Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

organizator: Komitet Współpracy Kulturalnej z Zagranicą, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych
frekwencja: 21.220

Wystawa została zorganizowana przez Komitet Kultury, Nauki i Sztuki w Sofii przy współpracy Muzeum Etnograficznego przy Akademii Nauk z okazji dziewiątej rocznicy wyzwolenia Bułgarii przez Armię Radziecką. Na łamach „Żołnierza Wolności” pisano: „Śledząc z gorącą sympatią wspaniałe sukcesy Ludowej Bułgarii w dziale budownictwa socjalistycznego, społeczeństwo polskie przejawia żywe zainteresowanie sprawami kultury i sztuki bratniego narodu. Na język polski dokonano wielu przekładów dzieł literatury bułgarskiej; cenione są w Polsce osiągnięcia muzyki tego kraju”¹.

Wystawa bułgarskiej sztuki ludowej składała się z dwóch działów. W pierwszym umieszczono eksponaty z XIX i XX wieku: stroje ludowe, hafty, rzeźbę w drewnie, malowidła na drewnie, przedmioty z drewna, wyroby z metalu, wyroby jubilerskie, instrumenty muzyczne, broń, mapy i makiety bułgarskich chat ludowych, przedmioty związane z obyczajami ludowymi. W drugim dziale znalazł się przemysł artystyczny i sztuka stosowana powstała po 9 września 1944 roku²: ubrania, hafty, tkaniny, dywany, rzeźba w drzewie, wyroby z drzewa, ceramika, wyroby z metalu, rysunki na drzewie. Wystawę zamykał dział przemysłu artystycznego: ludowe tkaniny i hafty jako wzory dla przemysłu tekstylnego i projekty wnętrz w stylu bułgarskim³.

Na łamach „Trybuny Ludu” tak opisywano projekt ekspozycji: „Na umieszczonej w hallu mapie Bułgarii plastyczne modele domów – najbardziej typowych dla bułgarskiej architektury. W drugim rogu hallu wielki fotomontaż charakterystycznych dla architektury bułgarskiej XIX wieku rzeźbionych sufitów. Po środku planszy rzeźba oryginalna — praca kolektywna artystów Baliewa, Wasiliewa i Jopkowa. Przechodzimy do części wystawy pokazującej sztukę ludową przeszłości. Pierwsze co rzuca się w oczy, co początkowo niemal oszałamia, to olbrzymie bogactw barw. Po chwili dopiero zaczynamy rozróżniać poszczególne eksponaty […]”⁴. Do eksponatów tych należały drewniane „byklice” — butle na wino, prochownice, czerpaczki na wodę, lewarki, kołowrotki, dzwonki, fragmenty mieszkań i sprzętu domowego. Dodawano: „Cenną cechą tej części wystawy jest to, że pokazuje dawną sztukę ludową Bułgarii nie w oderwaniu, lecz w ścisłym powiązaniu z codziennym życiem ludu”. Druga część wystawy była poświęcona twórczości  współczesnej — pokazano obiekty charakteryzujące się bardziej umiarkowaną kolorystyką.

Więcej na temat projektu ekspozycji można dowiedzieć się z artykułu Andrzeja Wróblewskiego zamieszczonego na lamach „Życia Warszawy”. Pisał on: „Układ wystawy daje możliwość zaznajomienia się z bogactwami Bułgarii. Tak np. przy eksponatach z okręgu Rodope są wyjaśnienia i fotografie, mówiące, iż jest to okręg górzysty, hodowlany, przy Dobrudży — że to spichlerz z Bułgarii, przy Dolinie Róż są świetne zdjęcia ze zbiorów tych wspaniałych kwiatów, z których robi się słynny na cały świat olejek aromatyczny”⁵.

Józef Grabowski chwalił sposób eksponowania stroju: „Trzeba tu koniecznie podkreślić sposób ekspozycji stroju ludowego, zastosowany na wystawie, który określić można jako wprost idealny. Winien on stać się przykładem dla naszych muzeów i wystaw. Przy zupełnym wyeliminowaniu jakichś lalek, kukieł lub stelaży dawał on, przez samo rozpięcie strojów na kracie drewnianej, żywą iluzję postaci ludzkiej skomponowanej w obraz, przedstawiający scenę z pracy w polu, taniec lub inną. Strój każdy przy tym tak był upięty, że uwydatniał najpiękniejsze swoje części”⁶. Tadeusz Gonera dodawał: „Kiedy wchodzi się na tę salę, uderza przede wszystkim tęcza barw i kolorów. Barwne w ludowym stroju bułgarskim jest wszystko, szczególnie jeśli chodzi i ostroje kobiece”⁷. W zbiorach dokumentacji Zachęty — Narodowej Galerii Sztuki zachowały się fotografie tej części ekspozycji.

W tamtym czasie obowiązkowym elementem niemal każdej wystawy był portret Stalina. Znalazł się on na dywanie zajmującym centralne miejsce w sali poświęconej współczesnej sztuce ludowej. Pisano: „Pod portretem tkanina dywanu układa się w mapę systemu nawodnienia Bułgarii. Objęło ono trzy miliony hektarów ziemi, a przeprowadzono je z pomocą Związku Radzieckiego”.

Sprowadzanie do Polski pokazów sztuki ludowej „bratnich” państw demokracji ludowej było ważnym elementem polityki wystawienniczej stalinowskiego Komitetu Współpracy Kulturalnej z Zagranicą (1950–1956). Jak zaznacza Piotr Korduba, w okresie 1949–1956 w Polsce „dokonało się instrumentalne wciągnięcie sztuki ludowej w społeczną i kulturową przebudowę kraju w duchu socjalistycznym”.⁸ Główny teoretyk realizmu socjalistycznego na gruncie polskim, Włodzimierz Sokorski jest autorem tekstu O właściwy stosunek do sztuki ludowej. Odnajdziemy tu dobrze już znany ton: „Sięgamy w kulturze ludowej po te bezcenne skarby, które były wyrazem jej społecznej odrębności i społecznego protestu w stosunku do kosmopolitycznej sztuki drobnomieszczańskiej i chcemy wtopić ten żywy potężny nurt mas ludowych w nową narodową kulturę socjalizmu […]”.⁹

 Wystawy sztuki ludowej z krajów demokracji ludowych głosiły tezę o podobieństwie tamtejszej twórczości do sztuki polskiej. Dość często organizowano pokazy tego typu w galeriach sztuki (w tamtym czasach wystawy sztuki profesjonalnej i ludowej występowały obok siebie). Na 1953 rok przypadają Wystawa bułgarskiej sztuki ludowej w „Zachęcie” i Wystawa sztuki ludowej NRD w warszawskim Teatrze Narodowym. Prezentację uzupełniono Wystawą węgierskiej sztuki ludowej w Pałacu Radziwiłłowskim (1954) i Wystawą wycinanki chińskiej (1956) w Pałacu Kultury i Nauki¹⁰.

Wróblewski widział w Wystawie bułgarskiej sztuki ludowej lekcję dla Polski. Stwierdzał: „Nie wiem, czy w Bułgarii jest coś w rodzaju naszej «Cepelii», ale właśnie nasza «Cepelia» mogłaby z tej wystawy podchwycić żywcem wiele pomysłów stosowania wzorów dawnej twórczości ludowej w produkcji przedmiotów codziennego użytku”¹¹.

Karolina Zychowicz
dział dokumentacji Zachęty – Narodowej Galerii Sztuki

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Bibliografia

Teksty źródłowe:

• Bułgarska wystawa w Zachęcie, „Życie Warszawy” 1953, nr 209.
• Gonera, Tadeusz, Wystawa bułgarskiej sztuki ludowej, „Zielony Sztandar” 1953, nr 41.
• Grabowski, Józef, Bałkany po raz drugi (Z wystawy bułgarskiej sztuki ludowej), „Słowo Powszechne” 1953, nr 234.
• Kto chce niech czyta, „Express Wieczorny” 1953, nr 235.
• M. Sz., Bułgarska sztuka ludowa, „Kobieta i Życie” 1953, nr 29.
• Motyka, Lucjan, [bez tytułu], w: Wystawa bułgarskiej sztuki ludowej, wrzesień 1953, kat. wyst. Centralne Biuro Wystaw Artystycznych „Zachęta”, Warszawa 1953, s. 3–5.
• Przyjazd wybitnych plastyków bułgarskich, „Trybuna Ludu” 1953, nr 236.
• Reinfuss, Roman, Bułgarskie i rumuńskie wydawnictwa strojów ludowych, „Polska Sztuka Ludowa” 1952, nr 3, s. 182–183.
• Rutkiewicz, W., Bułgarska twórczość ludowa. Wystawa w Warszawie, „Słowo Powszechne” 1953, nr 209.
• Tt, Wystawa bułgarskiej sztuki ludowej, „Żołnierz Wolności” 1953, nr 216.
• Uroczyste otwarcie wystawy bułgarskiej sztuki ludowej, „Słowo Ludu” 1953, nr 212.
• Wróblewski, A., Bułgarska sztuka ludowa. Bliska choć inna, „Życie Warszawy” 1953, nr 211.
• Wystawa „Bułgarska sztuka ludowa”, „Słowo Powszechne” 1953, nr 215.
• Wystawa bułgarskiej sztuki ludowej, „Życie Warszawy” 1953, nr 219.
• Wystawa bułgarskiej sztuki ludowej w „Zachęcie”, „Życie Literackie” 1953, nr 38.
• Z. K., Bułgarska sztuka ludowa (Wystawa w „Zachęcie”), „Trybuna Ludu” 1953, nr 247.
• Zbijewska, Krystyna, Sztuka godna zachwytu. Pocztówka z Warszawy, „Dziennik Polski” 1953, nr 216.

¹ (tt), Wystawa bułgarskiej sztuki ludowej, „Żołnierz Wolności” 1953, nr 216 (9.09).
² Dzień, w którym Armia Czerwona wkroczyła do Bułgarii, a komuniści przejęli władzę. W czasach panowania komunizmu był uważany za święto narodowe.
³ W 1956 roku zorganizowano również Wystawę bułgarskiej grafiki i ilustracji.
⁴ Z.K., Bułgarska sztuka ludowa (Wystawa w „Zachęcie”), „Trybuna Ludu” 1953, nr 247.
⁵ Andrzej Wróblewski, Bułgarska sztuka ludowa. Bliska choć inna, „Życie Warszawy” 1953, nr 211.
⁶ Józef Grabowski, Bałkany po raz drugi (Z wystawy bułgarskiej sztuki ludowej), „Słowo Powszechne” 1953, nr 234 (3–4.10).
⁷ Tadeusz Gonera, Wystawa bułgarskiej sztuki ludowej, „Zielony Sztandar” 1953, nr 41 (11.10).
⁸ Piotr Korduba, Ludowość na sprzedaż: Towarzystwo Popierania Przemysłu Ludowego, Cepelia, Instytut Wzornictwa Przemysłowego, Warszawa 2013, s. 264.
⁹ Włodzimierz Sokorski, O właściwy stosunek do sztuki ludowej, „Polska Sztuka Ludowa”, 1949, t. 2, s. 133.
¹⁰ Następnie w CBWA w Bydgoszczy i w Muzeum w Lublinie.
¹¹ Andrzej Wróblewski, Bułgarska sztuka ludowa. Bliska choć inna, op. cit.