Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

organizator: ZPAP, Towarzystwo Austriacko-Polskie przy poparciu Ministerstwa Oświaty i Urzędu Oświaty miasta Wiednia oraz Wiedeńskiego Künstlerhaus (Domu Artystów)
projekt ekspozycji: Józef Mroszczak
liczba artystów: 21
liczba prac: 67
frekwencja: 13.078 (Rocznik CBWA)

Plakat i dwujęzyczny katalog-folder (zawierający jedynie spis wszystkich prac) zostały wydane w Wiedniu. Ekspozycję projektował Józef Mroszczak. Inauguracji dokonali rektor Uniwersytetu Warszawskiego, prof. Stanisław Turski, przewodniczący wówczas Towarzystwu Polsko-Austriackiemu, a także Tadeusz Gronowski — prezes Związku Polskich Artystów Plastyków. Spośród wystawiających artystów do Warszawy przyjechało dwóch: Michael Coudenhove i Helmut Kies.

Wystawiono 67 dzieł (25 obrazów, 42 grafiki) 21 artystów. Spośród najbardziej znanych przedstawicieli tej tendencji Erich Brauer wystawił trzy obrazy, Ernst Fuchs pokazał pięć różnych prac, Rudolf Hausner jeden obraz, Anton Lehmden — dwa obrazy.

W prasie pojawiły się omówienia wystawy pióra znanych krytyków Janusza Boguckiego, Ewy Garzteckiej, Bożeny Kowalskiej, Stanisława Ledóchowskiego, Ignacego Witza. Piszący niemal jednogłośnie wydobywali wpływy surrealistów, zwłaszcza Salvadora Dalí, warsztatową maestrię malarzy i grafików, nawiązywanie do dawnych mistrzów. Według Ledóchowskiego Ernst Fuchs „w pełnej gracji i finezji kresce zdaje się wskrzeszać magię rysunku Dürera”¹. W „Trybunie Ludu” Garztecka akcentowała także tradycjonalizm rozumiany jako „ograniczoność wyobraźni”².

Podkreślano, że wystawa warszawska była pierwszą prezentacją wiedeńskiej grupy poza Austrią. Istotnie, zjawisko było wówczas młode nawet w ojczyźnie: określenia „wiedeńska szkoła realizmu fantastycznego” użył po raz pierwszy krytyk Johann Muschik w 1958 roku. Alternatywny termin „fantasmagorii” malarskiej próbował lansować w odniesieniu do grupy malarzy ich mentor i nauczyciel z wiedeńskiej Akademii Sztuk Pięknych, malarz i pisarz Albert Paris Gütersloh.

W 1960 roku w wiedeńskim Belwederze miała miejsce pierwsza grupowa ekspozycja artystów, entuzjastycznie przyjęta w Austrii jako objawienie swoistego rodzimego surrealizmu, jednocześnie nawiązującego do tradycji odkrywanego wówczas w historii sztuki manieryzmu, malarstwa tzw. szkoły naddunajskiej z XVI wieku. Niektórzy przedstawiciele Phantastischer Realismus (m.in. Hausner, Fuchs) współzakładali już w 1946 roku ugrupowanie pierwszych austriackich surrealistów, jednak wówczas pozostało ono niemal niezauważone. Do momentu ukazania się pierwszej monografii zjawiska w 1964 roku (Wieland Schmied, Malerei des Phantastischen Realismus) zyskało ono szeroki rozgłos i duży rynkowy sukces. Schmied zorganizował w 1965 roku w Hanowerze i następnie innych miastach niemieckich dużą wystawę grupy, którą w literaturze austriackiej uznaje się za pierwsze znaczące jej wystąpienie za granicą (o wystawie warszawskiej opracowania kierunku nie wspominają!). Po latach, w 1979 roku odbyła się w Zachęcie duża wystawa malarstwa Rudolfa Hausera³.

Warto zauważyć, że w 1962 roku miała miejsce (w BWA w Sopocie i w Zachęcie) głośna i szeroko komentowana wystawa Metafory, autorstwa Ryszarda Stanisławskiego i Mariana Bogusza⁴. Objęła ona różne zjawiska współczesnej sztuki polskiej, wiązane z szeroko pojętym nurtem metaforycznym, z zachodnim surrealizmem albo kwalifikowane jako przejawy „fantastyki”. Temu zresztą pojęciu, a nie tylko samej ekspozycji poświęciło znaczące głosy krytyczne wielu ówczesnych krytyków, m.in. Bogucki, Garztecka, Irena Jakimowicz, Andrzej Osęka. Trudno dzisiaj przesądzić, na ile wystawa austriacka mogła wpłynąć na tę refleksję. Osęka pisał zjadliwie o wystawie Metafory, że Stanisławskiego „poniosło” w tworzeniu nurtu „malarstwa metaforycznego”. Próby wykreowania „polskiego surrealizmu” podejmowano w krytyce dość intensywnie w ciągu tej samej dekady. Niebawem w malarstwie polskim pojawiły się też zjawiska odległe od surrealizmu, a wpisujące się w poszukiwania fantastyki wspartej stylizacjami na malarstwo dawne (np. twórczość Zdzisława Beksińskiego, Henryka Wańka), bliskie austriackiej grupy.

Andrzej Pieńkos
Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Bibliografia

Katalog:

• Wiedeńska Szkoła Malarstwa Fantastycznego – Wiener Schule der Phantastischen Malerei, Wiedeń 1962.
• Rocznik CBWA 1962, red. Wanda Hackiewiczowa, Maria Matusińska, Barbara Mitschein, Ada Potocka, Halina Zacharewicz, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa, b.d. [1963], s. 23.

Teksty źródłowe:

• 6 rewelacyjnych wystaw otwarto w „Zachęcie”, „Express Wieczorny” 1962, nr 216 (12.09).
• (A S), Wiedeńczycy w „Zachęcie”, „Dziennik Ludowy” 1962, nr 234 (30.09–1.10).
• Bogucki, Janusz, Jesień w Zachęcie, „Życie Literackie” 1962, nr 39 (30.09).
• (E B), Wiedeńscy malarze w Zachęcie, „Kurier Polski” 1962, nr 216 (11.09).
• (g), Malarstwo Kuby i inne wystawy zobaczymy w Zachęcie, „Kurier Polski” 1962, nr 171 (21.07).
• Garztecka, Ewa, Wiedeńskie malarstwo fantastyczne, „Trybuna Ludu” 1962, nr 276 (5.10).
• K[owalska], B[ożena], „Wiener Schule”, „Przegląd Artystyczny” 1963, nr 1.
• Kronika, „Przegląd Artystyczny” 1963, nr 1.
• Ledóchowski, Stanisław, Jak na to patrzeć, „Nowa Kultura” 1962, nr 42 (21.10).
• Majewska, Wł., Malarstwo szkoły wiedeńskiej w Zachęcie, „Dziennik Ludowy” 1962, nr 219 (13.09).
• (P A P), Wiedeńskie malarstwo fantastyczne w „Zachęcie”, „Trybuna Ludu” 1962, nr 253 (12.09).
• (P A P), Wystawa malarstwa „Szkoły wiedeńskiej” w Warszawie, „Życie Warszawy” 1962, nr 217 (12.09).
• Sztekker, Elżbieta, Wszystkiego po trochu w plastyce, „Głos Nauczycielski” 1962, nr 239 (30.09).
• Sztekker, Elżbieta, Wystawy w Zachęcie, „Tygodnik Demokratyczny” 1962, nr 40 (3.10–9.10).
• Witz, Ignacy, Przechadzki po warszawskich wystawach, „Życie Warszawy” 1962, nr 226 (22.09).
• Wystawy, „Stolica” 1962, nr 39 (30.09).
• (Z U)., Wiedeńska szkoła malarstwa fantastycznego w „Zachęcie”, „Słowo Powszechne” 1962, nr 219 (13.09).

Wzmianki:

• „Express Wieczorny” 1962, nr 215 (11.09).
• „Informator Muzeum w Grudziądzu” 1962, (09/10).
• „Przyjaciółka” 1962, nr 41 (14.10).
• „Słowo Powszechne” 1962, nr 217 (11.09).

Artyści

Erich Brauer, Michael Coudenhove, Raimund Gregor Ferra, Kurt Fiala, Ernst Fuchs, Roman Haller, Rudolf Hausner, Heinrich Heuer, Wolfgang Hutter, Helmut Kies, Robert Klemmer, Peter Klitsch, Karl Korab, Anton Krejcar, Helmut Leherb, Anton Lehmden, Carl Lipka, Karlheinz Pilcz, Kurt Regschek, Erich Trost, Elsa Olivia Urbach.

¹ Stanisław Ledóchowski, Jak na to patrzeć, „Nowa Kultura” 1962, nr 42 (21.10).
² Ewa Garztecka, Wiedeńskie malarstwo fantastyczne, „Trybuna Ludu” 1962, nr 276 (5.10).
³ Rudolf Hausner. Malarstwo (01.08–26.08.1979). Zob. Zachęta 1860–2000, red. Gabriela Świtek, Zachęta Narodowa Galeria Sztuki, Warszawa 2003, s. 336.
⁴ Metafory. Malarstwo, rzeźba, grafika, Biuro Wystaw Artystycznych w Sopocie (09.09–30.09.1962), CBWA (12.12.1962–1.01.1963), komisarz wystawy: Ryszard Stanisławski, projekt ekspozycji: Marian Bogusz. Zob. Rocznik CBWA 1962, red. Wanda Hackiewiczowa, Maria Matusińska, Barbara Mitschein, Ada Potocka, Halina Zacharewicz, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa, b.d. [1963], s. 66, 70–71.