Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

organizator: Création Artistique, Ministerstwo Kultury i Sztuki, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych
komisarz: Bernard Anthonioz, zastępca komisarza: Maurice Allemand
projekt ekspozycji: Stanisław Zamecznik
projekt plakatu: Hubert Hilscher
opracowanie graficzne katalogu: Stefan Bernaciński

Zastępca komisarza wystawy Maurice Allemand we wstępie do katalogu Wystawy współczesnego malarstwa francuskiego 1968 pisał: „żywimy nadzieję, że zestaw prac jaki tu reprezentujemy nie stanie się przyczyną rozczarowania^”1. Przeglądając dokumentację prasową tej wystawy można jednak dojść do wniosku, że stało się inaczej. Wystawę często porównywano do prezentowanej dwa lat wcześniej ekspozycji Współczesne tendencje przygotowanej specjalnie na potrzeby polskiej publiczności przez dyrektora Stedelijk Museum w Amsterdamie, Edy’ego de Wilde.

Ignacy Witz stwierdzał: „Gorzkie słowa, które o wystawie francuskiej piszę, nie wynikają z tego, że pokazano nam złe obrazy złych malarzy. Pokazano nam natomiast średnie obrazy dobrych lub bardzo dobrych malarzy. Pokazano jednak z niezrozumieniem tego jaki jest nasz widz i czego od podobnego przedsięwzięcia wymaga, biorąc pod uwagę zwłaszcza to, że wystawę obecną poprzedziło już kilka wybitnych ekspozycji sztuki francuskiej o wadze artystycznej większej niż omawiana. […] I dlatego pamiętamy tak dobrze pokaz «Tendencje nowoczesne» zorganizowane przez Holendrów dwa lata temu w tej samej «Zachęcie». Co najmniej jedna trzecia, jeżeli nie połowa nazwisk była wówczas identyczna, lecz dynamika obu manifestacji wydaje się nieporównywalna”².

Ekspozycja nie była przygotowana specjalnie dla polskiej publiczności (tak jak wystawa ze Stedelijk Museum), lecz jako objazdowa dla krajów demokracji ludowej (Rumunia, Jugosławia, Polska, Węgry, Czechosłowacja, Bułgaria). W dokumentacji artystów biorących udział w wystawie, zdeponowanej w paryskiej Bibliothèque Kandinsky, jako miejsce pokazu wskazywane jest po prostu Pays d’Est (Kraje Wschodu). Tytuł pokazu w dokumentach to Montréal II³.

Co ma wspólnego kanadyjskie miasto z europejskimi krajami leżącymi za żelazną kurtyną? Otóż wystawa pokazywana w Warszawie w 1968 roku została zorganizowana na bazie pokazu sztuki francuskiej, przygotowanego na potrzeby Uniwersalnej i Międzynarodowej Wystawy Expo’ 67 w Montrealu. Wydarzenie to zostało zorganizowane dla uczczenia stulecia istnienia Kanady. Francuski pawilon zbudowano z betonu i stali, otoczony szklanymi ścianami dawał rzeźbiarskie efekty. Składał się z ośmiu poziomów wystawowych o powierzchni całkowitej ok. 220 tysięcy metrów kwadratowych. Budynek miał odzwierciedlać „francuski geniusz, tradycję i inwencję”. Na najniższym poziomie budynku znajdował się okrągły basen, restauracja, sala kinowa, sale konferencyjne, wystawa transportu i turystyki. Na parterze ulokowano salon honorowy, prasowy, wystawę wielkich dzieł Francji w świecie, miasto Paryż. Poziom 1, 2 i 3 poświęcono francuskiej nauce i technice, kolorowej telewizji, elektronice, fizyce i astronomii⁴. W części poświęconej sztuce pokazano dzieła od czasów sztuki romańskiej do współczesności (m.in. wypożyczone z Luwru — Portret kardynała Richelieu Phillipe’a de Champaigne’a, Świętą Magdalenę Georges'a de la Toura, Bachanalia Nicolasa Poussina, prace Jacques'a-Louisa Davida, obraz Fernanda Légera⁵).

W „Słowie Powszechnym” wspomniano o kanadyjskich początkach warszawskiej wystawy: „Pod koniec roku dotarła do Warszawy wystawa, która posiada już swoją historię. Część eksponowanych na niej prac pokazywana była na Wystawie Światowej Expo 67 w Montrealu, gdzie stanowiła ozdobę pawilonu francuskiego. W maju bieżącego roku odbył się jej pokaz w Bukareszcie, a później w Jugosławii. W październiku odwiedziła Muzeum Narodowe w Krakowie, by wreszcie przez cały listopada gościć w największych salach «Zachęty». Centralne Biuro Wystaw Artystycznych przewiduje również pokazy w innych miastach Polski w Łodzi, Rzeszowie, Poznaniu i Wrocławiu. […] Wybrano 75 twórców, reprezentujących różne tendencje (prace wielu z nich można było oglądać w 1966 roku w «Zachęcie» na wystawie «Współczesne tendencje»), często przeciwstawne kierunki”⁶.

Wystawa przygotowana dla krajów demokracji ludowej składała się wyłącznie ze współczesnego malarstwa. Pokazano 75 prac autorstwa 75 twórców starszego i średniego pokolenia, w tym 36 pochodzenia nie francuskiego. Większość obrazów powstała w latach 1965–1967. Zaprezentowano przede wszystkim malarstwo abstrakcyjne: abstrakcję liryczną, geometryczną i surrealizm, a także figurację, ekspresjonizm, op-art. Największe zainteresowanie oglądających i prasy (najczęściej reprodukowana praca) wzbudzał obraz Victora Vasarely’ego. „Express Wieczorny” donosił: „Oglądania nie sposób zacząć inaczej, jak od wielkiego geometrycznego obrazu, eksponowanego na wprost wejścia, który najbardziej rzuca się w oczy. Jego autor, Vasarely, z pochodzenia Węgier, wraz z malarzem polskiego pochodzenia Berlewim, współzawodniczy o ojcostwo sztuki «op» (optycznej). Oto podzielił on wielkie płótno obrazu na 576 kwadratów z wpisanymi w nie kołami”^7.

Pokaz krytykowano jednogłośnie. Ewa Garztecka dostrzegała jego propagandowy wymiar, a jej słowa nabierają szczególnego znaczenia i po francuskim Maju, i po polskim Marcu’68: „ominięto ostre kanty, wszystko co mogłoby szokować, niepokoić. Świat dzisiejszy, jeśli sądzić z wystawy współczesnego malarstwa francuskiego jest harmonijny, liryczny, czasem tylko zasnuty mgiełką melancholii lub zadumy”⁸. Tego samego zdania był oglądający wcześniej wystawę w Krakowie Maciej Gutowski: „prosi się w końcu o decyzje bardziej brutalne, mniej wysmakowane, ale intensywniejsze — chciałoby się nawet powiedzieć — mniej salonowe, ostrzejsze”⁹. Według niego zaprezentowano tendencje lat 50. XX wieku i pominięto zjawiska charakterystyczne dla lat 60.

Wojciech Skrodzki uważał, że o anachronizmie tej wystawy świadczyło ograniczenie się do malarstwa: „Ale choć ostra rywalizacja ze światem anglosaskim doprowadziła do obalenia dominującej pozycji Paryża, w bardzo szybkim czasie stał się on ponownie ośrodkiem (znów międzynarodowym, jak wcześniejsze wcielenia École de Paris) sztuki wizualno-kinetycznej, z czego mógłby uczynić instrument rywalizacji, gdyby zechciano odejść od tradycji i puścić się na szersze wody nowych poszukiwań. Ale na to brak odwagi, robi się wystawę «malarstwa», mimo że takie ujęcie eliminuje wszystkie nowe zjawiska, realizowane przestrzennie”¹⁰. Skrodzki dodawał, że prace Vasarely’ego, Jésusa Rafaela Soto i Luisa Tomasello „ratują w minimalnym tylko stopniu aktualność wystawy, tym bardziej unaoczniając jej niekonsekwencje”. Zwracał uwagę również na pracę Jeana Dubuffeta: „Jedną z ciekawszych pozycji wystawy jest obraz Dubuffeta («Rozchwiane taczki»), kompozycja stanowiąca przykład niepokojącego cyklu «Hourloupe», wprowadzającą dość zasadniczą odmianę w twórczości artysty — przejście od operowania materią do form bardziej znaczących, figuratywnych, silniej odwołujących się do odczuć podświadomości, ostro rysowanych i obsesyjnie się narzucających, o gryzącym kolorycie konturu”. W ten sposób uzupełniono niejako braki z wystawy Współczesne tendencje – wtedy to wszyscy krytycy żałowali, że nie pokazano typowej pracy Dubuffeta. Poza tym generalnie narzekano na to, że wystawa jest monotonna i nużąca.

Warto zwrócić uwagę na zjawiska, które pominęła krytyka artystyczna. Na wystawie znalazł się obraz autorstwa Maryana powstały w 1960 roku. Katalog podawał, że prawdziwe nazwisko artysty to Pinchas Burstein. Artysta urodził się w 1927 roku w Nowym Sączu. Tak opisywano jego twórczość: „udręka przeżyć wojennych pozostawiła niezatarte ślady w jego twórczości. Maluje postacie karykaturalne, lecz tragiczne, niekiedy zamknięte w przestrzeni przypominającej świat Kafki”¹¹. Na obrazie ukazana jest postać z długą, siwą brodą, zaglądająca do pustego pomieszczenia, którego ściany pokryte są gwiazdami Dawida. Maryan w czasie II wojny światowej przebywał w gettach i obozach pracy, od 1944 roku w obozie koncentracyjnym w Auschwitz, w latach 1947–1950 mieszkał w Izraelu, następnie w Paryżu i w Nowym Jorku (1962–1969). W stolicy Francji poruszał się w kręgu nowej figuracji, w 1961 roku brał udział w wystawie rysunku francuskiego w Polsce¹². 

Ta niezauważona przez rodzimą krytykę praca stała się doskonałym komentarzem do antysemickich wystąpień w kraju będących pokłosiem Marca ’68. Wydaje się, że do tych wydarzeń w aluzyjny sposób odnosił się tekst Tadeusza Chrzanowskiego, który tak pisał o krakowskiej odsłonie wystawy na łamach „Tygodnika Powszechnego”: „blisko połowa uczestników obecnego pokazu urodziła się poza granicami Francji, w Ciudad Bolivar, Pekinie i Nowym Sączu. I jest w tym zjawisku coś bardzo pięknego: jest to wielka demokracja artystyczna, która pozwala jednoczyć wysiłki różnych ras, barw, poglądów, która sumuje wysiłki na rzecz niejednego kraju i narodu, ale dla wszystkich ras i państw”¹³. Maryana wspomniały jedynie lokalne „Nowiny Rzeszowskie”: „Do najciekawszych należą prace Pignona, Artaisa, Maryana oraz Jorna”¹⁴. W innym numerze tej gazety Jan Grygiel dodawał: „prace z zakresu malarstwa figuratywnego są w zdecydowanej mniejszości — prezentują je tylko ekspresjoniści i nadrealiści (m.in. Pignon, Maryan, Arnas, Jorn, Dubuffet, Dado)”¹⁵. 

Wystawa wpisywała się w założenia polityki kulturalnej francuskiego ministra André Malraux i została zorganizowana przez Création Artistique. 8 lutego 1963 roku Malraux powołał komisję twórczości artystycznej, w skład której weszli malarze André Beaudin i Jean Bazaine (pokazywani na warszawskiej wystawie) oraz André Chastel, Jean Lescure, François Mathey i Jean Paulhan. Mieli oni wypowiadać się w sprawie zakupów i zamówień dzieł sztuki, kartonów tkanin i witraży, projektów mebli oraz projektów dekoracji budynków publicznych. W styczniu 1966 roku inspektorem generalnym Création Artistique został Bernard Anthonioz – syn rzeźbiarza, od 1946 roku mąż Geneviève de Gaulle (jej wujkiem był Charles de Gaulle), członek gabinetu Malraux od czerwca 1958, dawny współpracownik wydawnictwa Skira. Anthonioz doprowadził do tego, że w  narodowych manufakturach Gobelins tkano na podstawie kartonów Hansa Hartunga, Zao Wou-Ki i Mathieu (uczestnicy warszawskiej wystawy). W 1967 roku został dyrektorem narodowego centrum sztuki nowoczesnej, mającym rozwijać politykę otwarcia na sztukę współczesną. To właśnie Anthonioz zorganizował wystawę malarstwa francuskiego pokazywaną w Warszawie w 1968 roku. Warto dodać, że za czasów Malraux w Paryżu zamówiono dekorację sufitu Odeonu u André Massona i dużą mozaikę do budynku Unesco u Jeana Bazaine’a (artystów biorących udział w warszawskiej wystawie)¹⁶.

Polscy krytycy zwracali uwagę na elegancję francuskiego malarstwa, brak akcentów krytycznych czy niepokojących. Tymczasem pokaz został zorganizowany kilka miesięcy po wydarzeniach Maja 1968 roku we Francji, kiedy to studenci i robotnicy wyszli na ulice. André Malraux był jedną z postaci, przeciwko którym się buntowano. Skompromitował się próbą usunięcia założyciela paryskiej filmoteki związanej z „nową falą” we francuskim kinie^17. W czasie rozruchów stał na czele manifestacji poparcia dla rządu¹⁸.

Jako zamknięcie historii francuskiej wystawy w Warszawie dodajmy, że w 1968 roku oprowadzała po niej widzów Anda Rottenberg — dyrektorka Zachęty w latach 1993–2001 — która wówczas uzyskała nagrodę „Expressu Wieczornego” dla najlepszej przewodniczki^19.

Wystawa była prezentowana także w Muzeum Narodowym w Krakowie (4–27.10.1968), Muzeum Sztuki w Łodzi (13.12–01.1969) oraz w Domu Sztuki w Rzeszowie (19.01–4.02.1969).

Karolina Zychowicz
dział dokumentacji Zachęty – Narodowej Galerii Sztuki

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Bibliografia

Teksty źródłowe:

• Chrzanowski, Tadeusz, Festiwal „École de Paris”, „Tygodnik Powszechny” 1968, nr 43 (27.10).
• Dubuffet architektem, „Odgłosy” 1969, nr 5.
• Garztecka, Ewa, Nowoczesność już klasyczna. Wystawa współczesnego malarstwa francuskiego, „Trybuna Ludu” 1968, nr 328 (28.11).
• Grt, Upominek dla najlepszej przewodniczki po „Zachęcie”, „Express Wieczorny” 1968, nr 294 (10.12).
• Grubert, Halina, Malarstwo francuskie w „Zachęcie”, „Express Wieczorny” 1968, nr 279.
• Grygiel, Jan, Nowatorstwo i precyzja warsztatu. Współczesne malarstwo francuskie w Rzeszowie, „Nowiny Rzeszowskie” 1969, nr 21 (25–26.01).
• Gutowski, Maciej, Współczesne malarstwo francuskie, „Dziennik Polski” 1968, nr 256.
• KTT, List z Warszawy, „Trybuna Robotnicza” 1968, nr 279.
• Madeyski, Jerzy, Wybór Francuzów, „Życie Literackie” 1968, nr 41.
• Malarstwo francuskie w „Zachęcie”, „Express Wieczorny” 1968, nr 279 (22.11).
• (Jel), Wystawa współczesnego malarstwa francuskiego, „Nowiny Rzeszowskie” 1969, nr 17 (21.01).
• (k), Wystawa malarstwa francuskiego, „Dziennik Polski” 1968, nr 236.
• Nowa ekspozycja Muzeum Narodowego, „Gazeta Krakowska” 1968, nr 237.
• Rassalski, Stefan, Francuzi w Warszawie, „Tygodnik Kulturalny” 1968, nr 49.
• Romanowski, Ignacy Gustaw, Malarstwo francuskie w Muzeum Sztuki, „Odgłosy” 1969, nr 3.
• Rostworowski, Marek, Druga Szkoła Paryska, „Kultura” 1968, nr 47.
• Sempoliński, Jacek, Wystawa malarstwa francuskiego, „Biuletyn Informacyjny ZPAP” 1968, nr 63–64. 
• Skrodzki, Wojciech, Paryż: wielkość i niewola, „Współczesność” 1968, nr 25 (17.12), s. 8.
• W.K., Panorama współczesnego malarstwa francuskiego, „Słowo Powszechne” 1968, nr 282 (25.11).
• Witz, Ignacy, W „Zachęcie”, „Życie Warszawy” 1968, nr 284.
• Współczesne malarstwo francuskie 1968, kat. wyst. Centralne Biuro Wystaw Artystycznych „Zachęta”, Warszawa 1968.
• Współczesne malarstwo francuskie 1968, „Trybuna Ludu” 1968, nr 282.
• Wystawa współczesnego malarstwa…, „Głos Robotniczy” 1968, nr 297.
• Wystawa współczesnego malarstwa francuskiego, „Dziennik Łódzki” 1968, nr 297.

Wzmianki:

• „Dziennik Polski” 1968, nr 225; „Dziennik Polski” 1969, nr 14; „Trybuna Ludu” 1968, nr 274; „Trybuna Ludu” 1969, nr 19; „Echo Krakowa” 1968, nr 239; „Echo Krakowa” 1968, nr 249; „Echo Krakowa” 1968, nr 250; „Gazeta Krakowska” 1968, nr 239; „Gazeta Krakowska” 1968, nr 254; „Tygodnik Kulturalny” 1968, nr 41; „Express Wieczorny” 1968, nr 269; „Express Wieczorny” 1968, nr 294; „Życie Warszawy” 1968, nr 273; „Życie Warszawy” 1968, nr 300; „Dziennik Ludowy” 1968, nr 270; „Trybuna Ludu” 1968, nr 313; „Kultura” 1968, nr 41; „Panorama Północy” 1968, nr 48; „Panorama Północy” 1969, nr 3; „Panorama Północy” 1969, nr 6; „Dziennik Łódzki” 1968, nr 297; „Dziennik Łódzki” 1968, nr 306; „Express Ilustrowany” 1968, nr 294; „Głos Robotniczy” 1968, nr 299; „Miesięcznik Literacki” 1968, nr 12; „Miesięcznik Literacki” 1969, nr 1; „Miesięcznik Literacki” 1969, nr 3; „Nowiny Rzeszowskie” 1969, nr 15; „Kamena” 1969, nr 4; „Kontynenty” 1969, nr 2.

ARTYŚCI

Philippe Artias (1912–2002), Jean Bazaine [Jean-René Bazaine] (1904–2001), André Beaudin (1895–1979), Frédéric Benrath (1930–2007), Anna-Eva Bergman (1909–1987), Jean Bertholle (1909–1996), Huguette Bertrand (1925–2005), Pierre Bettencourt (1917–2006), Roger Bissière (1888–1964), Albert Bitran (1929), Victor Brauner (1903–1966), Camille Bryen (1907–1977), Aristide Caillaud (1902–1990), Pierre Charbonnier (1897–1978), Serge Charcoune (1888–1975), Roger Chastel (1897–1981), Dado [Miodrag Djurig] (1933–2010), Horia Damian (1922–2012), Olivier Debré (1920–1999), Jean Degottex (1918–1988), Jean Dewasne (1921–1999), Jean Dubuffet (1901–1985), Natalia Dumitresco (1915–1997), René Duvillier (1919–2002), Max Ernst (1891–1976), Maurice Estéve (1904–2001), Jean Fautrier (1898–1964), Claude Georges (1929–1988), Albertio Giacometti (1901–1966), Jean Gorin (1899–1981), James Guitet (1925–2010), Simon Hantai (1922–2008), Hans Hartung (1904–1989), Jean Helion (1904–1987), Auguste Herbin (1882–1960), André Heurtaux (1898–1983), Alexandre Israti (1915–1991), Asger Jorn (1914–1973), Wilfredo Lam (1902–1982), André Lanskoy (1902–1976), Charles Lapicque (1898–1988), Jean Le Moal (1909–2007), Albert Le Normand (1915–2013), Marcel Lubtchansky [Loubchansky] (1917–1988), Alberto Magnelli (1888–1971), Alfred Manessier (1911–1993), Maryan [Pinchas Burstein] (1927–1977), André Masson (1896–1987), Georges Mathieu (1921–2012), Roberto Matta [Roberto Antonio Sebastian Matta Echaurren, (1912–2002), Jean Messagier (1920–1999), Richard Mortensen (1910–1993), Georges Noël [Bédard George] (1924–2010), Luc Peire (1916–1994), Edouard Pignon (1905–1993), Serge Poliakoff (1906–1969), Louis Pons (1927–1985), Mario Prassinos (1916–1985), Jean-Paul Riopelle (1923–2002), Suzanne Roger (1898–1986), Michel Seuphor (1901–1999), Joseph Ŝíma (1891–1971), Gustave Singier (1909–1984), Jésus Rafael Soto (1923–2005), Pierre Soulages (1919 ), Nicolas de Staël (1914–1955), Árpád Szenes (1897–1985), Pierre Tal-Coat (1905–1985), Luis Tomasello (1915–2014), Raoul Ubac (1910–1985), Bram van Velde (1895–1981), Victor Vasarely (1906–1997), Maria-Helena Vieira-da-Silva (1908–1992), Wols (Otto-Alfred Schultze Batman, 1912–51), Zao-Wou-Ki (1921–2013).

---

¹ Maurice Allemand, [bez tytułu – K. Z.], w: Współczesne malarstwo francuskie 1968, kat. wyst. Centralne Biuro Wystaw Artystycznych „Zachęta”, Warszawa 1968, s. nlb. [s. 12]
² "Życie Warszawy” 1968, nr 284.
³ Zob. Dokumentacja: ANNA EVA BERGMAN, PIERRE CHARBONNIER, BÉDARD GEORGE dit GEORGES NOËL, ARTIAS PHILIPPE. Bibliotheque Kandinsky, Paryż.
⁴ http://expo67.ncf.ca/expo_france_p1.html (dostęp: 13.10.2017).
⁵ https://www.youtube.com/watch?v=kHHf64rbXkQ (dostęp: 13.10.2017).
⁶ W.K., Panorama współczesnego malarstwa francuskiego, „Słowo Powszechne” 1968, nr 282 (25.11).
⁷ Malarstwo francuskie w „Zachęcie”, „Express Wieczorny” 1968, nr 279 (22.11).
⁸ Ewa Garztecka, Nowoczesność już klasyczna. Wystawa współczesnego malarstwa francuskiego, „Trybuna Ludu” 1968, nr 328 (28.11).
⁹ Maciej Gutowski, Współczesne malarstwo francuskie, „Dziennik Polski” 1968, nr 256.
¹⁰ Wojciech Skrodzki, Paryż: wielkość i niewola, „Współczesność” 1968, nr 25 (17.12), s. 8.
¹¹ Współczesne malarstwo francuskie 1968, kat. wyst. Centralne Biuro Wystaw Artystycznych „Zachęta”, Warszawa 1968, s. nlb. [s. 22].
¹² Zob. MARYAN [Burstein, Maryan Pinchas, dit Maryan], dokumentacja Bibliotheque Kandinsky, Paryż.
¹³ Tadeusz Chrzanowski, Festiwal „École de Paris”, „Tygodnik Powszechny” 1968, nr 43 (27.10).
¹⁴ (Jel), Wystawa współczesnego malarstwa francuskiego, „Nowiny Rzeszowskie” 1969, nr 17 (21.01).
¹⁵ Jan Grygiel, Nowatorstwo i precyzja warsztatu. Współczesne malarstwo francuskie w Rzeszowie, „Nowiny Rzeszowskie” 1969, nr 21 (25–26.01).
¹⁶ Charles-Louis Foulon, Marie-Claude Morette-Maillant, Création artistique et commandes publiques, w: Charles-Louis Foulon, Janine Mosuz-Lavau, Michaël de Saint-Cheron, Dictionnaire Malraux, Paris 2011, s. 201–203.
¹⁷ Jean-Yves Potel, Ten śliczny miesiąc maj, tłum. Maria Braunstein, w: Rewolucje 1968, red. Hanna Wróblewska, Maria Brewińska, Zofia Machnicka, Joanna Sokołowska, Warszawa 2008, s. 192.
¹⁸ Ibidem, s. 197.
⁹ Grt, Upominek dla najlepszej przewodniczki po „Zachęcie”, „Express Wieczorny” 1968, nr 294 (10.12).