przy ulicy Krupniczej w Krakowie.  „Świadomość — to cecha wyróżniająca Nowosielskiego spośród reszty wystawiających” stwierdził Edward Grossbaum, recenzując X Doroczną wystawę prac członków Okręgu Łódzkiego ZPAP9.

Pozytywnych wypowiedzi krytyków można przytoczyć wiele. Od pierwszych wystaw Nowosielski postrzegany był jako malarz „wyróżniający się wybitną oryginalnością”10, a jego malarstwo jako zjawisko całkowicie odrębne i odosobnione w polskiej sztuce tego czasu. Podkreślano że, w odróżnieniu od innych „nowoczesnych” maluje obrazy figuratywne, zwracano uwagę na „trafną syntezę form”11, „monumentalność i lapidarność”12, „dynamiczny hieratyzm”13. Chwalono za „siłę wymowy”14, „głębokie humanistyczne treści”15 oraz „wiązanie nowatorstwa z żywym stosunkiem do arcydzieł sztuki tradycyjnej”16. Wskazywano na nawiązania do malarstwa staroegipskiego, sztuki prymitywów, kubizmu, surrealizmu, wymieniano nazwiska Modiglianiego, Légera, Utrilla i Buffeta. Przede wszystkim jednak interesował krytyków wpływ jaki na ukształtowanie stylu Nowosielskiego miało malarstwo ikonowe. To oddziaływanie nie ograniczało się ich zdaniem jedynie do prostej stylizacji. Nowosielski był twórcą współczesnej wersji ikony, w której atrybuty codzienności, a przede wszystkim ludzka postać, ulegały sakralizacji. Jak pisał Mieczysław Porębski, „Malowane zgodnie ze starymi procedurami bizantyńskich ikonopisów obrazy Nowosielskiego są nowe. Nowe sytuacją, która je uwarunkowała i treściami, które w nich się zawarły”17.

Malarz i przyjaciel Nowosielskiego Jerzy Tchórzewski opisując po latach życie krakowskiej powojennej awangardy na przełomie lat 40. i 50. XX wieku tak go wspominał: „Podziwialiśmy jego malarstwo i słyszeliśmy o Nowosielskim wiele, bo była to niebanalna postać, w pewnym stopniu świadoma swej niezwykłości i w dobrym stylu dbająca o tę jedyną w swoim rodzaju intrygującą otoczkę, w której prezentowała się środowisku artystycznemu”18. Nowosielski fascynował nie tylko swoją sztuką, ale także skomplikowaną osobowością, nieprzeciętnym intelektem i erudycją. „Rozmowy z Nowosielskim”, pisał Mieczysław Porębski, „obracają się wokół spraw dość egzotycznych — odrębności dogmatycznych, strukturalnych i obrzędowych mało na ogół znanych sekt i kościołów, ich tradycji wyobrażeniowych, filiacji i oddziaływań, mitów dawnych i nowych, wizji eschatologicznych, wszystkich irracjonalnych odruchów, jakim kiedykolwiek podlegała ludzkość, z współczesną wiarą w latające talerze włącznie”19.

Próba nakreślenia sylwetki Jerzego Nowosielskiego wymaga przytoczenia tych wydarzeń z dzieciństwa i młodości artysty, które miały decydujący wpływ na jego formację duchową i intelektualną oraz kształt przyszłej sztuki. Matka malarza pochodziła z katolickiej rodziny o austriackich korzeniach, urodzony na łemkowszyźnie ojciec był unitą. Nowosielski wspominał, że w dzieciństwie ojciec często zabierał go na nabożeństwa do prawosławnej cerkwi. I choć dość wcześnie zaczął identyfikować się z ortodoksyjnym prawosławiem doceniał to, że mógł dorastać, jak to sam określał, na „kulturowym pograniczu”, gdzie „wszystko się ściera, miesza, fermentuje, wybucha nowymi możliwościami. [...] taka rodzinna mieszanina to wielkie szczęście. Nie potrafiłbym żyć w kraju monolitycznym pod względem kultury i religii”20.

W 1938 roku Jerzy Nowosielski razem z ojcem odwiedził Ławrę Poczajowską na Ukrainie. „Tam jako mały chłopiec narodziłem się duchowo” — napisze w przyszłości21. Wówczas miała również miejsce pierwsza wizyta artysty w Ukraińskim Muzeum Narodowym we Lwowie, gdzie mógł zobaczyć unikatowy zbiór ikon z zachodniej Ukrainy z XIII–XVIII wieku. „Świadomość moja został zaatakowana przez kolosalną wręcz ilość ikon, które były pierwszorzędnymi dziełami sztuki. Wrażenie było tak silne, że tego spotkania nigdy nie zapomnę” — wspominał po latach. „Dopiero to przeżycie tak naprawdę zdeterminowało moja drogę życiową [...], uświadomiłem sobie moje malarskie powołanie. Wszystko to, co później w ciągu życia realizowałem w malarstwie, było, choćby nawet pozornie stanowiło odejście, określone tym pierwszym zetknięciem się z ikonami w lwowskim muzeum”22.

Jesienią 1942 roku Nowosielski przerwał naukę w krakowskiej Kunstgewerbeschule i udał się do Ławry św. Jana Chrzciciela we Lwowie z zamiarem wstąpienia do zakonu studytów23. „Czekał go bardzo rygorystyczny i wyczerpujący tryb życia zakonnego [...] Czekało jednak również wymarzone pole tej pracy: «kolosalna» klasztorna biblioteka, zasobna nie tylko w dzieła teologiczne i liturgiczne, ale również w malarskie hermeneje i podlinniki, oraz malowanie ikon pod okiem starszych, znających jeszcze podstawowe techniki i zasady mnichów, wśród których było też paru znających z praktyki tradycyjny, pozbawiony barokowych naleciałości kunszt ikonopisania prawosławnych Rosjan — Starowierców. Największe jednak znaczenie dla młodego, głodnego prawdziwie wielkiej sztuki, artysty była możliwość wyjazdu (dwa razy w tygodniu) na całe poświęcone pracy godziny do Ukraińskiego Muzeum we Lwowie”24. Młodzieńcza fascynacja Nowosielskiego obrządkiem prawosławnym i ikoną oraz wiedza i praktyka, jaką zdobył w czasie kilkumiesięcznego pobytu w monasterze, będą w przyszłości wymieniane przez krytyków jako jedne z głównych źródeł inspiracji malarza.

6 marca 1963 roku w Zachęcie zostały otwarte jednocześnie trzy ekspozycje: Jerzego Nowosielskiego, Kazimierza Mikulskiego i Emila Krchy. Prasa donosiła o wystawie „trzech krakowskich malarzy w Zachęcie” a jeden z nagłówków prasowych głosił: „Brawo dla Krakowa”25. Jednak zaproponowany przez Zachętę zestaw autorów budził, nie po raz pierwszy zresztą, wątpliwości wśród niektórych recenzentów. „Solidne i poważne” malarstwo przedstawiciela polskiego koloryzmu Emila Krchy sąsiadowało w salach Zachęty z twórczością malarzy nowoczesnych, którzy „prezentują nam swoim malarstwem przygody indywidulane, niemal samotnicze”. W konsekwencji konfrontacja odmiennych postaw artystycznych stała się dla niektórych recenzentów punktem wyjścia do omawiania każdej ekspozycji z osobna. W prasie zamieszczono relację z przebiegu wernisażu: „Na otwarcie przybył minister kultury i sztuki, tłumy ludzi, w kolejce do szatni trzeba było czekać ponad 15 minut. W ogóle gala. Ale wystawy godne są szumu wokół nich, a szczególnie wystawa Nowosielskiego, 139 płócien reprezentuje rozwój jego malarstwa od 1946 roku do ostatnich dni”26.

Wystawa zamierzona jako podsumowanie blisko dwudziestu lat twórczości Jerzego Nowosielskiego „okazała się rzeczywistą rewelacją artystyczną”27. Nowosielski był już uznanym malarzem, w ciągu ostatnich trzech lat w Krakowie, Wrocławiu, Warszawie i Łodzi odbyły się duże ekspozycje ukazujące jego twórczość w ujęciu do pewnego stopnia retrospektywnym. Każdej z wystaw towarzyszył katalog, a recenzje prasowe były entuzjastyczne. Wystawa retrospektywna w Zachęcie potwierdziła, zgodnie z oczekiwaniami, rangę malarza, nie przyczyniała się jednak do pogłębienia refleksji nad jego dziełem. Lektura recenzji wskazuje, że malarstwo Nowosielskiego było w opinii większości krytyków zjawiskiem w pełni już rozpoznanym i opisanym. „Niewiele więcej można powiedzieć o charakterze i gatunku tych obrazów jak tylko: s t y l  N o w o s i e l s k i e g o” — komentował wystawę recenzent „Kierunków”28.

Teksty Jerzego Stajudy i Joanny Guze wyróżniają się na tle pozostałych bardziej wnikliwą, wykraczającą poza proste analogie interpretacją „bizantynizmu Nowosielskiego” oraz wpływu, jaki wywarł na jego sztukę surrealizm i malarstwo abstrakcyjne. Krytycy zwracają uwagę na złożony charakter jego twórczości, która „protestuje przeciwko zdecydowanym umiejscowieniom; co najwyżej toleruje delikatne aluzje”29. Obecność na wystawie nowych, dotąd niepokazywanych prac, skomentował jedynie Wiesław Borowski: „właśnie te ostatnie obrazy decydują przede wszystkim o rewelacyjności wystawy, mimo że nie są dowodem istotniejszej zmiany artystycznego punktu widzenia autora. Są jedynie dowodem coraz wyższej konsolidacji jego wizji artystycznej”30.

Cytowana powyżej znawczyni twórczości Nowosielskiego Krystyna Czerni w wydanej w 2011 roku biografii malarza Nietoperz w świątyni wspomina o „wielkiej retrospektywie” w Zachęcie. Autorka sytuuje wystawę w paśmie sukcesów, którymi zaznaczyły się lata 60. w jego biografii. Dodajmy, że w marcu 1963 roku Nowosielski miał jeszcze przed sobą namalowanie obrazów uznawanych za jedne z najlepszych, nie tylko w tej dekadzie, ale i w całym jego dorobku.

Wybór prac z wystawy Nowosielskiego w CBWA „Zachęta” był pokazywany w dniach 3–22 maja 1963 roku w WDK Klub „Zamek” w Lublinie.

Joanna Egit-Pużyńska
dział zbiorów i inwentarzy Zachęty – Narodowej Galerii Sztuki

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Bibliografia:

Czasopisma:

  • Borowski, Wiesław, Malarstwo J. Nowosielskiego, „Słowo Powszechne” 1963, nr 79.
  • [b.a.], „Express Wieczorny” 1963, nr 56.
  • Florczak, Zbigniew, Trzy wystawy, „Nowa Kultura” 1963, nr 15.
  • (g), Brawo dla Krakowa, „Kurier Polski” 1963, nr 61.
  • Garztecka, Ewa, Krakowscy malarze w „Zachęcie”, „Trybuna Ludu” 1963, nr 82.
  • (grt), Trzej krakowscy malarze w warszawskiej „Zachęcie”, „Express Wieczorny” 1963, nr 60.
  • (grt), Trzej malarze z Krakowa będą wystawiać w Warszawie, „Express Wieczorny” 1963, nr 54.
  • Guze, Joanna, Nowosielski, „Świat” 1963, nr 13.
  • Kaltenbergh, L., Dwa teatry i jedna retrospekcja, „Sztandar Młodych” 1963, nr 68.
  • Krakowscy malarze w „Zachęcie”, „Stolica” 1963, nr 12.
  • Krótko o plastyce, „Słowo Powszechne” 1963, nr 69.
  • Lessmann, Jerzy, Nowosielski wystawia w Warszawie, „Express Ilustrowany” [Łódź] 1963, nr 64.
  • Nowosielski w Zachęcie, „Kierunki” 1963, nr 13.
  • (oe), Malarze krakowscy z „Zachęcie”,  „Dziennik Ludowy” 1963, nr 53.
  • Osęka, Andrzej, Bizancjum i buda jarmarczna, „Zwierciadło” 1963, nr 12.
  • Osęka, Andrzej, Nowosielski i Mikulski, „Przegląd Kulturalny” 1963, nr 12.
  • [b.a.]„Polityka” 1963, nr 10.
  • S.B. , Malarstwo Jerzego Nowosielskiego, „Życie i Myśl” 1963, nr 5–6.
  • Stajuda, Jerzy, Nowosielski, „Współczesność” 1963, nr 8.
  • Sztekker, Elżbieta, Trzy asy, „Tygodnik Demokratyczny” 1963, nr 12.
  • Witz, Ignacy, Jest co oglądać, „Życie Warszawy” 1963, nr 64.
  • (Zu), 3 nowe wystawy w „Zachęcie”, „Słowo Powszechne” 1963, nr 64.
  • [b.a.], „Życie Warszawy” 1963, nr 55.

Druki zwarte:

  • Czerni Krystyna, Nietoperz w świątyni. Biografia Jerzego Nowosielskiego, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Kraków 2011, s. 278.
  • Jerzy Nowosielski, katalog wystawy, Zachęta Państwowa Galeria Sztuki, Galeria Starmach, Fundacja Nowosielskich, Kraków 2003, s. 598.
  • Rocznik CBWA 1963–1964, red. Wanda Hackiewiczowa, Maria Matusińska, Barbara Mitschein, Ada Potocka, Halina Zacharewicz, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa, b.d. [1965], s. 11. 

     

 

1 [Niesygn.], Wystawy warszawskie. Nowosielski w „Zachęcie”, „Kierunki” 1963, nr 13.
2 Krystyna Czerni, Nietoperz w świątyni. Biografia Jerzego Nowosielskiego, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Kraków 2011, s. 278.
3 Sztuka nie boi się propagandy. Z Jerzym Nowosielskim rozmawia Krystyna Czerni, „Res Publica” 1988, nr 9. 
4 Jerzy Nowosielski uczył się w Kunstgewerbeschule w latach 1940–1942, po zakończeniu wojny przez kilkanaście miesięcy studiował w pracowni prof. Eugeniusza Eibischa na Wydziale Malarstwa krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Dyplom uzyskał w trybie eksternistycznym w 1961 roku.
5 Cyt. za: Krystyna Czerni, Nowosielski w Małopolsce. Sztuka sakralna, Małopolska Fundacja Muzeum Sztuki Współczesnej, Kraków 2015, s. nlb.
6 Jerzy Cieślikowski, Jerzy Nowosielski we Wrocławiu, „Odra” 1960, nr 36. Cyt. za: Kalendarium, oprac. Józef Chrobak, Ewa Kulka, w: Jerzy Nowosielski, katalog wystawy, Zachęta Państwowa Galeria Sztuki, Galeria Starmach, Fundacja Nowosielskich, Kraków 2003, s. 590.
7 Cyt. za: Kalendarium, oprac. Józef Chrobak, Ewa Kulka, w: Jerzy Nowosielski, op. cit., s. 557.
8 Helena Blumówna, Wystawa młodych plastyków, „Tygodnik Powszechny” 1945, nr 17.
9 Edward Grossbaum, Czy płodny niepokój? O dorocznej wystawie ZPAP, „Kronika” 1955, nr 16.
10 Maciej Gutowski, Obrazy Nowosielskiego, „Dziennik Polski” 1956, nr 90.
11 Edward Etler, Malarstwo Nowosielskiego, „Kronika” 1956, nr 7.
12 Helena Blumówna, Wystawa Młodych Plastyków, „Twórczość” 1946, nr 12.
13 Jerzy Madeyski, Nowosielski w Krzysztoforach, „Życie Literackie” 1960, nr 22.
14  Ibidem.
15 Maciej Gutowski, Obrazy Nowosielskiego, „Dziennik Polski” 1969, nr 115.
16 Janusz Bogucki, Z powodu krakowskiej wystawy „nowoczesnych”, „Życie Literackie” 1955, nr 50.
17 Jerzy Nowosielski. Współczesne Malarstwo Polskie, oprac. Mieczysław Porębski, Wydawnictwo Artystyczno-Graficzne, Warszawa 1960, s. nlb.
18 Jerzy Tchórzewski, Świadectwo oczu. Wspomnienia z lat 1946–1957, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2006, s. 86.
19  Jerzy Nowosielski. Współczesne Malarstwo Polskie, oprac. Mieczysław Porębski, op. cit., s. nlb
20 Cyt. za: Krystyna Czerni, Nietoperz w świątyni. Biografia Jerzego Nowosielskiego, op. cit., s. 49.
21 Ibidem, s. 52.
22 Ibidem, s. 60.
23 Pobyt w klasztorze przerwała choroba stawów, której Nowosielski nabawił się prawdopodobnie podczas malowania fresków w cerkwi w Bolechowie. Latem 1943 roku wrócił do Krakowa.
24 Mieczysław Porębski, Realizm eschatologiczny Nowosielskiego, op. cit., s. 7.
25 (g), Brawo dla Krakowa, „Kurier Polski” 1963, nr 61.
26 Jerzy Lessmann, Nowosielski wystawia w Zachęcie, „Express Ilustrowany” 1963, nr 64.
27 Wiesław Borowski, Malarstwo J. Nowosielskiego, „Słowo Powszechne” 1963, nr 79.
28  [Nie sygn.]., Wystawy warszawskie. Nowosielski w „Zachęcie”, „Kierunki” 1963, nr 13.
29 Joanna Guze, Nowosielski, „Świat” 1963, nr 13.
30 W. Borowski, Malarstwo J. Nowosielskiego, op. cit.

Prace artysty w kolekcji Zachęty

  • Zdjęcie pracy Wschód słońca w Bieszczadach (Wschód słońca w górach)
    Wschód słońca w Bieszczadach (Wschód słońca w górach)Jerzy Nowosielski1963
  • Zdjęcie pracy Kolejka wąskotorowa (W górach)
    Kolejka wąskotorowa (W górach)Jerzy Nowosielski1963
  • Zdjęcie pracy Miasto u stóp gór (Pejzaż)
    Miasto u stóp gór (Pejzaż)Jerzy Nowosielski1963
Powiązane materiały
  • Grafika obiektu: Wystawa malarstwa Jerzego Nowosielskiego
    mediateka / foldery / teksty
    Wystawa malarstwa Jerzego Nowosielskiego
    Zaproszenie
  • Grafika obiektu: Wystawa malarstwa Jerzego Nowosielskiego
    mediateka / foldery / teksty
    Wystawa malarstwa Jerzego Nowosielskiego
    Wycinki prasowe
  • Grafika obiektu: Wystawa malarstwa Jerzego Nowosielskiego
    mediateka / książki
    Wystawa malarstwa Jerzego Nowosielskiego
    Katalog wystawy
  • Grafika obiektu: Wystawa malarstwa Jerzego Nowosielskiego
    mediateka / plakaty
    Wystawa malarstwa Jerzego Nowosielskiego

Informacje

Wystawa malarstwa Jerzego Nowosielskiego
06.03 – 26.03.1963

Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych
pl. Małachowskiego 3, 00-916 Warszawa
Zobacz na mapie