Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

organizator: Komitet Współpracy Kulturalnej z Zagranicą, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych
frekwencja: 17.724

Wystawę francuskiej tkaniny artystycznej najpierw pokazano w Muzeum Śląskim we Wrocławiu (18.11–3.12.1953). Jeżeli wierzyć aktom Komitetu Współpracy Kulturalnej z Zagranicą, „malarze francuscy zwrócili się z prośbą o zorganizowanie wystawy tkanin francuskich¹”. Ministerstwo Kultury i Sztuki zaproponowało lokal Instytutu Wzornictwa Przemysłowego, ekspozycja odbyła się jednak w Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych „Zachęta”. Echa tego wydarzenia odnajdziemy w dzienniku Leopolda Tyrmanda z 1954 roku, który pisał entuzjastycznie: „Magia koloru, inteligencja treści, oszałamiająca perfekcja rysunku, polot, twórcza fantastyka, subtelna nastrojowość — można tak wyliczać bez końca albo napisać po prostu: prawdziwa Sztuka”².

Wystawa zajęła trzy sale Zachęty. Pokazano 35 tkanin 27 malarzy obracających się w kręgu pracowni tkackich w Aubusson. Już w czasie okupacji grupa artystów pracowała tam w oparciu o tradycyjną technikę tkacką z XIV wieku. W „Życiu Literackim” pisano: „Artyści francuscy powrócili do pierwotnej techniki tkackiej, polegającej na użyciu grubej osnowy i takiegoż wątku oraz niewielkiej ilości odcieni wełny, co stanowiło cechy charakterystyczne tkactwa francuskiego z okresu jego świetności”³. Chciano odejść od — charakterystycznego dla wieków XVIII i XIX — kopiowania obrazów olejnych, dlatego ograniczano się do trzydziestu odcieni wełny (w XIX wieku stosowano 14600 odcieni). Zaraz po zakończeniu wojny, w 1946 roku, prace tych artystów pokazano w Muzeum sztuki nowoczesnej w Paryżu⁴.

W pierwszej sali Zachęty wyeksponowano dwie prace Jeana Lurçata, przewodniczącego i jednego z założycieli francuskiego Stowarzyszenia Malarzy Projektantów Tkanin (Association des Peintres Cartonniers de Tapisserie — APCT założone przez Lurçata i Denise Majorel w 1945 roku). Lurçat jest uznawany za artystę, który doprowadził do odrodzenia tkaniny artystycznej we Francji. W Zachęcie modernistyczne tkaniny rozmieszczono na neutralnym tle, w odległości pozwalającej widzowi na komfortową kontemplację.

Ekspozycja tkaniny francuskiej kompletnie nie mieściła się w ramach estetyki realizmu socjalistycznego. Hanna Szczawińska relacjonowała: „Wystawa, z którą zapoznaliśmy się w Warszawie, nie posiada niestety tkanin dużych, o bardziej monumentalnym charakterze. Nie posiada ich po prostu dlatego, że olbrzymie tkaniny jako bardzo kosztowne wykonuje się wyłącznie na zamówienie i trudno je wypożyczyć na wystawę”⁵.

Odrodzenie tkaniny we Francji postrzegano jako powrót do zdrowych źródeł sztuki związanej z ludem⁶. Przestrzegano jednak: „Oczywiście nie wszystkie prace odpowiadają założeniom ideowym plastyki polskiej. Wiele jest wśród nich dzieł ulegających pokusom formalistycznej sztuki i sztalugowego malarstwa. Tkactwo artystyczne boryka się, jak inne rodzaje sztuki, w warunkach kapitalistycznego ustroju, z szeregiem niepowodzeń i ideowych pomyłek”⁷. W innym miejscu dodawano: „Na wielu pracach znać — obcy polskiemu widzowi — silny wpływ surrealizmu i abstrakcjonizmu, co w dużej mierze jest wynikiem narzucanych artystom gustów snobizującej się burżuazji: jedynego odbiorcy bardzo kosztownych tkanin”⁸. Karol Koźmiński krytykował prace odpowiedzialnego za odrodzenie francuskiej tkaniny artystycznej Lurçata: „niewiele mają z realizmem wspólnego⁹. 

Wystawa zwiastowała jednak powolne odchodzenie od programu realizmu socjalistycznego, o czym świadczy chociażby recenzja Krystyny Czarnockiej zamieszczona na łamach „Przeglądu Kulturalnego”: „Zebrane na wystawie tkaniny reprezentują różne kierunki myślenia artystycznego, od skrajnie abstrakcyjnego (Fiołek E. Gilioli, Ptaki niebiańskie – M. Prassinos) czy surrealistycznego (Magiczna ręka – L. Coutaud) aż do całkowicie czytelnej tematyki i realistycznie budowanej formy, jak prace J. Lurçata, J. Picart-le-Doux, M. Saint-Saënsa, R. Perrota i in.”¹⁰.

Hanna Szczawińska — która pisała o „krzyku abstrakcyjnych i surrealistycznych kompozycji” oraz związkach francuskiej tkaniny z francuską poezją — zalecała nawet polskim artystom czerpanie z doświadczeń artystów francuskich: „Ta duża różnorodność indywidualnych postaw artystycznych, różnorodność poszukiwań i osiągnięć twórczych, stwarza bogaty zasób materiałów i doświadczeń dla naszych plastyków, którzy obrali trudną, ale bogatą w perspektywy twórcze drogę realizmu”¹¹. Ponadto w reprodukowanym w katalogu biogramie Luciena Coutaud napisano, że „po powrocie do Francji staje się gorącym zwolennikiem surrealizmu”, a jego tkaniny „noszą wyraźne piętno surrealizmu”¹². Émila Giliolego określono jako „jednego z najbardziej reprezentatywnych przedstawicieli młodej szkoły rzeźbiarzy-abstrakcjonistów”¹³. Do niedawna prace wiązane z surrealizmem i abstrakcjonizmem wstępu na polskie sale wystawowe nie miały.

Katalog wystawy francuskiej tkaniny otwierał tekst Léona Moussinaca, krytyka teatralnego, filmowego i sztuk użytkowych, jednego z najważniejszych francuskich intelektualistów związanych z ruchem komunistycznym w pierwszej połowie XX wieku. Moussinac wskazywał zalety i wady francuskiej tkaniny: „artyści projektujący tkaniny w wieku XIV i XV znaleźli powszechnie zrozumiałą formę wyrazu artystycznego. Ich następcy w wieku XX mają nie mniejsze ambicje, by jednak ich forma wyrazu artystycznego posiadała te same zalety, będą musieli uniezależniać się w dalszym ciągu od malarstwa”. Autorem drugiego tekstu w katalogu był Ryszard Stanisławski. Zdawał on sobie sprawę z tego, że tkaniny miały modernistyczny charakter, dlatego usprawiedliwiał ich obecność w Polsce Ludowej następująco: „Nie dotykając już zagadnienia samej tematyki, która jak się rzekło, może być wyznaczona koniecznością środowiska, wydaje się, że podejmowane treści wielokrotnie wypowiadane są przy pomocy formy, która nie zawsze jest bliska formie realistycznej. Dekoracyjny charakter tkaniny domaga się co prawda specjalnych praw, ale chyba nie po to, aby je przekraczać”. Sprawozdawca wrocławskiej odsłony wystawy dodawał: „W rozmowach prywatnych panowała opinia, że urządzanie takiej wystawy w okresie walki o realizm socjalistyczny jest dziwne i szkodliwe¹⁴”.

Francuska tkanina artystyczna była już częściowo pokazywana podczas Wystawy współczesnej plastyki francuskiej w 1952 roku w CBWA. Eksponowano wtedy pracę Marca Saint-Saënsa powstałą w czasie okupacji niemieckiej. Tkanin z tego okresu próżno było szukać na wystawie w 1953 roku. W związku z pokazem Warszawę odwiedzili francuscy artyści: Michel de Gallard, François Tabard i Robert Wogensky oraz krytycy: p. Chastol („Le Mode”) i Serge Montigny [Serge Lebrunie] („Combat”)¹⁵.

 W 1953 roku Leon Moussinac przestrzegał, że artyści francuskiej tkaniny „będą musieli uniezależnić się w dalszym ciągu od malarstwa (co dotychczas im się nie udaje) i wyrazić w  swoich pracach wielkie perspektywy nowych czasów”¹⁶. Rewolucji w sztuce włókna nie dokonali jednak Francuzi, lecz polskie artystki w następnym dziesięcioleciu. Sukcesy polskiej szkoły tkaniny zapoczątkowało I Biennale Tkaniny w Lozannie (1962). Wtedy to polscy twórcy odnieśli niespodziewany sukces. Biennale tak naprawdę miało głosić triumf „ojca nowoczesnego gobelinu” Jeana Lurçata. Sukces mało znanych twórców zza żelaznej kurtyny okazał się zaskakujący. Prace polskich artystek były nowatorskie, ponieważ wykonano je na warsztacie tkackim bez udziału rzemieślników, stąd były unikatowe – w przeciwieństwie do produkowanych w kilku egzemplarzach tkanin francuskich.

Karolina Zychowicz
dział dokumentacji Zachęty – Narodowej Galerii Sztuki

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Bibliografia

Opracowania:

• Krytyka a socrealizm kapitalistyczny, w: Elżbieta Kal, „Tego się nie krytykuje, na kogo się nie liczy”. Polska krytyka artystyczna okresu realizmu socjalistycznego, Słupsk 2010, s. 299–312. 
• Zychowicz, Karolina Paryska lewica w stalinowskiej Warszawie. Wystawa współczesnej plastyki francuskiej w CBWA w 1952 roku, Warszawa 2014.
• Zychowicz, Karolina, The Exhibition-Organising Activity of the Comitee for Cultural Cooperation with Foreign Countries (1950–1956) Based on the Example of Selected Exhibitions at the Zachęta Central Bureau of Art Exhibitions, tłum. Klaudyna Michałowicz, „Ikonotheka” 2016, nr 26, s. 63–94.

Teksty źródłowe:

• Berestyński, Adam, Jeszcze o tkaninach, „Tygodnik Powszechny” 1954, nr 6, s. 10.
• Bgr, Dwa spotkania z francuską kulturą, „Gazeta Białostocka” 1953, nr 302.
• Czarnocka, Krystyna, Francuska tkanina artystyczna, „Przegląd Kulturalny” 1954, nr 51–52, s. 10. 
• Czarnocka, Krystyna, Z zagadnień realizmu w tkaninie artystycznej (na marginesie Wystawy Francuskiej Tkaniny Artystycznej), „Przegląd Artystyczny” 1954, nr 1, s. 58–64.
• Echa wystawy, „Dziś i Jutro” 1954, nr 5.
• Francuska tkanina artystyczna na wystawie w „Zachęcie”, „Ilustrowany Kurier Polski” 1953, nr 297.
• Francuska tkanina artystyczna, „Trybuna Ludu” 1953, nr 343, s. 3.
• Francuscy plastycy z wizytą w Polsce, „Dziś i Jutro” 1954, nr 1.
• HEST, Wskrzeszona tradycja arrasów z Arras, Tournai i Valenciennes. Pokaz artystycznej tkaniny francuskiej na wystawie w „Zachęcie”, „Express Wieczorny” 1953, nr 294.
• Koźmiński, Karol, Tkaniny francuskie w „Zachęcie”, „Dziś i Jutro” 1954, nr 1.
• Lech, Halina, Wystawa francuskiej tkaniny artystycznej, „Słowo Powszechne” 1953, nr 300.
• Moussinac, Leon, [bez tytułu], w: Wystawa francuskiej tkaniny artystycznej, kat. wyst. Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa 1953, s. 5–10.
• Moussinac, Leon, Francuskie tkaniny artystyczne (Artykuł napisany specjalnie dla „Życia”), „Życie Warszawy” 1953, nr 292.
• Na wystawie francuskiej tkaniny artystycznej, „Express Wieczorny” (Warszawa) 1953, nr 295.
• Otwarcie wystawy francuskiej tkaniny, „Słowo Ludu” (Kielce) 1953, nr 306.
• Otwarcie wystawy francuskiej tkaniny artystycznej, „Życie Warszawy” 1953, nr 294.
• Piękne tkaniny, „Świat” 1953, nr 51–52, s. 13. 
• Stanisławski, Ryszard, [bez tytułu], Wystawa francuskiej tkaniny artystycznej, kat. wyst. Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa 1953, s. 11–18.
• Szczawińska, Hanna, Francuska tkanina artystyczna, „Tygodnik Powszechny” 1954, nr 3, s. 9. 
• W., Artystyczne tkaniny francuskie w salach Zachęty, „Życie Warszawy” 1953, nr 293.
• Wystawa francuskiej tkaniny artystycznej, „Sztandar Młodych” 1953, nr 297.
• Wystawa francuskiej tkaniny artystycznej, „Życie Literackie” 1953, nr 51.
• Wystawa francuskiej tkaniny dekoracyjnej, „Dziennik Bałtycki” (Gdynia) 1953, nr 297.
• Wystawa tkaniny francuskiej, „Stolica” 1954, nr 1, s. 11.
• Z. K., Francuska tkanina artystyczna (Wystawa w „Zachęcie”), „Trybuna Ludu” 1953, nr 343.
• Z wystawy tkanin francuskich w Warszawie, „Nowa Kultura” 1953, nr 51/52.

Wzmianki:

• „Dziennik Zachodni – Wieczór” 1953, nr 291.
• „Film” 1954, nr 4.
• „Głos Robotniczy”  (Łódź) 1953, nr 297.
• „Przekrój” 1954, nr 456.

Artyści

Maurice André (1914–1985), Maurice Brianchon (1899–1979), Marcel Burtin (1902–1979), Lucien Coutaud (1904–1977), Georges Dayez (1907–1991), François Desnoyer (1894–1972), Hélène Detroyat (1899–1951), Pierre Dubreuil (1872–1944), Raoul Dufy (1877–1953), Émile Gilioli (1911–1977), Marcel Gromaire (1892–1971), Vincent Guignebert (1921), Robert Henry (1921), Camille Hilaire (1916–2004), Louis-Marie Jullien (1904–1982), Jacques Lagrange (1917–1995), Fernand Léger (1881–1955), Jean Lurçat (1892–1966), Mathieu Mategot (1910–2001), René Perrot (1912–1979), Jean Picart-le-Doux (1902–1982), Mario Prassinos (1916–1985), Dom Robert (1907–1997), Marc Saint-Saëns (1903–1979), Pierre Tal Coat (1905–1985), Michel Tourliere (1925–2004), Robert Wogensky (1919 ).      

---

¹ Akta Komitetu Współpracy Kulturalnej z Zagranicą, Archiwum Akt Nowych, sygn. 267, s. 111.
² Leopold Tyrmand, Dziennik 1954: wersja oryginalna, wstęp i opracowanie Henryk Dasko, Warszawa 1999, s. 42.
³ Wystawa francuskiej tkaniny artystycznej, „Życie Literackie (Kraków)” 1953, nr 51 (12.12).
⁴ (W.), W salach Zachęty artystyczne tkaniny francuskie, „Życie Warszawy” 1953, nr 293 (9.12).
⁵ Hanna Szczawińska, Francuska tkanina artystyczna, „Tygodnik Powszechny” 1954, nr 3 (17.01).
⁶Wystawa francuskiej tkaniny artystycznej, „Sztandar Młodych” 1953, nr 297 (14.12).
⁷ Hest, Wskrzeszona tradycja arrasów z Arras, Tournai i Valenciennes. Pokaz artystycznej tkaniny francuskiej na wystawie w «Zachęcie», „Express Wieczorny” 1953, nr 294 (9.12).
⁸ Francuska tkanina artystyczna na wystawie w „Zachęcie”, „Ilustrowany Kurier Polski (Bydgoszcz)” 1953, nr 297 (13/14.12).
⁹ Karol Koźmiński, Tkaniny francuskie w „Zachęcie”, „Dziś i Jutro” 1954, nr 1 (3.01).
¹⁰ Krystyna Czarnocka, Francuska tkanina artystyczna, „Przegląd Kulturalny” 1954, nr 51–52 (6.01).
¹¹ H. Szczawińska, Francuska tkanina artystyczna, op. cit.
¹² Lucien Coutaud, w: Francuska tkanina artystyczna, kat. wyst. Centralne Biuro Wystaw Artystycznych „Zachęta” 1953, Warszawa, s. 22.
¹³ Émile Gilioli, w: Francuska tkanina artystyczna, kat. wyst., op. cit., s. 23.
¹⁴ Sprawozdanie z wystawy francuskiej tkaniny artystycznej we Wrocławiu, maszynopis, Dział Dokumentacji Zachęty — Narodowej Galerii Sztuki.
¹⁵ Francuscy plastycy z wizytą w Polsce, „Dziś i Jutro” 1954, nr 1 (3.01).
¹⁶ Leon Moussinac, Francuskie tkaniny artystyczne (artykuł napisany specjalnie dla „Życia”), „Życie Warszawy” 1953, nr 292 (11.12).