Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

organizator: Komitet Współpracy Kulturalnej z Zagranicą, Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Francuskiej
frekwencja: 14 084

Była to pierwsza wystawa w CBWA „Zachęta” pokazująca twórczość powstałą za żelazną kurtyną. Nieprzypadkowo zaprezentowano sztukę francuską: po II wojnie światowej we Francji komunizm był niezwykle popularny, co związane było — między innymi — z kompromitacją działającego w czasie okupacji rządu Vichy czy panującym wśród Francuzów antyamerykanizmem. Tytuł wystawy jest mylący — nie odzwierciedlała ona w pełni charakteru ówczesnej sceny artystycznej we Francji, przesłano jedynie prace członków Francuskiej Partii Komunistycznej lub jej sympatyków.

Z dokumentów zdeponowanych w polskich i francuskich archiwach wynika, że ekspozycja została przygotowana przez FPK. W warszawskim Archiwum Akt Nowych znajduje się pismo z następującą wzmianką: „Celem zorganizowania Wystawy Plastyków Francuskich przybyli do Polski dnia 1.03. br. dwaj plastycy Jean Venitien i Gérard Singer. Zostali oni wysłani do Polski przez KC KPF [Komitet Centralny Komunistycznej Partii Francji] i mieli za zadanie zainstalowanie wystawy i należyte rozmieszczenie dzieł poszczególnych artystów według wskazówek otrzymanych w Paryżu” [Akta KWKZ, nr zbioru 175/188]. Z archiwaliów FPK złożonych w Archives départementales de la Seine-Saint-Denis w Bobigny można się dowiedzieć, że decyzję o przygotowaniu pokazu sztuki francuskiej dla Polski podjęto na zebraniu Sekretariatu Generalnego 2 października 1951 roku [Sécretariat Général, 2 Num_4/9, 1950–1952]. Polskie władze nie afiszowały się z informacją, kto był prawdziwym organizatorem wystawy. W katalogu i materiałach prasowych jako inicjatorzy figurują Komitet Współpracy Kulturalnej z Zagranicą i Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Francuskiej.

Ekspozycja została zdominowana przez artystów, których malarstwo można określić jako francuski socrealizm (w ówczesnej prasie nazywano ich „nowymi realistami”). Pod wpływem polityki partyjnej powrócili oni do estetyk realizmu popularnych w poprzednich wiekach, tematyka ich prac odzwierciedlała propagandowe potrzeby FPK: na ich obrazach często pojawiają się slogany, nagłówki komunistycznych gazet czy artykuły odnoszące się do kluczowych wydarzeń w polityce partii. Najważniejszym przedstawicielem francuskiego socrealizmu był dobrze znany Polakom André Fougeron. W 1946 roku w Krakowie pokazywano jego obrazy inspirowane twórczością Picassa. Jednak już dwa lata później artysta ten zaczął tworzyć w estetyce realizmu socjalistycznego — szereg tych prac pokazano na wystawie francuskiej sztuki w 1952 roku. Na ekspozycji znalazły się również obrazy innego sztandarowego francuskiego socrealisty Borisa Taslitzkiego oraz kilku pomniejszych artystów, których nazwiska nie mówią dziś nic nawet znawcom sztuki.

Wystawa dotąd budziła zainteresowanie współczesnych polskich badaczy głównie ze względu na udział w niej kilku modernistów, a w szczególności Pabla Picassa i jego obrazu Masakra w Korei (1951). Fakt ten bywa interpretowany jako mający „wywrotową rolę w procesie podważania sztywnych reguł socrealistycznej wizji świata” (Katarzyna Murawska-Muthesius) czy „ostatnia oaza nowoczesności pośród socrealistycznej monotonii” (Piotr Bernatowicz). Cel jaki przyświecał umieszczeniu na wystawie modernistycznych prac można wyczytać ze sprawozdań KWKZ:

„1. Sferom artystycznym krajów kapitalistycznych chcemy wykazać, że «żelazną kurtynę» nie my stwarzamy, gdyż nie wahamy się zapoznać naszej publiczności z dziełami, które są jeszcze dalekie od naszych postulatów w dziedzinie sztuki.

2. Artystom zaś polskim chcemy pokazać drogę, którą wybrali tacy wielcy artyści, jak Matisse, Picasso, Léger, przechodząc dobrowolnie z pozycji formalistycznych na drogę wiodącą ku realizmowi”.

W tym miejscu warto dodać, że artyści modernistyczni, którzy wywodzili swą sztukę z kubizmu i fowizmu, na wystawie prezentowani byli przez czytelne prace. Były one dalekie od socrealizmu, jednak nie miały tak eksperymentalnego charakteru jak twórczość tych malarzy z lat 20. XX wieku. Można to odczytywać jako pewne ugięcie się modernistów pod jarzmem komunistycznej polityki.

FPK przesłała z Paryża również dużo prac, które trudno określić jako socrealistyczne czy modernistyczne. Mowa tu o twórczości artystów uprawiających sztukę figuratywną, pejzaż czy martwą naturę. Ich obrazy, rysunki i rzeźby dało się interpretować jako elementy pracy i wypoczynku robotnika.

Niełatwo wyodrębnić kuratora wystawy — byłoby to poniekąd ahistoryczne, gdyż funkcja komisarza na początku lat 50. XX wieku dopiero zaczęła się kształtować. Jeżeli chcielibyśmy jednak wskazać osobę w największym stopniu odpowiedzialną za kształt tej ekspozycji, należałoby chyba zwrócić się w stronę André Fougerona. W aktach KWKZ relacjonowano:

“Największą imprezą z dziedziny wystawiennictwa, przygotowywaną przez Wydział, jest, niewątpliwie, wystawa współczesnego malarstwa francuskiego, do której nasze czynniki polityczne i artystyczne przywiązują wielką wagę. Również postępowe organizacje francuskie wykazują duże zainteresowanie nią. Z ich ramienia odpowiedzialnym za pracę wyznaczony został wybitny malarz francuski André Fougeron”.

Karolina Zychowicz
dział dokumentacji Zachęty – Narodowej Galerii Sztuki

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Bibliografia wystawy (pdf)