Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

organizator wystawy: Prezydium Rady Narodowej m.st. Warszawy, Zarząd Okręgu Warszawskiego Związku Polskich Artystów Plastyków i Centralne Biuro Wystaw Artystycznych
kurator (komisarz): Krzysztof Zeydler-Zborowski, Wiesław Müldner-Nieckowski, Stefan Rassalski, proj. ekspozycji Jerzy Kumelowski, Andrzej Zaborowski, proj. plakatu Hubert Hilscher
liczba prac: 242 wystawiających, 430 eksponatów (237 malarstwo, 81 rzeźb, 112 grafik)
Nagrody Ministra Kultury i Sztuki: dział malarstwa – Maria Antoszkiewicz, Hanna Dąbkowska, Ryszard Gieryszewski, Juliusz Krajewski, Włodzimierz Panas, Magdalena Spasowicz, Bronisława Wilimowska; dział grafiki - Elżbieta Bors, Stefan Damski, Ewa Śliwińska; dział rzeźby - Adam Procki, Józef Stasiński
Nagrody Prezydium Stołecznej Rady Narodowej i Zarządu Okręgu Warszawskiego ZPAP: dział malarstwa – Halina Centkiewicz-Michalska, Barbara Szubińska, Irena Wilczynska, Janusz Wodziński, Helena Zaremba-Cybisowa; dział rzeźby - Barbara Bieniulis-Strynkiewiczowa, Alfons Karny, Stanisław Słonina; dział grafiki – Krystyna Bieniek
frekwencja: 11.486 (Rocznik CBWA)

Wystawa, zajmująca wszystkie sale Zachęty, była największą edycją cyklicznych pokazów urządzanych od 1959 roku na zlecenie stołecznej Rady Narodowej przez Oddział Warszawski Związku Polskich Artystów Plastyków. O znaczącej w skali warszawskiego establishmentu oficjalnej randze imprezy świadczyła wyjątkowa liczebność, jak i skład 24 osobowego Komitetu Honorowego. Oprócz przedstawicieli władz rządowych i partyjnych szczebla miejskiego i wojewódzkiego znaleźli się w nim prezes PAN, rektorzy warszawskich uczelni, reprezentanci  stołecznych instytucji kultury, organizacji społecznych i prasy. Komisji kwalifikującej dzieła przewodniczył Jan Cybis. Otwarcia wystawy dokonał minister kultury Tadeusz Galiński w obecności m.in. Artura Starewicza i Wincentego Kraśki z KC PZPR oraz Stanisław Kociołka, I sekretarza KW PZPR.

Choć w prasie często podkreślano stałą obecność Warszawy w sztuce w corocznym kalendarzu wystawienniczym (co nie w pełni odpowiadało prawdzie, nie zorganizowano jej w latach 1960–1961), to jednak w istocie jej istnienie podporządkowane było rytmowi ceremonialnych upamiętnień wydarzeń historycznych. Pokazy zainicjowano w dwudziestą rocznicę wybuchu II wojny światowej i piętnastą istnienia Polski ludowej. Ćwierćwiecze napaści Niemiec na Polskę i dwudziestolecie PRL uhonorowano zlokalizowaniem  ekspozycji w Zachęcie (wcześniej w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy i w salach Pałacu Kultury). Notabene decyzja ta dodawała imprezie dodatkowej historycznej legitymizacji — to tutaj w 1936 roku pod protektoratem Stefana Starzyńskiego otwarto jej pierwowzór: wystawę Warszawa w obrazach (nb. kilku jej uczestników wystawiało swe prace również w 1964 roku).

Paradoksalnie, poddaną temu kalendarzowi zrytualizowanych rocznic Warszawę w sztuce można zarazem uznać za próbę modernizacji  i dostosowania do poodwilżowych realiów propagandowego wizerunku stolicy, zgodną zarazem z zachowawczymi wytycznymi kierownictwa partii, popierającego „sztukę realistyczną, społecznie zaangażowaną”¹. Od środowiska plastyków oczekiwano nowej sztuki tematycznej, wykraczającej poza wyeksploatowaną ikonografię odbudowy. Niewątpliwą merkantylną zachętą dla twórców do uczestnictwa w wystawie była możliwość sprzedaży wystawionych dzieł warszawskim instytucjom i zakładom pracy.

Dzięki zaproszeniu — oprócz warszawskich — także artystów z innych ośrodków (Łódź, Kraków, Gliwice, Poznań) wystawa zyskiwała ogólnokrajowy zakrój, reprezentowani byli przedstawiciele różnych pokoleń: od przeszło osiemdziesięcioletniego Bronisława Kopczyńskiego po młodych z grupy Rekonesans.

We wstępie do katalogu Jacek Sempoliński pisał: „nasz temat wymaga zaangażowania, wymaga sentymentu. Żeby od­powiedzieć twórczo na apel organizatorów wystawy nie wystarczy być tylko ma­larzem, rzeźbiarzem czy grafikiem — trzeba mieć coś do opowiedzenia o Warsza­wie, trzeba mieć co jej ofiarować. Ofiarowujemy więc jej ją samą, nasze na nią spojrzenia i nasze wizje”.

Duża część recenzentów podchwyciła tę poetykę, zwłaszcza w zdawkowo pochlebnych tekstach. Wśród nich kwiecistością wyróżniały się frazy opublikowane w „Expressie Wieczornym”: „Warszawa fascynuje plastyków coraz bardziej kształtem wieżowców, punk­towców, żelbetonowych konstrukcji, wielkomiejskiego ruchu, wielkomiejskich przestrzeni. […] Plastycy demonstrują uczulenie na­wet na drobniejsze przejawy dnia dzisiejszego i niech im będzie za dobre poczytane, że znaleźli natchnienie nie tylko na koncercie «Warszawskiej Jesieni» ale także w sklepie samoobsługowym. […] W dziełach, jakie pokazano, dominuje zachwyt nad Warszawą. Nie powstałyby w takiej obfitości, i w takim bogactwie form, gdyby nie szczególny sentyment do miasta, które mają obrazować. I widzowie darzyliby je — być może — nie tak łaskawym okiem, gdyby Warszawa byłaby im mniej miła”².

Nieco mniej serwilistyczni recenzenci dostrzegali jednak, że wśród eksponowanych prac było wiele złych, zaś związek z Warszawą wielu dzieł był bardzo wątpliwy³. Stosunkowo najlepiej oceniano wystawione rzeźby, w drugim rzędzie grafikę, zaś najsłabiej malarstwo (choć akurat spośród wszystkich artystów najwięcej pochwał zebrała malarka Krystyna Brzechwa). Niewiele uwagi poświęcano sposobowi ekspozycji (6 sal na piętrze zajmowały malarstwo i grafika, na parterze znalazła się rzeźba). Na ogół komplementowano oryginalny sposób prezentacji rzeźb, „skomasowanych w bryłę o różnych planach i pionach”, zmuszający do oglądania dzieł z określonego miejsca i odległości, choć zdarzyła się bardziej ambiwalentna opinia („sposób może ciekawy, lecz denerwujący przez ciasnotę i różność koncepcyjną eksponatów”)⁴.

Nieliczni recenzenci mniej lub bardziej okrągłymi słowami  dystansowali się od samej idei ekspozycji, której nie śmieli krytykować wprost, jak np. Ryszard Kiwerski: „Obrazy bardziej pośredniczą między nami a problematyką życia warszawskiego, niż sprawiają przy­jemność samego patrzenia na nie, jako na dzieła sztuki”.

Poza afirmatywny banał wychodziły głosy jedynie trojga, za to istotnych, krytyków.  Ignacy Witz określił wystawę jako „akt podobny nieco do składania kwiatów”, unikając wartościowania prac konstatował, że ekspozycja ta „jako je­dna z nielicznych potrafi rów­nież ujawnić i powiedzieć o tym, jak wiele jeszcze powsta­je u nas rzeczy: obrazów, grafik, rzeźb które w samej istocie znajdują się po drugiej stronie życiowej bariery, poza całą aktualną dyskusją, dialogiem, sporem o kształt, kieru­nek i tendencje sztuki współ­czesnej”.

Wprost jako nieinteresującą wystawę określiła Hanna Szczypińska w „Tygodniku Powszechnym”, konstatując, że „przeciwnicy abstrakcji mogą się cieszyć” (co było oczywistą aluzją do wytycznych Sekretariatu KC PZPR)⁵. Oprócz formalnego paseizmu na tej ocenie zaważył też jej zdaniem fakt, że „część prac jest świadomie i niedbale na wystawę «produkowana», i to w odpowiednim tempie”, zaś  wiele innych to stare studia i szkice wysyłane tylko po to, „aby nazwisko nie wyszło z obiegu”. 

Te spostrzeżenia dotykały  kwestii, którą poruszyła w zdecydowanie najostrzejszej opublikowanej recenzji Bożena Kowalska⁶. Pisała ona, że prawdziwie przejętych tematem wystawy artystów jest niewielu, „a ich prace, na miarę ich możliwości — wartościowe, intere­sujące lub przeciętne — nikną w po­wodzi bazarowych kiczów naturalistycznych, fałszywie sentymental­nego banału i pseudonowoczesnej tandety.” Kowalska brutalnie konstatowała, że sama idea powtarzanej co sezon Warszawy w sztuce jest z gruntu obłudna: „Nie można od artystów oczekiwać corocznej eks­plozji sentymentu. Rzecz nabiera po kilku latach w sposób nieunikniony charakteru nieprzyzwoicie interesownego. Sentyment publiczności zapraszanej na pokaz jest tym sposobem wykorzystany i na­ciągnięty na zjawisko trzeciorzęd­ne artystycznie, co jest publiczną tajemnicą plastyków i urzędników Ministerstwa Kultury i Sztuki, a także powodem, dla którego nie chcą w tej imprezie uczestniczyć artyści o ustalonej sławie”.

Bezkompromisowa recenzja, na dodatek napisana przez pracownicę CBWA — jak należało się spodziewać — wywołała replikę. Najpierw wypowiedziała się dotknięta Bronisława Wilimowska (nb. członkini komisji kwalifikacyjnej i zarazem uczestniczka-laureatka wystawy), broniąca zarówno prawa artystów do sprzedaży dzieł, jak i cyklicznej formuły imprezy („niewyczerpanym źródłem inspiracji może być nasze Miasto!”). Znacznie bardziej zasadniczy i zarazem cyniczny był list Andrzeja Janoty i Kazimierza Podlasieckiego z OW ZPAP. Zarzucali oni Kowalskiej brak odpowiedzialności „za życie sztuki w naszym społeczeństwie”, zaś wystawy, której patronują zarazem artyści i ojcowie miasta (czyli, gwoli ścisłości — państwo, w PRL zlikwidowano wszak samorząd terytorialny) nie można sprowadzać do „targu z dewocjonaliami”. Jak wspominała po latach krytyczka, tylko życzliwość ministra kultury uchroniła ją przed utratą pracy w Zachęcie⁷.

Marek Czapelski
Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Katalog:

• Warszawa w sztuce, wrzesień 1964, Warszawa: CBWA 1964.

Bibliografia:

• Dowoyna-Sylwestrowicz Zygmunt, „Warszawa w sztuce”, „Tygodnik Demokratyczny” 1964, nr 38.
• Ega, „Warszawa w sztuce” – po raz czwarty, „Trybuna Ludu” 1964, nr 247.
• Garztecka Ewa, Artyści o Warszawie, „Trybuna Ludu” 1964, nr 255.
• (hal), Warszawa w sztuce, „Dziennik Ludowy” 1964, nr 209.
• Has, Warszawa w sztuce, „7 Dni w Polsce” 1964, nr 39.
• (iol), Warszawa w 430 dziełach sztuki na wystawie „Zachęty”, „Express Wieczorny”, 1964, nr 215.
• (k), Dwie wystawy w stolicy, „Życie Warszawy” 1964, nr 215.
• Kaltenbergh Lew, Warszawa w sztuce, „Sztandar Młodych” 1964, nr 224.
• Kiwerski Ryszard, Don Kichot patroluje Stare Miasto, „Tygodnik Kulturalny” 1964, nr 40.
• Korespondencja. Zarząd Okregu Warszawskiego ZPAP prezes Andrzej Janota, Sekretarz Kazimierz Podlasiecki (odpowiedź), Bożena Kowalska, „Kultura” 1964, nr 47.
• Kowalska Bożena, Sentymentu wątpliwe skutki, „Kultura” 1964, nr 40.
• Laik, Galeri miasta, „Dziennik Bałtycki” 1964, nr 242.
• Pietrzak Ryszard, Warszawa w sztuce, „Żołnierz Wolności” 1964, nr 212.
• Stec Eugeniusz, Warszawa w sztuce, „Przegląd Artystyczny”, 1965, nr 1.
• Szczypińska Halina, Warszawa w sztuce, „Tygodnik Powszechny” 1944, nr 44.
• Warszawa w sztuce, „Express Wieczorny” 1964, nr 235.
• Warszawa w sztuce, „Stolica” 1964, nr 38.
• Warszawa w sztuce, „Zwierciadło” 1964, nr 38.
• Wiadomo, stolica!, „Kurier Polski” 1964, nr 214.
• Wiech, Czy to Ciepła czy Zimna?, „Express Wieczorny” 1964, nr 227.
• [Wieluński Lech], Plastycy – Warszawie, „Głos Pracy” 1964, nr 214.
• Wilimowska Bronisława, Korespondencja. Skutki wątpliwej krytyki, „Kultura” 1964, nr 44.
• Witalewska Hanna, Warszawa w hołdzie, „Głos Nauczycielski” 1964, nr 38.
• Witz Ignacy, Warszawa w sztuce, „Życie Warszawy” 1964, nr 223.
• Wojciechowski Aleksander, Warszawa w sztuce, „Stolica” 1964, nr 41.

Wzmianki:

• „Biuletyn Informacyjny ZPAP” 1964, nr 16.
• „Dziennik Ludowy” 1964, nr 205;  1964, nr 215; 1964, nr 223.
• „Express Wieczorny” 1964, nr 210.
• „Głos Pracy” 1964, nr 189.
• „Kurier Polski” 1964, nr 199; 1964, nr 209; 1964, nr 217.
• „Nasza Ojczyzna” 1965, nr 1.
• „Przegląd Artystyczny” 1965, nr 1.
• „Przyjaciółka” 1964, nr 39.
• „Słowo Powszechne” 1964, nr 210; 1964, nr 233.
• „Sztandar Ludu” 1964, nr 220.
• „Sztandar Młodych” 1964, nr 211.
• „Trybuna Ludu” 1964, nr 256.
• „Trybuna Mazowiecka” 1964, nr 224.
• „Trybuna Opolska” 1964, nr 214.
• „Życie Literackie” 1964, nr 41.
• „Życie Warszawy” 1964, nr 210; 1964, nr 211; 1964, nr 223.

Artyści:

Malarstwo

Zdzisław Adamski, Jan Aniserowicz, Maria Antoszkiewicz, Eugeniusz Arct, Stanisław Batycki, Jan Betley, Janina Bobińska-Paszkowska, Wiesław Bobkiewicz, Helena Bolińska-Gloksin, Barbara Borowska, Elżbieta Bors, Ryszard Bors, Stefania Brandt, Janina Brosz-Włodarska, Krystyna Brzechwa, Bolesław Brzeziński, Jadwiga Buharewicz-Hewelke, Edmund Burke, Halina Centkiewicz-Michalska, Krystyna Cękalska, Wawrzyniec Chorembalski, Iraida Cwietkow, Zdzisław Czaja, Stanisław Czajka, Irena Czajkowska-Snarska, Zbigniew Czajkowski, Ewa Czermak-Grzybowska, Hanna Dąbkowska, Teodora Dąbrowska, Janina Dobrzyńska, Stanisław Marek Drozd, Władysław Dunin-Marcinkiewicz, Anna Dżandżałas, Jadwiga Gajęcka, Ryszard Gieryszewski, Marian Gostyński, Bolesław Grabczan, Jerzy Haas, Jadwiga Habrik-Wiśniewska, Jan Hawryłkiewicz, Fryderyk Hayder, Zuzanna Hoffman, Bimali Horska-Zborowska, Adolf Inatowicz-Łubiański, Olga Isterewicz-Jasińska, Danuta Iwanicka, Błażej Iwanowski, Maria Janowska-Kobylińska, Zygmunt Jasionowski, Hanna Jung, Janusz Kaczmarski, Gizela Klimaszewska, Teodor Klonowski, Jan Kober, Maria Komierowska, Piotr Komincz, Bronisław Kopczyński, Kazimierz Korczak-Mleczko, Władysław Kowalski, Witold Kotowski, Tadeusz Kozłowski, Władysław Kozłowski, Aleksnader Kozyrski, Helena Krajewska, Juliusz Krajewski, Władysław Królikiewicz, Henryk Krych, Halina Krysińska, Jan Kucharski, Sławomir Kwiatkowski, Barbara Levittoux-Świderska, Benon Liberski, Anna Lisiewicz, Krystyna Łoboda, Stanisław Łuckiewicz, Józef Łukomski, Arika Madeyska, Stanisława Majewska, Alina Majkowska, Edmund Mańczak, Piotr Marczewski, Józef Marczuk, Maria Maydanowicz, Hanna Michalska, Danuta Michno, Artur Mielke, Tadeusz Milewski, Teodozja Młynarska, Józef Młynarski, Ludmiła Murawska, Juliusz Narzyński, Józef Olejarka, Wacław Palessa, Włodzimierz Panas, Radwan Pąkowski, Krystyna Pelletier, Monika Piwowarska, Czesław Podgórski, Witold Polański, Jerzy Połeć, Stanisław Poznański, Franciszka Robb-Narbutt, Wanda Rodowicz-Cedrońska, Janusz Rogowski, Eugenia Skoczyńska-Sobocińska, Szczepan Skorupka, Emil Sochacki, Magdalena Spasowicz, Jan Stebnowski, Stanisława Stelmaszewska-Panasowa, Czesław Studziński, Rimma Sturm de Sztrem, Ewa Suchodolska, Kazimierz Szeligiewicz, Barbara Szubińska, Antoni Teslar, Zygmunt Tomkiewicz, Jan Tomoń, Anna Trojanowska-Kaczmarska, Aleksander Turek, Maria Uśpieńska, Stanisław Wacht, Jadwiga Walker, Wanda Wedecka, Maciej Wierciński, Zenon Więckowski, Irena Wilczyńska, Janusz Wilden, Bronisława Wilimowska, Barbara Winiarek, Natalia Witkowska, Janusz Wodziński, Anna Wojdalińska-Berger, Sława Wygrzywalska, Bogusław Wyszogrodzki, Janina Zajączkowska, Tadeusz Zakrzewski, Włodzimierz Zakrzewski, Helena Zaremba-Cybisowa, Magdalena Zawadzka, Stefania Zdrojowska-Majewska, Krzysztof Zeydler-Zborowski, Stanisław Zieliński, Marian Żaba, Irena Żabianka, Maria Żaboklicka-Budzichowa, Tadeusz Żołdak, Stanisław Żółtowski, Hanna Żuławska

Rzeźba

Barbara Bieniulis-Strynkiewiczowa, Domicela Bożekowska, Alojzy Bystroń, Dobiesław Cegielski, Teresa Chłapowska, Wiktoria Czechowska-Antoniewska, Zbigniew Dunajewski, Maria Furowicz, Janina Gładysz-Mirecka, Edward Gorol, Józef i Wanda Gosławscy, Joanna Grabowska, Franciszek Habdas, Alfred Jesion, Józef Kandefer, Piotr Kann, Alfons Karny, Wincenty Kasprzycki, Stanisław Kiliszek, Wacław Kowalik, Ryszard Kozłowski, Jan Kucz, Marian Kurjata, Czesława Kuzdra-Gadomska, Leon Machowski, Józef Markiewicz, Ewelina Michalska, Irena Molin-Sowa, Stefan Momot, Wiesław Muldner-Nieckowski, Jerzy Niziński, Kazimierz Pietkiewicz, Edward Piwowarski, Adam Procki, Stanisław Rzecki, Stanisław Sikora, Stanisław Słonina, Metody Sowa, Józef Stasiński, Jan Ślusarczyk, Henryk Tarkowski, Jan Tomoń, Józef Trenarowski, Olgierd Truszyński, Władysław Wasiewicz, Magdalena Więcek, Hanna i Witold Wiśniewscy, Zofia Woźna, Henryk Wróblewski, Jan Zbudowski, Kazimierz Gustaw Zemła, Aleksander Żurakowski

Grafika

Zdzisław Adamski, Alojzy Balcerzak, Krystyna Bieniek, Elżbieta Bors, Halina Cękalska-Zborowska, Stefan Damski, Mieczysław Detyniecki, Krystyna Dworak, Karol Ferster, Ryszard Gieryszewski, Jadwiga Habrik-Wiśniewska, Jan Hawryłkiewicz, Teresa Jakubowska, Danuta Kern, Krystyna Kozłowska, Zdzisława Kuryłas-Skaldawska, Stanisław Łuckiewicz, Danuta Makowska, Barbara Maziarska-Wołodźko, Tadeusz Michaluk, Anastazja i Julian Mieszkowscy, Jerzy Miller, Zofia Mróz, Jan Mucharski, Roman Opałka, Jerzy Pawłowski, Bolesław Penciak, Adam Perzyk, Marian Puchalski, Stefan Rassalski, Tomasz Rudnicki, Mikołaj Sasykin, Jan Sikora, Eugenia Skoczyńska-Sobocińska, Aleksander Sołtan, Czesław Studziński, Rimma Sturm de Sztrem, Kazimierz Szwajnowski, Ewa Śliwińska, Bronisław Tomecki, Aleksander Turek, Maria Uśpieńska, Wacław Waśkowski, Natalia Witkowska, Elżbieta Zabielska, Wanda Zalewska-Zdun, Stanisław Zieliński, Julian Żebrowski, Aleksander Żurakowski, Maria Żydanowicz

---

¹ Sekretariat KC PZPR Wytyczne w sprawie polityki kulturalnej w dziedzinie plastyki z kwietnia 1960, mpis powielony.
² (iol), Warszawa w 430 dziełach sztuki na wystawie „Zachęty”, „Express Wieczorny” 1964, nr 215 (7.09).
³ Wiadomo, stolica!, „Kurier Polski” 1964, nr 214 (11.09).
⁴ Uwagi z recenzji Ewy Garzteckiej, Lecha Wieluńskiego i Hanny Szczypińskiej.
⁵ Wytyczne w sprawie polityki kulturalnej.. dopuszczały na wystawach sztukę abstrakcyjną jedynie jako zjawisko marginesowe.
⁶ Bożena Kowalska, Sentymentu wątpliwe skutki, „Kultura” 1964, nr 40 (14.10).
⁷ Nie zostałam wicedyrektorem Zachęty. Z Bożeną Kowalską na temat działalności CBWA „Zachęta” w latach 50. i 60. XX wieku rozmawia Karolina Zychowicz https://zacheta.art.pl/public/upload/download/WYWIAD%20Z%20BO%C5%BBEN%C4%84%20KOWALSK%C4%84.pdf (dostęp 1.08.2017).