Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

organizator: ZPAP, CBWA
frekwencja: 26.025

Wystawa malarstwa i rysunków Zbigniewa Pronaszki, otwarta 14 maja 1957 roku, stanowiła przegląd prac powstałych na przestrzeni czterdziestu sześciu lat. Najstarszy obraz — Portret Cezarego Jellenty  — pochodził z 1911 roku, najmłodsze spośród prezentowanych kompozycji powstały w 1957 roku. Wystawiono 93 obrazy olejne, 20 akwarel i 22 rysunki. W trakcie urządzania ekspozycji zdecydowano się na powiększenie jej o 27 kompozycji malarskich i rysunkowych, rezygnując równocześnie z wystawienia 10 prac uwzględnionych w katalogu.

W komitecie honorowym wystawy znaleźli się prominentni historycy sztuki: Zdzisław Kępiński, Stanisław Lorentz i Juliusz Starzyński oraz profesorowie malarstwa wywodzący się z kręgu kolorystów: Jan Cybis, Jerzy Fedkowicz, Hanna Rudzka-Cybisowa i Wacław Taranczewski. Obrazy Pronaszki rozmieszczono w układzie zbliżonym do chronologicznego w czterech salach pierwszego piętra Zachęty. Zaprezentowano bardzo bogaty i różnorodny przegląd twórczości artysty, eksponując zarówno kompozycje przedwojenne, jak również liczne prace pochodzące z okresu powojennego.

Podjęto próbę nakreślenia rozwoju twórczości Pronaszki począwszy od klasycyzującego formizmu początku lat 20. XX wieku, poprzez poszukiwania barwno-fakturalne przełomu lat 20. i 30. aż po koloryzm lat 30. i 40. Zaprezentowano również obrazy z okresu socrealistycznego, pokaz kończąc na prymitywizującym, pesymistycznym symbolizmie kompozycji malowanych przez Pronaszkę w latach 1955–1957. W narracji stworzonej przez organizatorów wystawy wyeksponowano przed wszystkim klasycyzujące tendencje w sztuce artysty oraz jego związki z koloryzmem. Zaskakuje niemal zupełne pominięcie dzieł pochodzących z lat 1917–1919, uważanych za podręcznikowe przykłady formizmu¹. Na ten fakt zwróciła uwagę m.in. Bożena Kowalska w obszernym komentarzu do wystawy². Brak pełnego przeglądu prac artysty z drugiej dekady XX stulecia tłumaczono głównie zniszczeniem lub rozproszeniem kompozycji pochodzących z tego okresu. Prasa donosiła jednak, że w zbiorach łódzkiego Muzeum Sztuki zachowała się formistyczna, rzeźbiarska Pieta, przetrwał także pochodzący już z lat 20. gipsowy model wileńskiego pomnika Adama Mickiewicza³.

Zdzisław Kępiński, autor wstępu do katalogu wystawy, podkreślał, że „Zbigniew Pronaszko jest jakby uosobieniem malarstwa polskiego ostatniego półwiecza”⁴. Myśl tę podchwyciło również wielu recenzentów i autorów not prasowych dotyczących omawianej ekspozycji. Tytuł artykułu Ewy Garzteckiej Pół wieku malarstwa polskiego⁵ można traktować jako znamienny retoryczny chwyt, sugerujący, że twórczość Pronaszki może być postrzegana jako zwierciadło przemian sztuki polskiej pięciu dekad. Ten chwytliwy zabieg w szczególny sposób nobilitował twórczość artysty. W przypadku wywodu Kępińskiego miał również cel praktyczny: pomagał w kreowaniu fałszywej wizji rozwoju sztuki polskiej dwudziestolecia międzywojennego, nakierowanej na eksponowanie przełomowej roli koloryzmu.

Kępiński podjął próbę kompleksowego opisania drogi twórczej Pronaszki. Podkreślił przodującą rolę artysty w ruchu formistycznym, stwierdzając, że motywy inspirowane sztuką ludową w twórczości Pronaszki nabierały cech dojrzałego klasycyzmu⁶. W dalszej części wstępu do katalogu wspomniał o najbardziej klasycyzujących kompozycjach artysty powstałych w okresie wileńskim, które nie były prezentowane na wystawie. Wiele uwagi poświęcił obrazom pochodzącym z lat 1925–1932, wyróżniającym się wysmakowaną kolorystyką, nawiązaniami do sztuki dawnej oraz grubo nakładaną, gęstą plamą barwną. Prace te, obok kompozycji z okresu formistycznego, można uznać za najlepsze w dorobku twórczym Pronaszki. W długim passusie poświęconym twórczości artysty z omawianego okresu Kępiński zmitologizował jego rolę w dziejach polskiego koloryzmu, uznając malarza za „pre-kolorystę” i duchowego ojca wyżej wymienionego ruchu. Jego zdaniem Pronaszko był w tym okresie „jakby zapowiedzią rewelacji kapizmu i poniekąd nieświadomym jeszcze wówczas przyszłości Janem Chrzcicielem tamtego ruchu w Polsce, pierwszym, głoszącym na kompletnej głuszy nową ewangelię koloryzmu”⁷. Kępiński podkreślał również, że artysta oddziałał „na ów wielki przełom kolorystyczny, będący najbardziej zasadniczym zjawiskiem w malarstwie polskim drugiego dziesięciolecia międzywojennego”⁸. Silnie wyeksponował związki Pronaszki z kolorystami, włączając w swoją narrację dwa symboliczne momenty zetknięcia artysty z kapistami: podczas dekorowania Zamku Królewskiego na Wawelu w latach 30. i po wojnie, podczas wspólnej pracy pedagogicznej na krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Omawiając okres socrealistyczny w twórczości artysty nie użył określenia „socrealizm”, wykrętnie zaznaczając, że artysta „podjął wówczas tematykę historyczno-społeczną”⁹. O tym, że epizod socrealistyczny w malarstwie Pronaszki nie był wówczas jednoznacznie oceniany, świadczyć mogą m.in. rozbieżne opinie na jego temat, zamieszczane w recenzjach z wystawy. Malarską odpowiedź Pronaszki na doktrynę socrealizmu negatywnie oceniał Ignacy Witz¹⁰. Pozytywnie odnieśli się do niej natomiast: Ewa Garztecka¹¹ i autor podpisany inicjałami S. J.¹² W zakończeniu swojego tekstu Kępiński powiązał śmierć żony artysty w 1955 roku ze zmianą stylistyki i nastroju jego prac. Zauważając zwrot ku liryzmowi i eksponowaniu treści psychologicznej malowanych scen, podkreślił humanistyczne nastawienie Pronaszki¹³.

Jak zauważył Ignacy Witz, tematem  kompozycji z lat 1955–1957 była przede wszystkim „tragedia samotności człowieka”¹⁴. Wątek humanizmu późnych prac artysty pojawia się w większości recenzji prasowych. Uwagę recenzentów zwracały zarówno wyestetyzowane, mniej dosłowne kompozycje, takie jak Opuszczony fotel, jak również brutalnie prymitywizujące, surowe obrazy w rodzaju Śmierci Ellenai (1957). W prasie najczęściej reprodukowano dwie powojenne prace: Portret żony w białym kapeluszu (1948) oraz Złote gody (1951)¹⁵. Pierwsza z nich pojawiła się na okładce katalogu wystawy, co uzasadnia częste powielanie jej reprodukcji w czasopismach. Popularność drugiej można tłumaczyć nie tylko jej czytelną, humanistyczną wymową i wyrazistością formy plastycznej. Wydaje się, że Złote gody mogły być odczytywane jako symboliczny portret artysty i jego żony. Tytuł omawianej kompozycji korespondował ponadto z powszechnym sposobem odczytania analizowanej wystawy jako jubileuszowej prezentacji 50-letniego dorobku twórczego Pronaszki.

W większości recenzji prasowych podążano za wskazówkami interpretacyjnymi Zdzisława Kępińskiego. Interesujące głosy w dyskusji stanowią przede wszystkim dwa krytyczne, oryginalne artykuły autorstwa Barbary Majewskiej¹⁶ i Bożeny Kowalskiej¹⁷. Majewska zniuansowała kwestię rzekomego prekursorstwa twórczości artysty w stosunku do kapizmu, stwierdzając, że rozbicie plamy miało w jego pracach charakter intuicyjny, co odróżniało stosowaną przez niego metodę od analitycznych procedur malarskich propagowanych przez kolorystów¹⁸. Styl obrazów Pronaszki z lat 1925–1932 określiła mianem koloryzmu syntetycznego, cechującego się operowaniem kolorem lokalnym przedmiotu na dużych powierzchniach płótna. Polemizowała również z wyrażoną przez Kępińskiego tezą o klasycyzującym charakterze twórczości Pronaszki, uznając, że emocjonalne podejście do przedmiotu, skutkujące m.in. zmysłowością koloru i intymnym liryzmem niektórych obrazów artysty, było sprzeczne z ideą klasycyzmu¹⁹. Bożena Kowalska, oprócz zwrócenia uwagi na pominięcie prac z lat 1917–1919, podkreśliła symbolistyczny charakter obrazów malowanych przez artystę po śmierci żony.

Omawiana ekspozycja stanowiła okazję do panoramicznego spojrzenia na twórczość Zbigniewa Pronaszki. Umożliwiła również zapoznanie się z najnowszymi a zarazem jednymi z ostatnich prac artysty, który zmarł w lutym 1958 roku. Ukazując Pronaszkę jako kolorystę i klasycystę, wpisywała się w szerszy nurt polityki wystawienniczej Centralnego Biura Wystaw Artystycznych, które w latach 50. i 60. zorganizowało kilkadziesiąt wystaw jubileuszowych i retrospektywnych, poświęconych twórczości artystów aktywnych w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Prezentowano na nich przede wszystkim przedwojenny i powojenny dorobek artystów żyjących, takich jak: Bronisław Kopczyński, Stanisław Dybowski, Tadeusz Cieślewski ojciec, Vlastimil Hofman, Leokadia Bielska-Tworkowska, Jan Cybis, Tymon Niesiołowski, Józef Tom, Zygmunt Radnicki, Aleksander Rafałowski, Emil Krcha, Czesław Rzepiński, Stanisław Szczepański, Jan Hrynkowski, Konstanty Maria Sopoćko i Mieczysław Jurgielewicz. Odbyły się także pośmiertne wystawy retrospektywne, ukazujące twórczość uznanych „klasyków XX-lecia”: Edmunda Bartłomiejczyka, Henryka Kuny, Zygmunta Waliszewskiego, Henryka Wicińskiego, Stanisława Ignacego Witkiewicza, Katarzyny Kobro i Władysława Strzemińskiego. Na pośmiertnych retrospektywach prezentowano również  dorobek mniej znanych twórców działających m.in. w okresie międzywojennym: Jerzego Fedkowicza, Jana Golusa i Kazimierza Tomorowicza.

Piotr Cyniak
Wydział „Artes Liberales” Uniwersytetu Warszawskiego
(Środowiskowe Transdyscyplinarne Studia Doktoranckie)

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Bibliografia

• [bez tytułu], „Przegląd Artystyczny” 1957, nr 3, s. 51.
• [bez tytułu], „Stolica” 1957, nr 20, s. 4.
• Bg., Rozmowa ze Zbigniewem Pronaszką, „Życie Literackie” 1957, nr 277, s. 8.
• E. Ga, Twórczość Zbigniewa Pronaszki na wystawie w Zachęcie, „Trybuna Ludu” 1957, nr 132, s. 3.
• Garztecka, Ewa, Pół wieku malarstwa polskiego (z okazji wystawy Zbigniewa Pronaszki), „Trybuna Ludu” 1957, nr 143, s. 4.
• Guze, Joanna, Wystawa malarstwa Zbigniewa Pronaszki, „Nowa Kultura” 1957, nr 23.
• Kępiński, Zdzisław, [bez tytułu, wstęp do kat. wyst.], w: Wystawa malarstwa Zbigniewa Pronaszki: maj-czerwiec 1957, kat. wyst. Centralne Biuro Wystaw Artystycznych „Zachęta”, Warszawa 1957, s. 5–30.
• Kowalska, Bożena, Zbigniew Pronaszko, „Nowe Sygnały” 1957, nr 23.
• Majewska, Barbara, Długa droga, „Przegląd Kulturalny” 1957, nr 23, s. 5.
• Ocalałe dzieła Pronaszki, „Życie Literackie” 1957, nr 20, s. 11.
• Osęka, Andrzej, Betonowy poeta i gitarzyści, „Zwierciadło” 1957, nr 5, s. 6.
• Otwarcie wystawy prac Zbigniewa Pronaszki, „Żołnierz Wolności” 1957, nr 114.
• Rustecki, Wiesław, Sto wierszy o sztuce Pronaszki, „Sztandar Młodych” 1957, nr 133, s. 3.
• S. J., Zbigniew Pronaszko, „Słowo Powszechne” 1957, nr 124, s. 4.
• Skrzynecki, Piotr, Wędrówka po warszawskich wystawach, „Echo Krakowskie” 1957, nr 122.
• Witz, Ignacy, Zbigniew Pronaszko, „Życie Warszawy” 1957, nr 123, s. 3.

Reprodukcje [poza tekstem]:

• [bez tytułu], „Kierunki” 1957, nr 20.
• [bez tytułu], „Polityka” 1957, nr 13, s. 3, 4.
• [bez tytułu], „Przegląd Kulturalny” 1957, nr 22.

1 Jedynym pokazanym na wystawie obrazem pochodzącym z lat 1911–1919 był Portret mężczyzny z fajką i rulonem w ręku, który można identyfikować z Portretem rzeźbiarza Leopolda Wasilkowskiego przechowywanym w Muzeum Narodowym w Warszawie. Na wystawie prezentowano także akwarelę Przed egzaminem z 1918 roku.
² Bożena Kowalska, Zbigniew Pronaszko, „Nowe Sygnały” 1957, nr 23.
³ Ocalałe dzieła Pronaszki, „Życie Literackie” 1957, nr 20, s. 11.
⁴ Zdzisław Kępiński, [bez tytułu, wstęp do kat. wyst.], w: Wystawa malarstwa Zbigniewa Pronaszki: maj-czerwiec 1957, kat. wyst. Centralne Biuro Wystaw Artystycznych „Zachęta”, Warszawa 1957, s. 5.
⁵ Ewa Garztecka, Pół wieku malarstwa polskiego (z okazji wystawy Zbigniewa Pronaszki), „Trybuna Ludu” 1957, nr 143, s. 4.
⁶ Zdzisław Kępiński, op. cit., s. 14.
⁷ Ibidem, s. 24.
⁸ Ibidem, s. 27.
⁹ Ibidem, s. 30.
10 Ignacy Witz, Zbigniew Pronaszko, „Życie Warszawy” 1957, nr 123.
¹¹ Ewa Garztecka, op. cit., s. 4.
¹² S. J., Zbigniew Pronaszko, „Słowo Powszechne” 1957, nr 124, s. 4.
13 Zdzisław Kępiński, op. cit., s. 30.
14 Ignacy Witz, op. cit.
¹⁵ Obydwie prace są przechowywane w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie.
¹⁶ Barbara Majewska, Długa droga, „Przegląd Kulturalny” 1957, nr 23, s. 5.
¹⁷ Bożena Kowalska, op. cit.
¹⁸ Barbara Majewska, op. cit., s. 5.
¹⁹ Ibidem.