Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

organizacja: Ministerstwo Kultury i Sztuki, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, ze strony włoskiej Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Ministerstwo Oświaty, Soprintendenza alle Gallerie di Roma II (Arte Comtemporanea, Galleria Nazionale d’Arte Moderna)
wybór dzieł: Giorgio de Marchis (Soprintendenza alle Galerie di Roma II)
projekt ekspozycji: Jan Kosiński
projekt plakatu: Hubert Hilscher
liczba artystów: 54
liczba eksponatów: 91
frekwencja: 17.640 (Rocznik CBWA)

Podczas gdy 8 marca 1968 roku na ulicach Warszawy trwały protesty, w Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych można było zobaczyć słynną rzeźbę Jedyna forma ciągłości w przestrzeni Umberto Boccioniego. Inni artyści, których prace zostały zaprezentowane na wystawie Współczesna sztuka włoska. 100 dzieł od futuryzmu po dzień dzisiejszy… to m.in. Carlo Carrà, Gino Severini, Giacomo Balla, Giorgio de Chirico, Enrico Prampolini, Lucio Fontana, Piero Manzoni, Michelangelo Pistoletto, a także mieszkający wówczas w Rzymie Amerykanin Cy Twombly. W tym samym czasie w Muzeum Narodowym w Warszawie pokazano wystawę malarstwa weneckiego¹.

Prace na ekspozycję w CBWA zostały wypożyczone m. in. z rzymskiej Galeria Nationale d’Arte Moderna, a także z prywatnych galerii i kolekcji oraz bezpośrednio od artystów. Jak donosiło „Życie Warszawy”, wystawę otworzył wiceminister kultury Zygmunt Garstecki. Obecny był także dyrektor departamentu współpracy naukowej i kulturalnej z zagranicą Ministerstwa Spraw Zagranicznych Henryk Birecki. Ze strony włoskiej na wernisażu wystąpiła Palma Bucarelli, dyrektorka Galleria Nazionale d’Arte Moderna e Contemporanea w Rzymie.

Zorientowanie wystawy na podkreślenie wkładu sztuki włoskiej w międzynarodową awangardę uwypuklił Jerzy Olkiewicz w recenzji dla „Kultury”. Krytyk polemizował z otwierającym katalog wystawy tekstem Palmy Bucarelli, w którym stwierdziła, że: „nikt nigdy nie zaliczył do «Awangardy» Fowizmu albo Kubizmu — niemniej, w niektórych krajach, istniały kierunki awangardowe związane z Kubizmem lub do niego podobne”². „Spostrzeżenie dość odważne i rzutujące na całą koncepcję wystawy” — skomentował Olkiewicz. „Podstawą przynależności do awangardy jest głoszenie pewnych haseł i ewentualne realizowanie ich w pracy twórczej. Awangarda przede wszystkim chce zmienić otaczające życie, przeobrażać świat — i to się w niej ceni. Picasso, Braque czy Gris po prostu malowali i nie myśleli o przeobrażeniach świata. To, że malarstwo futurystów bez nich by nie istniało, nie zmienia faktu, że futuryzm był kierunkiem awangardowym, a kubizm nie”³.

Oprócz wypunktowania kontrowersyjnych elementów narracji katalogu wystawy, Olkiewicz zwrócił uwagę na stojące przed organizatorami ambitne zadanie przewiezienia dzieł sztuki zrealizowanych w przeróżnych mediach. „Podziwiam odwagę przetransportowania leżących na podłodze pojemników z wodą barwioną, które przedstawiają Około 32 m kw. morza, tak jak zadumałem się nad pojemnikiem «napełnionym dwoma kwintalami (autentycznego) antracytu»” — ironizował. „Nie zdziwiło mnie to, że neonowe światła Perymetru Priniego przestały już po paru dniach funkcjonować, a zwiedzający z osłupieniem wpatrują się w lustro Pistoletta z domalowaną u góry żarówką. Na szczęście są także prace Grup T i N, malarstwo Doraziego, podziurawione płótna Fontany czy białe powierzchnie Castellaniego”⁴. Niezależnie od rangi tego wydarzenia, wpisującego się w oficjalną wymianę kulturalną między Włochami a Polską, Olkiewicz nie pozostawał bezkrytyczny wobec niektórych dzieł pokazywanych wówczas w CBWA: „Na przykładzie wymienionych poprzednio eksponatów widać jednak, że potraktowano nas bardzo awangardowo jak na wystawę oficjalną, posądzając widocznie, że wszyscy amatorzy sztuki w Polsce obdarzeni są mentalnością wolną od tradycyjnych oporów. Maszerujący tłum wyciętych z nieheblowanych desek postaci Mario Ceroli jest świetną igraszką, ale nie zastąpi skupienia jednej rzeźby Boccioniego”⁵.

Przytoczony powyżej opis może przybliżyć wrażenia wizualne, jakie czekały na zwiedzających Współczesną sztukę włoską w marcu 1968 roku. Na fotografiach ekspozycji zachowanych w Zachęcie – Narodowej Galerii Sztuki widzowie pozują przy Maszerującym tłumie Ceroliego czy też przyglądają się Jedynej formie ciągłości w przestrzeni Boccioniego. Eksponaty umieszczone były w jednym rzędzie na ścianach, a także na zamontowanych w salach niewysokich białych panelach oraz zwieszonych z sufitu kotarach. Dodatkowo w przestrzeni wystawowej rozstawiono rzeźby i instalacje.

W pierwszej sali umieszczono prace włoskich futurystów, m. in. Sztandary na ołtarzu ojczyzny Giacomo Balli. Krytycy zwrócili również uwagę na obecność na wystawie włoskiego malarstwa metafizycznego. „Mamy na wystawie kilka — rzadkich nawet we Włoszech — arcydzieł, jak przede wszystkim dwa obrazy Giorgia de Chirico Piazza d’Italia (1912) i Hektor (1916)” — pisał w recenzji dla „Współczesności” Wojciech Skrodzki⁶. Krytyk poświęcił także odrębny akapit włoskiej rzeźbie: „Niestety zrozumiałe trudności transportu sprawiły, że ten dział wystawy pokazany został skromnie i ograniczony do niewielkich form. Mimo to, zasygnalizowana została obecność wielkich indywidualności, jak Arturo Martini (Kobieta z Pizy) i Giacomo Manzù, którego pełna najwyższej siły duchowej płaskorzeźba Ukrzyżowanie (1939) wskazuje drogę wieloletniej pracy artysty, prowadzącą do realizacji jednego z najgłębszych dzieł naszych czasów — Bramy śmierci w Bazylice św. Piotra”⁷.

Eksperymenty artystyczne zostały niekiedy skomentowane w dość krytyczny sposób. Stefan Rassalski pisał dla „Tygodnika Kulturalnego”:

Jeśli więc obraz stanowi jednolitą białą lub ciemną płaszczyznę, lub jeśli jest to płaszczyzna rozbita na liczne jaskrawe plamy, jeśli do tej płaszczyzny wprowadza się efekty mechaniczne, jakieś dzwonki, kręcące się spirale, migające żarówki, świecidełka z cynfolii, to można – jeśli ktoś chce – bawić się tym, lecz w żadnym wypadku nie można nie można tu mówić o sztuce. A szczególnie o sztuce postępowej, jako że to nic pozytywnego nie wnosi, pomimo że istotnie wnosi coś nowego. No, ale jeśli jest to zjawisko powszechne, jeśli wszystko, co jest inne – choćby było niczym — ma świadczyć o nowym poszukiwaniu, to być może, Włosi mają do takiej zabawy największe prawo, jako że napracowali się w swoim czasie bardzo uczciwie⁸.

Bożena Kowalska w tekście dla „Życia i Myśli” uznała natomiast owe „zabawy” za kontynuację futurystycznej tradycji zainteresowania artystów nowoczesną technologią:

Jak futuryści w hołdzie dla techniki oddawali w swoich obrazach ruch i dynamikę swojej epoki za pomocą jak gdyby nałożonych na siebie kadrów filmu i linii sugerujących kierunki napięć, tak współcześni nam twórcy, jak np. Alberto Biasi, szacunek swój dla nowoczesnej techniki manifestują po prostu przez podniesienie silnika, żarówki projekcyjnej, a przede wszystkim przez efektów przez nie osiąganych do rangi dzieła sztuki. Pino Pascali staje na granicy poezji i nowatorskiej koncepcji plastycznej o ironicznej wymowie komentarza, przenosząc przydział oswojonego i wymierzonego morza na salę wystawową. […] W rezultacie, jak ongiś poszczególne prace artystyczne były odbiciem swojego czasu, tak dziś dopiero razem wzięte w swojej różnorodności i w zsumowaniu swych cech i wyrazu oddają kształt i charakter naszej trudnej epoki⁹.

Warto dodać, że na wystawie Współczesna sztuka włoska. 100 dzieł od futuryzmu po dzień dzisiejszy… pokazano trzy dzieła Renato Guttuso, którego prace były prezentowane w CBWA w marcu i kwietniu 1954 roku na wystawie indywidualnej, zorganizowanej przez Komitet Współpracy Kulturalnej z Zagranicą. W październiku 1958 roku w Zachęcie można było obejrzeć wystawę indywidualną Emilio Vedovy, którego praca znalazła się również w zbiorze pokazywanym w ramach Współczesnej sztuki włoskiej ...¹⁰.

Ekspozycja warszawska była jedną z odsłon wystawy objazdowej. Na przełomie 1968 i 1969 roku w Galleria Nazionale d’Arte Moderna w Rzymie pokazywano wystawę pod nazwą 100 opere d’arte italiana dal futurismo ad oggi, czyli 100 dzieł sztuki włoskiej od futuryzmu do dziś¹¹. Jak zaznacza Palma Bucarelli w katalogu wystawy w CBWA, „przeznaczając tę wystawę dla krajów, które same przeżyły doświadczenia awangardy historycznej lub eksperymentalnej, pragnąc, by wykazała wielorakość i różnorodność włoskich interwencji na polu międzynarodowym, szeroko uwzględniliśmy twórczość młodych. Zależało nam na podkreśleniu, że obecność włoska we współczesnym ruchu artystycznym jest zjawiskiem postępującym […]”¹².

Petra Skarupsky
Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Bibliografia

Katalog:

• Współczesna sztuka włoska. 100 dzieł od futuryzmu po dzień dzisiejszy obrazujących udział włoski w awangardach europejskich XX wieku, kat. wystawy, wstępy: Palma Bucarelli, Giorgio de Marchis, Sandra Pinto, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa 1968.

Opracowania:

• Rocznik CBWA 1968–1969–1970, red. Maria Matusińska, Barbara Mitschein, Ada Potocka, Helena Szustakowska, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa, b.d. [1971], s. 11–12.
• Zachęta 1860–2000, red. Gabriela Świtek, Zachęta – Narodowa Galeria Sztuki, Warszawa 2003, s. 247–248.

Teksty źródłowe:

• Anders, Henryk, Zarys włoskiego współudziału, „Przegląd Artystyczny” 1968, nr 5.
• Bołdok, Sławomir, Współczesna sztuka włoska, „Życie i Myśl” 1968, nr 4.
• (g), Włoscy futuryści i dzień dzisiejszy, „Kurier Polski” 1968, nr 63 (14.03).
• Garztecka, Ewa, Współczesna sztuka włoska, „Trybuna Ludu” 1968, nr 72.
• Kowalska, Bożena, Wystawa współczesnej sztuki włoskiej, „Życie i Myśl” 1968, nr 9.
• Olkiewicz, Jerzy, Nie tylko awangarda, „Kultura” 1968, nr 13 (31.03).
• Olkiewicz, Jerzy, Współczesna sztuka włoska, „Biuletyn Informacyjny ZPAP” 1968, nr 55– 56.
• Osęka, Andrzej, Wernisaż (IV), „Kultura” 1969, nr 1.
• Rassalski, Stefan, Cztery wystawy zagraniczne, „Tygodnik Kulturalny” 1968, nr 17.
• Skrodzki, Wojciech, Pół wieku sztuki włoskiej, „Współczesność” 1968, nr 7 (27.03–9.04).
• Sztuka słonecznej Italii, „Ilustrowany Kurier Polski” 1968, nr 62 (13.03).
• Sztuka włoska w Warszawie, „Głos Koszaliński” 1969, nr 66 (16–17.03).
• Warszawskie wystawy, „Express Wieczorny” 1968, nr 65 (15.03).
• Witz, Ignacy, Włoski sezon, „Życie Warszawy” 1968, nr 75 (27.03).
• Współczesna sztuka włoska w Warszawie, „Głos Wybrzeża” 1968, nr 61 (12.03).  
• Współczesna sztuka włoska w Warszawie, „Trybuna Ludu” 1968, nr 71 (12.03).
• Współczesna sztuka włoska w Warszawie, „Życie Warszawy” 1968, nr 62 (12.03).
• Współczesna sztuka włoska w Zachęcie, „Słowo Powszechne” 1968, nr 61 (12.03).
• W warszawskich galeriach, „Słowo Powszechne” 1968, nr 63 (14.03)

Wzmianki:

• „Arte Viva” (Roma) 1968, nr 3.
• „Dziennik Bałtycki” 1968, nr 61 (12.03).
• „Dziennik Ludowy” 1969, nr 61 (12.03).
• „Dziennik Ludowy” 1969 nr 68 (20.03).
• „Esteri Piazza Montecitorio” (Roma) 1969 (30.06–15.07).
• „Express Wieczorny” 1968, nr 65.
• „Głos Koszaliński” 1968, nr 66.
• „Głos Pracy” 1968, nr 60 (11.03).
• „Głos Wybrzeża” 1968, nr 61.
• „Gromada Rolnik Polski” 1968, nr 34.
• „IKP” (Bydgoszcz) 1968, nr 62.
• „Kultura” 1968, nr 12.
• „Panorama Północy” 1968, nr 13.
• „Słowo Powszechne” 1968, nr 61.
• „Słowo Powszechne” 1968, nr 63.
• „Trybuna Ludu” 1968, nr 71.
• „Tygodnik Kulturalny” 1968, nr 12.
• „Życie Literackie” 1968, nr 12.
• „Życie Warszawy” 1968, nr 53 (1.03).
• „Życie Warszawy” 1968, nr 62.
• „Życie Warszawy” 1968, nr 70.

Opracowania dodatkowe (współczesna sztuka włoska):

• Berghaus G., Futurism and Politics: Between Anarchist Rebellion and Fascist Reaction 1909–1944, Providence–Oxford 1996.
• Enrico Prampolini: futuryzm, scenotechnika i teatr polskiej awangardy, kat. wyst., red. P. Strożek, Łódź 2017.
• Futurism and the Technological Imagination, ed. G. Berghaus, Leiden 2009.
• International Futurism in Arts and Literature, ed. G. Berghaus, Berlin 2000.
• Strożek P., Marinetti i futuryzm w Polsce 1909–1939: obecność, kontakty, wydarzenia, Warszawa 2012.
• Italian Futurism 1909–1944: Reconstructing the Universe, red. V. Greene, Solomon R. Guggenheim Museum, New York 2014.
• 100 opere d’arte italiana dal futurismo ad oggi, kat. wyst., Galleria Nazionale d’Arte Moderna, Roma, 1968.

Artyści

Carla Accardi, Giacomo Balla, Alberto Biasi, Umberto Boccioni, Gino Bonichi (Scipione), Davide Boriani, Alberto Burri, Massimo Campigli, Giuseppe Capogrossi, Carlo Carrà, Felice Casorati, Enrico Castellani, Mario Ceroli, Giorgio de Chirico, Ettore Colla, Gianni Colombo, Filippo De Pisis (Luigi Tibertelli), Piero Dorazio, Luciano Fabro, Pericle Fazzini, Lucio Fontana, Renato Guttuso, Jannis Kounellis, Edoardo Landi, Osvaldo Licini, Sergio Lombardo, Francesco Lo Savio, Mario Mafai, Alberto Magnelli, Piero Manzoni, Giacomo Manzù, Enzo Mari, Arturo Martini, Giorgio Morandi, Gastone Novelli, Tancredi Parmeggiani, Pino Pascali, Michelangelo Pistoletto, Enrico Prampolini, Emilio Prini, Antonietta Raphael, Ottone Rosai, Mimmo Rotella, Salvatore Scarpitta, Mario Schifano, Gino Severini, Mario Sironi, Ardengo Soffici, Atanasio Soldati, Giulio Turcato, Cy Twombly, Gabriele de Vecchi, Emilio Vedova, Gilberto Zorio.

---

¹ Ignacy Witz, Włoski sezon, „Życie Warszawy” 1968, nr 75 (27.03).
² Palma Bucarelli, [wstęp], w: Współczesna sztuka włoska. 100 dzieł od futuryzmu po dzień dzisiejszy obrazujących udział włoski w awangardach europejskich XX wieku, kat. wystawy, wstępy: Palma Bucarelli, Giorgio de Marchis, Sandra Pinto, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa 1968, s. nlb [s. 4].
³ Jerzy Olkiewicz, Nie tylko awangarda, „Kultura” 1968, nr 13 (31.03).
⁴ Ibidem.
⁵ Ibidem.
⁶ Wojciech Skrodzki, Pół wieku sztuki włoskiej, „Współczesność” 1968, nr 7 (27.03–9.04).
⁷ Ibidem.
⁸ Stefan Rassalski, Cztery wystawy zagraniczne, „Tygodnik Kulturalny” 1968, nr 17.
⁹ Bożena Kowalska, Wystawa współczesnej sztuki włoskiej, „Życie i Myśl” 1968, nr 9.
¹⁰ Zob. Rocznik CBWA 1958, [b.a.], Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa, b.d. [1959], s. 21–22.
¹¹ 100 opere d’arte italiana dal futurismo ad oggi, kat. wyst., Galleria Nazionale d’Arte Moderna, Roma, 1968.
¹² P. Bucarelli, [wstęp], w: Współczesna sztuka włoska. 100 dzieł od futuryzmu po dzień dzisiejszy obrazujących udział włoski w awangardach europejskich XX wieku, op. cit., s. nlb [s. 9].