Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

organizator: CBWA, ZPAP
projekt ekspozycji: Tadeusz Dominik
projekt plakatu: Julian Pałka
frekwencja: 5.942 (Rocznik CBWA)

„Na każdy nowy obraz, na każde dotąd nie widziane płótno Tadeusza Dominika czekam z największym zainteresowaniem” — pisał w 1963 roku Ignacy Witz przy okazji wystawy malarza w Galerii ZPAP na MDM-ie¹. Jerzy Stajuda w tym samym czasie dzielił się z czytelnikami „Współczesności” refleksją, że zbyt rzadko ma możliwość oglądać obrazy Dominika². Wbrew opiniom komentatorów życia artystycznego wystawy Dominika, począwszy od pierwszej zorganizowanej w CBWA „Zachęta” w 1957 roku, odbywały się regularnie. Okresowa nieobecność malarza na polskiej scenie artystycznej była związana z wyjazdami za granicę. Na przełomie lat 1958 i 1959 Dominik przebywał jako stypendysta rządy francuskiego w Paryżu. „Osiem miesięcy zwiedzania muzeów, galerii, spotkań z artystami i intensywnej pracy”³ zostało uwieńczone pierwszą za granicą wystawą indywidualną. Wystawą zainaugurowała swą działalność w 1959 roku Galeria Lambert. W następnym roku Dominik wyjechał do Londynu a w grudniu 1961 roku rozpoczął  kilkumiesięczny pobyt, w ramach stypendium Fundacji Forda, w USA. Była to, jak wspominał, „gigantyczna peregrynacja po całym kontynencie z dłuższymi postojami w Chicago i Nowym Jorku […]. Wszędzie dużo spotkań z artystami w pracowniach, uczelniach artystycznych”⁴. Wówczas odbyły się też kolejne zagraniczne pokazy indywidualne — w Chicago w 1961 roku i rok później w Nowym Jorku. Relacje prasowe wskazują, że wystawy cieszyły się dużym zainteresowaniem. W 1962 roku obraz Dominika zakupiło do swoich zbiorów MOMA.

W cytowanym tekście autobiograficznym Dominik wspominał, obok podróży artystycznych, rejs statkiem handlowym do Afryki Zachodniej i zwiedzanie leżących na jego trasie portów⁵. „Odnotowuję i tę — zdawałoby się turystyczną wyprawę, gdyż bogactwo wrażeń zgromadzonych po drodze (wspaniała, pełna ekspresji natura, wszechobecne słońce), miało i chyba dalej ma duży wpływ na moje malowanie”⁶. Warto o tym wspomnieć, bowiem Dominik wielokrotnie podkreślał, że podróże, szczególnie te do odległych i egzotycznych krajów, były ważnym źródłem inspiracji dla jego malarstwa. Przyznawał że to właśnie „ciekawość i zachwyt nad światem” motywowały go do pracy twórczej. „Bo rzeczywiście, gdyby nie to, to może bym nie malował”⁷.

Przez liczne opublikowane w prasie wywiady przewija się również postać profesora warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych Jana Cybisa, w którego pracowni kształcił się Dominik w latach 1946–1951. Na Cybisa powoływać się będą zarówno ci krytycy, którzy zobaczą w Dominiku kontynuatora tradycji polskiego koloryzmu, jak i ci, dla których jedyną „zasługą profesora pozostanie rozbudzenie kolorystycznej wrażliwości i ogólnotwórczej inwencji” u zdolnego studenta. Sam Dominik mówił: „Co do mnie, nie mam zamiaru ukrywać, że Cybisowi zawdzięczam bardzo wiele”. W pierwszych latach po zakończeniu studiów Dominik zajmował się w większym stopniu grafiką niż malarstwem a pierwsze sukcesy przyniosły mu drzeworyty barwne z cyklu Matka i dziecko pokazywane m. in. na XXVIII Biennale w Wenecji w 1956 roku⁸.

Pierwsza indywidualna wystawa Tadeusza Dominika, która odbyła się w 1957 roku w CBWA „Zachęta”⁹ nie doczekała się pochlebnych recenzji, ale już kolejne, w Salonie Nowej Kultury w 1958 roku i Galerii Krzywe Koło rok później, zostały bardzo przychylnie przyjęte przez krytykę. Wnikliwe teksty autorstwa Aleksandra Wojciechowskiego, Jerzego Stajudy i Zbigniewa Herberta wyznaczyły swoiste ramy interpretacyjne dla przyszłych badaczy jego twórczości¹⁰. Poszukując genezy malarstwa Dominika, wskazywano przede wszystkim na tradycję polskiego koloryzmu. Herbert sięgał dalej, twierdząc, że „słyszalne są u niego echa Makowskiego, Wojtkiewicza, Podkowińskiego, ba, czasem odezwie się nawet Masłowski czy Chełmoński”. Zwracał również uwagę na związki malarstwa Dominika ze sztuką ludową, „nie w sensie powtarzania motywów, ale bardzo głębokiego zrozumienia rudymentów tej sztuki, jej prostoty, świeżości i witalizmu.” „Świat Dominika” — pisał — „to ogniste słoneczne koła, kwiaty, patyki w płocie, dzbany, bochny chleba, trawa”.

W 1968 roku Wydawnictwo Artystyczno-Graficzne opublikowało w ramach serii wydawniczej Współczesne malarstwo polskie monografię Tadeusz Dominika. Publikacja ukazała się zaledwie kilka miesięcy przed drugą indywidualną wystawą malarza w Zachęcie. Jej autor Aleksander Wojciechowski pisał o obrazach Dominika: „Specyficzny charakter tych na wskroś pogodnych płócien wynika głównie ze stosunku artysty do świata. Dominik szuka w nim spokoju, ciszy, uśmiechu. Reprezentuje typ optymisty z urodzenia […]. Dla Dominika nowoczesność zdaje się być pretekstem do tym swobodniejszego zestawiania bukietów polnych kwiatów. Indagowany na temat współczesnej plastyki, powiada: „każde prawdziwe dzieło sztuki musi mieć świeżość, musi być zaśpiewane, a nie wydukane”. W oparciu o tę zasadę tworzy Dominik swe „zaśpiewane” obrazy”. W tym aspekcie upatrywał Wojciechowski przyczynę popularności malarza wśród publiczności.

Wystawa Tadeusza Dominika, która otworzyła się 10 stycznia 1969 roku w Zachęcie była największą z dotychczasowych prezentacji twórczości artysty. Większość z 83 eksponowanych prac pochodziła z czterech ostatnich lat. Uzupełniał je zespół dzieł wcześniejszych sięgający do roku 1957. Dominik był autorem projektu ekspozycji¹¹.

Jednocześnie z wystawą Dominika otworzyły się w Zachęcie trzy inne indywidualne ekspozycje — Marii Ewy Łunkiewicz-Rogoyskiej, Kazimierza Tomorowicza i Adama Paprockiego. „Cztery indywidualne pokazy w Zachęcie, z których każdy wart jest szczególniejszej uwagi” – komentował Ignacy Witz. „Dwa z nich są retrospektywami artystów zmarłych, należących do generacji, które kształtowały oblicze sztuki polskiej w okresie międzywojennym. Pozostałe zaś — artystów znajdujących się dziś w pełni rozkwitu talentu i twórczych możliwości”¹². Poszukiwanie analogii i różnic, próby hierarchizacji, a także pytanie o wpływ, jaki może mieć równoległe prezentowanie twórczości kilku artystów na ich recepcję — te wątki nie po raz pierwszy pojawiają się w  artykułach o wystawach.

„Przypadek zgromadził pod wspólnym dachem dzieło artystów o różnych postawach, odmienne w treściach, w języku formalnym i tworzywie” — zauważa Ewa Garztecka i znajduje wspólny mianownik dla wszystkich wystaw: „Jednoczy ich jednak autentyzm, owa uczciwość artystyczna, która jest wyrazem pełnej zgodności wypowiedzi plastycznej z osobowością twórcy”¹³. „Oglądanie więcej niż jednej wystawy naraz jest rzeczą trudną” — pisze Jacek Antoni Zieliński. „Światy, w które wchodzimy, bywają tak różne, że często popełniamy kardynalny błąd stosowania tych samych kryteriów oceny do zupełnie innych zjawisk”¹⁴.

Główne wątki recenzji wystawy Dominika znane są z wcześniejszych artykułów o jego malarstwie. Recenzenci widzą w Dominiku kontynuatora tradycji koloryzmu oraz malarza abstrakcjonistę, który uprawia malarstwo w bezpośredniej relacji z naturą. „Te pozornie bezprzedmiotowe kompozycje wzbudzają jednak” — pisze Garztecka — „bardzo sugestywne skojarzenia z naturą, a ściślej z pejzażem. Jest to jednak pejzaż podniesiony do potęgi — sama kwintesencja barw przyrody o wspaniałym bogatym blasku”. Witz nazywa Dominika malarzem „prawie abstrakcyjnym […], prawdziwą inspiracją jest tu natura. Nie opisywana, lecz wchłaniana i przetwarzana”. Malarz zapytany o stosunek do abstrakcjonizm powiedział: „Czy jestem abstrakcjonistą? Nie wiem, nigdy się nad tym nie zastanawiałem. Uważam, że jest to rodzaj pewnej swobody, na którą w świecie zamkniętym konwenansami swojego czasu właśnie my, malarze możemy sobie pozwolić. Po wystawie w Zachęcie byłem mile zaskoczony tym, że ludzie spoza kręgu artystycznego, oglądający moje obrazy mówili mi, że jest to nareszcie abstrakcja, która jest zrozumiała”.

Stanisław Ledóchowski nie zgadza się z sytuowaniem malarstwa Dominika w nurcie koloryzmu proponując odmienną interpretację. „Wydaje się, że jeśli wysoka ranga malarstwa Dominika nie ulega dyskusji” — pisze krytyk — „to próby sklasyfikowania jego w ramach kierunku, „który przybierał różne nazwy, lecz który był stale ożywczą emanacją impresjonizmu" muszą budzić zastrzeżenia […]. Artysta nie przetwarza obserwowanej natury, lecz poza jej ramami kreuje autonomiczne oryginalne twory, będące płodem jego fantazji i wrażliwości wzrokowej”. Jak dalej zaznacza krytyk: „Dominik nie bada zmienności barw pod wpływem oświetlenia, lecz rzucając syntetyczne, jednorodne plamy czystego koloru wywołuje nad podziw autentyczne działanie energii świetlnej […] Jednocześnie sugestywny, wyzwolony z opisowych funkcji zmysłowy kolor, mówi nade wszystko o sobie – o spontanicznej radości emanowania pigmentem". Dla krytyka proweniencja malarstwa Dominika jest wystarczająco czytelna aby móc określić je jako „nowy fowizm […] wzbogacony o doświadczenia ekspresjonizmu a przede wszystkim kierunków abstrakcyjnych”.

W ramach współpracy CBWA z placówkami Biur Wystaw Artystycznych odbyły się mniejsze pokazy prace Tadeusza Dominika wybranych z wystawy w Zachęcie: PDK w Sławnie, 8 prac (6–12.1969); w Galerii Arkady w Krakowie, 25 prac (8–27.02.1969); BWA w Koszalinie, 24 prace (13.02–2.03.1969); Galerii Brama w Białymstoku, 20 prac (13.03–10.04.1969); BWA w Gdyni, 24 prace (19.04–11.05.1969); Domu Sztuki w Rzeszowie, 24 prace (22.05–06.06.1969); BWA w Lublinie (24.06–17.07.1969); BWA w Bydgoszczy (21.07–10.08.1969); BWA w Katowicach, 24 prace (5–23.11.1969)¹⁵.

Joanna Egit-Pużyńska
dział zbiorów i inwentarzy Zachęty – Narodowej Galerii Sztuki

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Bibliografia:

Czasopisma:

• (bacc), Nowe wystawy w Bydgoszczy, „Gazeta Pomorska” 1969, nr 173 (dotyczy wystawy w Bydgoszczy)
• [b.a.], Co w „Zachęcie”?, „Trybuna Ludu” 1969, nr 8.
• [b.a.], Cztery nowe wystawy w „Zachęcie”, „Kurier Polski” 1969, nr 6.
• Garztecka, Ewa, Wystawy w „Zachęcie”, „Trybuna Ludu” 1969, nr 23.
• (grt), Nowe wystawy w „Zachęcie” i Kordegardzie MKiS, „Express Wieczorny” 1969, nr 8
• Kaczmarski, Janusz, Przegląd galerii warszawskich 15 XII 1968 -15 II 1969, „Przegląd Artystyczny” 1979, nr 3.
• (k. k.), Malarstwo Tadeusza Dominika w BWA, „Głos Koszaliński” 1969, nr 38 (dot. wystawy w Koszalinie).
• Laik, Tadeusz Dominik – malarz, „Dziennik Bałtycki” 1969, nr 113 (dot. wystawy w Gdyni)
• Ledóchowski, Stanisław, Jubiler w klatce dzikich bestii, „Kultura 1969, nr 5.
• Sekuła, W., Cztery interesujące wystawy w „Zachęcie”, „Sztandar Młodych” 1969, nr 22.
• Strzałkowski, Zbigniew, Lubelska wystawa Tadeusza Dominika, „Sztandar Ludu” 1969, nr 164 (dotyczy wystawy w Lublinie).
• [b.a.], „Tygodnik Kulturalny” 1969, nr 3.
• Wilk, Halina, Tadeusz Dominik w białostockiej „Bramie”, „Gazeta Białostocka” 1969, nr 72 (dotyczy wystawy w Białymstoku).
• Witz, Ignacy, W Zachęcie, „Życie Warszawy” 1969, nr 19.
• [b.a.], Wystawy plastyczne, „Stolica” 1969, nr 3.
• [b.a.], Wystawy w Zachęcie, „Życie Warszawy” 1969, nr 9.
• [b.a.], W Zachęcie, „Kurier Polski” 1969, nr 23.
• Zieliński, Jacek Antoni, Cztery portrety prawdziwych ludzi, „Argumenty” 1969, nr 7. 

  ---

   

¹ Ignacy Witz, Dominik i medalierzy, „Życie Warszawy” 1963, nr 145.
² Jerzy Stajuda, Malarstwo Tadeusza Dominika, „Współczesność” 1963, nr 12.
³ Tadeusz Dominik, s. 5.
⁴ Ibidem, s. 5–6.
⁵ Dominik należał do pokolenia polskich artystów, którzy kształcili się i debiutowali bezpośrednio po wojnie lub w okresie socrealizmu. Dla tego pokolenia możliwość wyjazdu za granicę i bezpośredni kontakt ze sztuką światową miały szczególne znaczenie.
⁶ Ibidem, s. 5.
⁷ Patrzę na świat obrazami. Z Tadeuszem Dominikiem rozmawiają Paulina Rymkiewicz i Magdalena Wicherkiewicz, w: Tadeusz Dominik. Za oknem jest ogród..., katalog wystawy, Muzeum Narodowe w Warszawie, Fundacja Polskiej Sztuki Nowoczesnej, Warszawa 2009.
⁸ Począwszy od swojego debiutu na VII Ogólnopolskiej Wystawie Plastyki w Radomiu w 1951 roku Dominik uczestniczył w bardzo wielu wystawach zbiorowych przeglądowych i problemowych. Szczególnie liczna jest lista wystaw zagranicznych w których brał udział, zarówno międzynarodowych, jak i prezentacji polskiej sztuki za granicą.
⁹  Zob: wystawa Tadeusza Dominika w CBWA Zachęta w 1957 roku na stronie www.zacheta.art.pl w zakładce Projekt badawczy.
^[10] Refleksja krytyczna Aleksandra Wojciechowskiego, przyjaciela i wielkiego entuzjasty twórczości Dominika, towarzyszyła artyście od pierwszych sukcesów w 1956 roku. Pierwsza wystawa Dominika, którą Zbigniew Herbert zobaczył w 1959 roku w paryskiej Galerii Lambert, rozczarowała go. Rok później pisał: „Patrząc na jego obrazy, miało się wrażenie, że są to wycinki płócien impresjonistów widziane przez mocno powiększające szkło, tak jak pokazują w Musée du Jeu de Paume kawałki Moneta czy Renoira, aby wytłumaczyć widzom paletę impresjonistów, sposób kładzenia koloru i inne zawiłości warsztatu […]. Dopiero wystawie w „Krzywym Kole” zawdzięczam prawdziwe zbliżenie do problematyki malarskiej Dominika”(Tadeusz Dominik, „Tygodnik Powszechny” 1960, nr 28).
¹¹ Zob. Rocznik CBWA 1968–1969–1970, red. Maria Matusińska, Barbara Mitschein, Ada Potocka, Helena Szustakowska Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa, b.d. [1971], s. 24.
¹² Ignacy Witz, W Zachęcie, „Życie Warszawy”, 1969, nr 19.
¹³ Ewa Garztecka, Wystawy w „Zachęcie”, „Trybuna Ludu” 1969, nr 23.
¹⁴ Jacek Antoni Zieliński, Cztery portrety prawdziwych ludzi, „Argumenty” 1969, nr 7.
¹⁵ Rocznik CBWA 1968–1969–1970, op. cit., s. 24.