Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

organizator: CBWA, ZPAP
projekt ekspozycji: Julian Pałka
projekt plakatu: Julian Pałka
frekwencja: 12.192 (Rocznik CBWA)

Na II Wystawie sztuki nowoczesnej, która odbyła się w Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w 1957 roku, Stefan Gierowski wystawił swój najnowszy cykl prac zatytułowany Obrazy. Udział artysty w wystawie został doceniony przez jury i odbił się szerokim echem w środowisku artystycznym. O Obrazach pisali Aleksander Wojciechowski, Jerzy Stajuda, Julian Przyboś i Zbigniew Herbert. Dostrzegając w obrazach Gierowskiego związki z unizmem Władysława Strzemińskiego Przyboś stawiał pytanie: „Może więc właśnie Gierowskiemu danym będzie wyjść poza abstrakcjonizm i uczestniczyć w rozkwicie nowego widzenia?”¹.

Dla Stajudy Gierowski był artystą „atakującym granice malarstwa i granice możliwości własnej sztuki”, „największym ryzykantem” wśród znanych mu malarzy². Już wcześniej obrazy malarza zwracały uwagę krytyki. Gołębnik wystawiony w 1955 roku na VI Wystawie Okręgu Warszawskiego ZPAP „stał się, jak mówił artysta «niepokojąco popularnym», został uznany, tak przez twórców, jak i krytyków za modelowe dzieło odpowiadające ich ówczesnym wyobrażeniom o nowej formie malarstwa” — pisał Janusz Zagrodzki w monografii wydanej z okazji 80. rocznicy urodzin artysty³.

Urodzony w 1925 roku w Częstochowie Stefan Gierowski spędził dzieciństwo w Kielcach. Studiował w latach 1945–1948 w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych w pracowniach profesorów Zbigniewa Pronaszki i Karola Frycza. W 1949 roku zamieszkał w Warszawie. Od połowy lat 50. XX wieku związany był ze środowiskiem Galerii Krzywe Koło i ściśle współpracował z Marianem Boguszem m. in. współtworząc program tej galerii. W czasie „odwilży” zaangażował się w działalność Związku Polskich Artystów Plastyków. Zadebiutował w 1949 roku na wystawie przeglądowej kieleckiego oddziału ZPAP. Kolejne wystawy —Ogólnopolska Wystawa Młodej Plastyki w warszawskim Arsenale w 1955 roku, konkurs eliminacyjny do Międzynarodowej Wystawy Sztuki Młodych w Zachęcie w 1955 roku oraz Wystawa Młodego Malarstwa i Rzeźby w Sopocie w 1957 roku — przyniosły malarzowi nagrody. Sukcesem zakończył się również udział w I Biennale Młodych w Paryżu, gdzie polscy młodzi malarze dostali nagrodę zbiorową. W 1965 roku Gierowski otrzymał złoty medal na V Biennale di San Marino. Od 1961 roku był pedagogiem w warszawskiej ASP⁴.

Połowa lat 50. uznawana jest przez badaczy twórczości Gierowskiego za moment przełomowy, w którym został wyznaczony kierunek rozwoju jego malarstwa. Warto przypomnieć wypowiedź malarza będącą autokomentarzem do wspomnianego już cyklu Obrazów: „Uznałem za najbliższą moim skłonnościom krańcową decyzję poprzedników, że barwa, forma i materia są treścią obrazu i jedynym autonomicznym malarskim środkiem przekazu. Dawało to szansę istotnego pogłębienia moich wyobrażeń o rzeczywistości i opartego na faktach realistycznego widzenia przedmiotu moich zainteresowań, którym stał się problem światła i przestrzeni”. Malarz zrezygnował z nadawania obrazom tytułów i zastąpił jej słowem „obraz”, któremu towarzyszyła kolejna rzymska cyfra. „Tematem obrazów od tego czasu jest” — jak wyjaśniał — „przestrzeń w pierwszym rzędzie jako pojęcie nie dające się wyobrazić, ale również jako przestrzeń umowna, geometryczna lub podlegająca energii ingerującej w jej nieskończoność. Staram się różnymi drogami formalnymi namalować obraz przestrzeni zgodny z moimi wyobrażeniami i wiedzą na ten temat (nie wychodząc poza dwuwymiarowa powierzchnie płótna)”⁵.

Wystawa w Zachęcie, którą otwarto 7 lipca 1967 roku, była pierwszą dużą indywidualną prezentacją twórczości Stefana Gierowskiego. Pierwszy pokaz malarza odbył się w Klubie SARP-u w Warszawie w 1955 roku, kolejne w Galerii Krzywe Koło w latach: 1957, 1958/1959⁶, 1960 oraz w 1963 roku w warszawskim SPAM-ie. W tym czasie pojawiają się w prasie głosy, że malarz zbyt rzadko wystawia swoje prace, a jego malarstwo jest bardziej dostępne za granicą niż w Polsce. Po wizycie w pracowni Gierowskiego w październiku 1962 roku Jerzy Stajuda pisał: „obawiam się, że nieprędko zobaczymy nową wystawę Gierowskiego. Trzeba by na nią zbyt wielkiej sali, nie tylko wielkiej, ale białej, pustej, a może w ogóle otwartej przestrzeni, ograniczonej czystym horyzontem. Liryk stał się monumentalistą. Nie chodzi tylko o rozmiary obrazów [...] Chodzi o coś więcej, o rozrastanie się tych obrazów we wszystkich kierunkach, o ekspansję w przestrzeni, o przekraczanie ram”⁷.

Wystawa Gierowskiego zajęła dwie największe sale Zachęty — Matejkowską i Narutowicza⁸.  Zaprezentowano w nich 63 obrazy i 7 rysunków z lat 1961–1967⁹. Wystawa podsumowała poszukiwania artysty z lat 60. Krytycy wiązali je z op-artem, a jednocześnie widzieli w Gierowskim znakomitego malarza kolorystę. „Obecnie Gierowski zmierza do stworzenia iluzji światło-przestrzennej” — pisała Anna Górska. „Wystawa prezentuje w zasadzie ten jeden problem formalny, ukazując możliwe warianty jego rozwiązania. Obrazy-warianty poddane regułom tej samej gry oznaczone są nie przypadkiem numeracją kolejną [...]. Wizualny efekt ruchu jest jedną z cenniejszych zdobyczy Gierowskiego”¹⁰. „Obecność op-artu wyczuwa się tu nieustannie na wiele sposobów: czy to w mechanicznym rytmie mijających się świateł i cieni, czy to w rozmaitego typu iluzjach przestrzennych” — zauważał inny recenzent. „Jeśli jednak op-art używa w zasadzie barw technicznych, chemicznych — Gierowski w każdym swoim obrazie prezentuje się jako artysta szanujący tradycję malarską, tradycję subtelnych kolorystów”¹¹.

Wojciech Skrodzki określił malarstwo Gierowskiego jako „sztukę syntezy”. Krytyk pisał: „w twórczości Gierowskiego znalazły syntezę dwa pozornie przeciwstawne elementy w sztuce, syntezę, która również w przeszłości decydowała o wielkości i trwałości klasycznych osiągnięć, a dziś w obliczu coraz bardziej postępującej polaryzacji nabiera szczególnego znaczenia. Dzięki temu twórczość ta, podejmując z jednej strony najbardziej aktualne problemy kreacji plastycznej, potrafi jednak nie odrzucać tych wartości, które zawsze łączyły się z pojęciem piękna”¹². Andrzej Osęka definiował malarstwo Gierowskiego jako „op-art swojski, liryczno-dramatyczny”¹³. Jerzy Madejski nazywał go „malarzem czułego oka i logicznej konstrukcji psychicznej”¹⁴; inny recenzent „przewrotnym konserwatystą”¹⁵. Jerzy Olkiewicz zastanawiał się, czy Gierowski jest abstrakcjonistą: „Jego malarstwo jest próbą połączenia rozbieżnych dążeń — intuicji i intelektu — które rozłamują współczesne widzenie świata. Właściwie te prace są pejzażami – ambitnie realizującymi bieżące wyobrażenia o ziemskim i ponadziemskim otoczeniu człowieka”¹⁶. Sztuka Gierowskiego od początku była trudna do definiowania i klasyfikowania, czemu dawali wyraz w swoich tekstach krytycy.

Zainteresowanie musiała wzbudzić aranżacja wystawy przygotowana przez Juliana Pałkę. We wspomnianej monografii malarza Janusz Zagrodzki tak ją określił: „Była to aranżacja aktywna, [...] w której obrazy pełniły rolę energetycznych znaków narzucających określony kształt przestrzeni. Centralne miejsce zajmował ustawiony promieniście wspomniany już Obraz CLXXX (1964), wokół niego nastąpiła kondensacja formy całej ekspozycji. Wiele obrazów miało dodatkowe podtytuły określające ich stan energii, przykładowo Obraz CLV (1964) — «uderzenie», Obraz CLXI — «rozdarcie», Obraz CXC (1965) – «przecięte kręgi», Obraz CXCV – «przenikanie»”¹⁷. Jak zauważył  Jerzy Olkiewicz: „Dopiero wystawa w Zachęcie — pierwsza duża wystawa Gierowskiego — ujawniła to niezwykle sugestywne działanie przestrzenne [obrazów]”¹⁸.

W prasie znalazły się jednak także głosy krytyczne. „Na centralnej ścianie matejkowskiej sali spiętrzono obrazy w dziwaczną budowlę opasaną dołem tępą dyktową barierą”¹⁹, co zdaniem autorki cytowanej recenzji, Anny Górskiej, uniemożliwiało percepcję obrazów. O aranżacji wspominał również recenzent „Kameny”, uznając prezentowanie obrazów na sztalugach — który przywołuje „najbardziej stereotypowe wyobrażenie o pracowni malarza”²⁰ — za rodzaj artystycznej prowokacji ze strony Gierowskiego.

W wywiadzie udzielonym z okazji wystawy Gierowski przyznał, że przestrzeń ekspozycyjna Zachęty spełniła jego oczekiwania. „Są to warunki nareszcie odpowiednie dla tego co robię” — mówił. „Moje obrazy pomyślane są do dużych przestrzeni, do oglądania z pewnej perspektywy. W pracowni mogę oglądać po jednym obrazie, tu zobaczyłem ich naraz więcej; daje mi to szansę sprawdzenia pewnych założeń. Z zadowoleniem stwierdziłem, że obrazy sprzed sześciu lat nie zestarzały się, nie przeczą ostatnim”²¹. Aranżację wystawy uznał za „doskonałą”: „A nie było łatwe takie zakomponowanie obrazów, żeby sobie nie przeszkadzały wzajemnie, żeby można je było oglądać w pewnych zespołach i osobno”²².

Dwie prace Gierowskiego pokazywane na tej wystawie —Obraz CLXXXIII i Obraz CXCIII — znajdują się obecnie w kolekcji Zachęty – Narodowej Galerii Sztuki²³. Są jedynymi obrazami z połowy lat 60. XX wieku w posiadanym przez galerię reprezentatywnym dla twórczości malarza zestawie jego dwunastu prac z lat 1958–2000.

Joanna Egit-Pużyńska
dział zbiorów i inwentarzy Zachęty – Narodowej Galerii Sztuki

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Bibliografia:

Czasopisma:

• [b.a.], Atrakcyjne wystawy w Zachęcie, „Express Wieczorny” 1967, nr 155.
• [b.a.], Co słychać w „Zachęcie”, „Trybuna Ludu” 1967, nr 185.
• [b.a.], Cztery wystawy w „Zachęcie”, „Dziennik Ludowy” 1967, nr 159.
• [b.a.], „Express Wieczorny” 1967, nr 177.
• Garztecki, Juliusz, Abstrakcja nieabstrakcyjna, „Tygodnik Kulturalny” 1967, nr 32.
• [b.a.], „Głos Pracy” 1967, nr 162.
• Górska, Anna, Stefan Gierowski, „Przegląd Artystyczny” 1968, nr 1.
• H. B., Z wizytą w galeriach, „Sztandar Młodych” 1967, nr 178.
• Kaczmarski, Janusz, Przegląd galerii warszawskich, „Przegląd Artystyczny” 1967, nr 6.
• Kam, Przestrzeń wyobraźni, „Kamena” 1967, nr 15.
• Madeyski, Jerzy, Troje nowoczesnych, „Życie Literackie” 1967, nr 35.
• Olkiewicz, Jerzy, Nowy pejzaż, „Kultura” 1967, nr 30.
• [b.a.], Op-art monumentalny, „Polska” 1967, nr 11.
• Osęka, Andrzej, Kompromisy, „Kultura” 1967, nr 39.
• (SAM), Z warszawskich wystaw, „Słowo Powszechne” 1967, nr 171.
• Skrodzki, Wojciech, Sztuka syntezy, „Współczesność” 1967, nr 18.
• Stefan Gierowski mówi o swojej wystawie, pożarach, pop-arcie i op-arcie, rozmawiała Elżbieta Żmudzka, „Zwierciadło” 1967, nr 31.
• Witz, Ignacy, Alina Szapocznikow, Stefan Gierowski, „Życie Warszawy” 1967, nr 169.
• Wojciechowski, Aleksander, W związku z wystawą Stefana Gierowskiego, „Miesięcznik Literacki” 1967, nr 9.
• [b.a.], „Życie Literackie” 1967, nr 32.
• 4 wystawy w „Zachęcie”. Malarstwo Stefana Gierowskiego, „Sztandar Młodych” 1967, nr 160.

Druki zwarte:

• Rocznik CBWA 1965–1966–1967, red. Maria Matusińska, Barbara Mitschein, Ada Potocka, Helena Szustakowska, Halina Zacharewicz, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa, b.d. [1968], s. 87.
• Zagrodzki, Janusz, Stefan Gierowski, Galeria Prezydencka Miasta Stołecznego Warszawy, Towarzystwo Przyjaciół Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, Warszawa 2005.

Ilustracje:

• Il. 1. Wystawa malarstwa Stefana Gierowskiego, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa (7.07–30.07.1967), fragment ekspozycji. Fot. Zachęta – Narodowa Galeria Sztuki.
• Il. 2. Wystawa malarstwa Stefana Gierowskiego, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa (7.07–30.07.1967), fragment ekspozycji. Fot. Zachęta – Narodowa Galeria Sztuki.
• Il. 3. Wystawa malarstwa Stefana Gierowskiego, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa (7.07–30.07.1967), fragment ekspozycji. Fot. Zachęta – Narodowa Galeria Sztuki.

¹ Julian Przyboś, Sztuka abstrakcyjna, jak z niej wyjść?, „Przegląd Kulturalny” 1957, nr 45. Cyt. za: Janusz Zagrodzki, Stefan Gierowski, Galeria Prezydencka Miasta Stołecznego Warszawy, Towarzystwo Przyjaciół Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, Warszawa 2005, s. 56.
² Jerzy Stajuda, O upodobaniu w krańcowościach, „Współczesność” 1962, nr 18.
³ Janusz Zagrodzki, op. cit., s. 42.
⁴ W pracowni Gierowskiego kształcili się w latach 80. XX wieku m.in. członkowie „Gruppy”.
⁵ Janusz Zagrodzki, op. cit., s. 42.
⁶ Zgodnie z formułą pokazów w tej galerii w 1957 roku Gierowski wystawiał wspólnie z Marianem Boguszem, w 1958/59 z Marianem Boguszem i Magdaleną Więcek.
⁷Jerzy Stajuda, op. cit.
⁸ Zob. Archiwum Zakładowe Zachęty – Narodowej Galerii Sztuki, teczka 17/1 Wydział Realizacji. Plan pracy na lata 1964–1970, sprawozdania z wykonania planów 1963–1971.
⁹ Zob. Rocznik CBWA 1965–1966–1967, red. Maria Matusińska, Barbara Mitschein, Ada Potocka, Helena Szustakowska, Halina Zacharewicz, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa, b.d. [1968], s. 87. W rozmowie z Elżbietą Żmudzką Gierowski komentował: „Pokazałem obrazy wyłącznie z ostatnich siedmiu lat, czyli te które powstały po ostatniej mojej wystawie w galerii Krzywego Koła [...]. Chciałem dać jakiś przekrój tego, co mnie w tych latach interesowało. Nie pokazałem, oczywiście, wszystkiego. Ze 20 obrazów, już wybranych do ekspozycji, wróciło z Zachęty do domu, bo się nie zmieściły. Zrezygnowałem z akwareli i gwaszy; na wystawie obok obrazów olejnych znalazło się tylko trochę rysunków”. Zob. Stefan Gierowski mówi o swojej wystawie, pożarach, pop-arcie i op-arcie, rozmawiała Elżbieta Żmudzka, „Zwierciadło” 1967, nr 31).
¹⁰  Anna Górska, Stefan Gierowski, „Przegląd Artystyczny” 1968, nr 1.
¹¹  Op-art monumentalny, „Polska” 1967, nr 11.
¹²  Wojciech Skrodzki, Sztuka syntezy, „Współczesność” 1967, nr 18.
¹³  Andrzej Osęka, Kompromisy, „Kultura” 1967, nr 39.
¹⁴  Jerzy Madejski, Troje nowoczesnych, „Życie Literackie” 1967, nr 35.
¹⁵  Kam, Przestrzenie wyobraźni, „Kamena” 1967, nr 15.
¹⁶  Jerzy Olkiewicz, Nowy pejzaż, „Kultura” 1967, nr 30.
¹⁷  Janusz Zagrodzki, op. cit., s. 86.
¹⁸  Jerzy Olkiewicz, op. cit.
¹⁹  Anna Górska, op. cit.
²⁰  Kam, op. cit.
²¹  Stefan Gierowski mówi o swojej wystawie, pożarach, pop-arcie i op-arcie, op. cit.
²²  Ibidem.
²³  Obraz CLXXXIII, 1963–1964, olej na płótnie, 100x80 cm, nr inw. M-107. Zob. Wystawa malarstwa Stefana Gierowskiego, ZPAP, CBWA Zachęta, Warszawa 1967, spis prac, poz. 39.  Obraz CXCIII, 1965, olej na płótnie, 100x80 cm, nr inw.: 109. Zob. ibidem, poz. 45. Nie można ustalić czy obrazy zostały zakupione z wystawy Gierowskiego w Zachęcie w 1967 roku. W roku 1978 obiekty były wpisane na inwentarz Wydziału Terenowego CBWA jako część zestawu wystawienniczego 9 współczesnych malarzy polskich.