Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

organizator: CBWA, ZPAP
projekt ekspozycji: Zbigniew Makowski
projekt plakatu: Zbigniew Makowski
frekwencja: 8.525 (Rocznik CBWA)

1 lutego 1966 roku „Trybuna Ludu” informowała swoich czytelników: „Sezon wystaw plastycznych osiągnął szczyt. Wystaw jest tak wiele, że sprawozdawca widzi się zmuszony do wyboru, stosuje więc selekcję, z natury rzeczy subiektywną. Ale inaczej się nie da. Zacznijmy więc od szacownej Zachęty, w której czynne są cztery wystawy indywidualne: malarstwa — Józefy Wnukowej, Marii Antoszkiewicz i Zbigniewa Makowskiego oraz rzeźby — Aliny Ślesińskiej”¹. I choć największe zainteresowanie prasy wzbudziła wystawa Ślesińskiej, Makowskiemu również poświęcono dużo uwagi a Jerzy Olkiewicz uznał jego wystawę „za najbardziej dojrzałą i interesującą”².

W 1966 roku Zbigniew Makowski, absolwent warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych z 1956 roku, był już uznanym artystą. „Jest coraz bardziej o b e c n y  w sztuce polskiej i — nie tylko polskiej. Ta wzrastająca obecność jest wynikiem ogromnej, uporczywej, s k u t e c z n e j  pracy” — pisał jeden z recenzentów wystawy w Zachęcie³. W recenzjach podkreślano, że mimo młodego wieku artysta ma już na swoim koncie kilkanaście wystaw indywidualnych. Większość z nich odbyła się za granicą. W 1963 roku Makowski pokazał swoje prace w Miami Museum of Modern Art i Museo de Arte Moderna w Rio de Janeiro. Rok później wystawiał w Lozannie, Düsseldorfie, Bochum, a w kolejnym roku w St. Gallen, Lund i Brukseli. W połowie lat 60. XX wieku jego prace znajdowały się w ważnych zbiorach muzealnych m. in. w MOMA oraz w kolekcjach prywatnych we Francji i Stanach Zjednoczonych.

Zdaniem badaczy sztuki Makowskiego istotne znaczenie dla jej rozwoju miał pobyt artysty w Paryżu w 1962 roku, związany m. in. z wystawą Mouvement surréaliste et Mouvement PHASES⁴. Makowski poznał wtedy André Bretona i nawiązał kontakty z artystami z międzynarodowego ruchu PHASES, z którymi przez jakiś czas wystawiał swoje prace. Surrealizm będzie od tego czasu jednym z pojęć-kluczy do interpretacji jego malarstwa. Od końca lat 50. Makowski uczestniczył również w wystawa zbiorowych w Polsce: III Wystawie sztuki nowoczesnej w Zachęcie w 1959 roku, Metafory. Malarstwo, rzeźba, grafika w Sopocie i Warszawie (Zachęta) w 1962 roku, Konfrontacje 1963 w warszawskiej Galerii Krzywe Koło w 1963 roku. Brał udział w VII i VIII Biennale w São Paulo w (1963, 1965)⁵ i dwa lata później w V Biennale Internationale d'Arte Contemporanea della Republica di San Marino.

W grudniu 1964 roku wystawę rysunków Makowskiego pokazało w swojej galerii Gdańskie Towarzystwa Przyjaciół Sztuki⁶. Ekspozycja została zaplanowana jako podsumowanie ponad dziesięcioletniego okres twórczości artysty — od 1954 roku do początku roku 1964. Najnowsze prace zostały celowo pominięte. Jak to określił we wstępie do katalogu Marian Grześczak, była to „kronika rozwoju osobowości artysty od okresu świadomego barbarzyństwa formalnego (rysunki ołówkiem, collage) do wysoce intelektualnych, spekulatywnych kompozycji geometrycznych”⁷.

Wystawa w Zachęcie objęła prace Makowskiego z lat 1960–1965, koncentrując się przede wszystkim na dziełach najnowszych. Na wystawie zostały pokazane rysunki, obrazy oraz książki artystyczne. Zaaranżowana przez artystę ekspozycja zajęła dwie sale na parterze gmachu Zachęty⁸. Wystawę oceniono jako „niewątpliwie ciekawą”, „intrygującą” i „nie schematyczną”⁹. Jedna z recenzji nosiła tytuł zaczerpnięty z sentencji Makowskiego — Geometria tęskniąca. Jej autor pisał: „Artysta używa stale wzbogacanego, ale równocześnie wciąż oczyszczanego i weryfikowanego języka znaków i symboli. Spotykamy więc bardzo często: schody, kostki, rozety, studnie, klocki, rurki, krzyże, rękę, kielich oraz — prawie na każdym obrazie — pisane ręcznie teksty i cyfry [...]. Jego symbole mają równocześnie sens znaków geometrycznych: rozety i studnie to formy koliste, kostki i klocki to prostopadłościany lub sześciany, rurki to walce, piramidy to ostrosłupy itp. Tęsknota do semantycznej treści znaku plastycznego jest równoczesna z tęsknotą do geometrii”¹⁰.

Jerzy Olkiewicz określił styl Makowskiego jako geometrię „podbudowaną mistycyzmem i romantyką”¹¹. Pisano o obrazach, które można „nie tylko oglądać ale i czytać”, „zagadkowych rebusach”, „magii” i „kabale”, „grze”, którą artysta prowadzi z odbiorcą¹². Dla Ewy Garzteckiej Makowski był „malarzem przekornym. Nigdy nie możemy być w zupełności pewni, czy nie kpi z nas”¹³. Aleksander Wojciechowski dostrzegał „pod pozorami iluzjonizmu — prawdziwą i głęboką sztukę. Powstaje ona na pograniczu zabawy i poważnej twórczości artystycznej”¹⁴. Prace na papierze, zdaniem recenzentów, zwracały uwagę precyzją rysunku, dbałością o szczegóły i doskonałym warsztatem, który dowodził „rozsmakowania [artysty] w starodrukach, w dawnych sztychach”¹⁵. Na wystawie znalazły się również książki artystyczne Makowskiego — „zielniki”, które w latach 60. artysta tworzył z wykorzystaniem drukowanych na szlachetnym papierze starych ksiąg. Pokrywał je rysunkami i kaligraficznym pismem, zamalowywał, przycinał papier i okładki.

Wystawa w Zachęcie była pierwszym tak dużym przeglądem twórczości Makowskiego. Po raz pierwszy artysta nie pokazał wczesnych prac, sięgając wstecz nie dalej niż do początku lat 60., kiedy — zdaniem badaczy — ukształtowały się zasadnicze cechy jego stylu. Wystawa utrwaliła wizerunek artysty o „nieprzeciętnej indywidualności”¹⁶, który konsekwentnie podąża własną drogą, autora „dziwnych i pociągających”¹⁷ prac o surrealistycznym rodowodzie, erudyty i bibliofila, który „w swoim mikroskopijnym mieszkanku na Krakowskim Przedmieściu”¹⁸ zgromadził egzemplarze niemal „wszystkich różnojęzycznych książek poświęconych sztuce, które dostępne były w ciągu ostatnich lat w warszawskich księgarniach"¹⁹. Refleksja nad sztuką Makowskiego będzie się w następnych latach wzbogacać o nowe aspekty, ale zasadnicze wątki interpretacyjne wyznaczone przez krytykę w połowie lat 60. pozostaną aktualne.

Wybór 70 prac z wystawy w Zachęcie był pokazywany od 13 kwietnia do 8 maja w Muzeum Śląskim we Wrocławiu (frekwencja: 5.700; dane z Rocznika CBWA).

Joanna Egit-Pużyńska
dział zbiorów i inwentarzy Zachęty – Narodowej Galerii Sztuki

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Bibliografia:

• BOW, Plastyka. Zbigniew Makowski, „Kierunki” 1966, nr 6.
• Dowoyna-Sylwestrowicz, Zygmunt, Plastyka. Józefa Wnukowa i Zbigniew Makowski, „Tygodnik Demokratyczny” 1966, nr 9.
• [b.a], „Dziennik Ludowy” 1966, nr 8.
• [b.a.], „Dziennik Ludowy” 1966, nr 17.
• [b.a], „Głos Pracy” 1966, nr 7.
• Garztecka Ewa, Warszawskie wystawy, „Trybuna Ludu” 1966, nr 32.
• (jo), Wystawa Zbigniewa Makowskiego, „Stolica” 1966, nr 9.
• Olkiewicz, Jerzy, Makowski i „Zachęta”, „Kultura” 1966, nr 7.
• Plastyka. Alina Ślesińska, Zbigniew Makowski, „Zwierciadło” 1966, nr 6.
• Rocznik CBWA 1965–1966–1967, red. Maria Matusińska, Barbara Mitschein, Ada Potocka, Helena Szustakowska, Halina Zacharewicz, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa, b.d. [1968], s. 45.
• (SAM), Malarstwo Marii Anto i Zb. Makowskiego, „Słowo Powszechne” 1966, nr 22.
• (SAM), Z warszawskich wystaw, „Słowo Powszechne” 1966, nr 71.
• W. B., Geometria tęskniąca, „ITD Ilustrowany Magazyn Studencki” 1966, nr 7.
• Witz, Ignacy, Ślesińska i Makowski, „Życie Warszawy” 1966, nr 18.
• Wojciechowski, Aleksander, Cuda w tej budzie..., „Współczesność” 1966, nr 2.

¹    Ewa Garztecka, Warszawskie wystawy, „Trybuna Ludu” 1966, nr 32.
²    Jerzy Olkiewicz, Makowski i „Zachęta”, „Kultura” 1966, nr 7.
³    W. B., Geometria tęskniąca, „ITD Ilustrowany Magazyn Studencki” 1966, nr 7.
⁴    Artysta przebywał na 5 miesięcznym stypendium Ministerstwa Kultury i Sztuki w Paryżu i Prowansji.
⁵    Uczestniczył w wystawie Surrealismo e arte fantástica odbywającej się w ramach VIII Biennale w São Paulo.
⁶    Galeria mieściła się w gmachu Państwowej Opery i Filharmonii Bałtyckiej w Gdańsku.
⁷    Marian Grześczak, [wstęp], Zbigniew Makowski, folder wystawy, Galeria Sztuki Współczesnej, ZPAP, GTPS, Gdańsk 1964. Wystawa była w maju 1964 roku pokazywana w Biurze Wystaw Artystycznych w Lublinie jako wystawa retrospektywna z lat 1954–1964.
⁸    Zob. Archiwum Zakładowe Zachęty – Narodowej Galerii Sztuki, teczka 17/1, Wydział Realizacji. Plany pracy na lata 1964–1970, sprawozdanie z wykonania planów 1963–1971.
⁹    Zygmunt Dowoyna-Sylwestrowicz, Józefa Wnukowa i Zbigniew Makowski, „Tygodnik Demokratyczny” 1966, nr 9; (SAM), Z warszawskich wystaw, „Słowo Powszechne” 1966, nr 71; (jo), Wystawa Zbigniewa Makowskiego, „Stolica” 1966, nr 9.
¹⁰  W. B., Geometria tęskniąca, op. cit.
¹¹  Jerzy Olkiewicz, Makowski i „Zachęta”, op. cit.
¹² Plastyka. Alina Ślesińska, Zbigniew Makowski, „Zwierciadło” 1966, nr 6; (jo), Wystawa Zbigniewa Makowskiego, op. cit.; (SAM), Z warszawskich wystaw, op. cit.
¹³  Ewa Garztecka, Warszawskie wystawy, op. cit.
¹⁴  Aleksander Wojciechowski, Cuda w tej budzie..., „Współczesność” 1966, nr 2.
¹⁵  Jerzy Olkiewicz, Makowski i „Zachęta”, op. cit.
¹⁶  Aleksander Wojciechowski, Cuda w tej budzie..., op. cit.
¹⁷  Z warszawskich wystaw, op. cit.
¹⁸  W zasobach archiwalnych Działu Dokumentacji Zachęty – Narodowej Galerii Sztuki znajduje się odręczna nota biograficzna z około połowy lat 60. XX wieku. Zawiera ona adnotację o warunkach mieszkaniowych artysty: „Mieszkanie złe, małe, południowe”.
¹⁹  Jerzy Olkiewicz, Makowski i „Zacheta”, op. cit.