Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

organizatorzy: MKiS, CBWA
komisarz wystawy: Władimir W. Szczerbakow
projekt ekspozycji: Marek Stępień
projekt plakatu: Zenon Januszewski
opracowanie graficzne katalogu: Stefan Bernaciński
frekwencja: 42.880 (Rocznik CBWA; ok. 2000 osób dziennie )

Wystawa zaskakująca z powodu doboru eksponatów, arcydzieł sztuki rosyjskiej ze zbiorów Galerii Tretiakowskiej, Muzeum Rublowa, Leningradzkiego Rosyjskiego Muzeum Narodowego (dziś Państwowe Muzeum Rosyjskie w Petersburgu) oraz muzeów w Jarosławiu i Nowogrodzie. Była to prezentacja dzieł najwyższej klasy powstałych na przestrzeni ośmiu wieków, w tym sztuki sakralnej – znakomitych ikon, między innymi autorstwa Andrieja Rublowa. Wystawa wpisywała się — jako kluczowe wydarzenie — w szereg imprez w ramach Dni Kultury RSFRR, zorganizowanych w całym kraju i równocześnie w obchody 25-lecia kontaktów kulturalnych między PRL a ZSRR.

Oficjalnym organizatorem wystawy ze strony polskiej było Ministerstwo Kultury i Sztuki, a — jak głosi informacja podana w katalogu wystawy — została ona przygotowana przez stronę rosyjską „staraniem Ministerstwa Kultury RFSRR, Związku Plastyków RFSRR, Galerii Tretiakowskiej i Muzeum Rosyjskiego”¹. Zaprezentowano łącznie 279 dzieł sztuki, według katalogu — 223 obrazy, w tym 32 staroruskie ikony, oraz 56 rzeźb, w tym 5 staroruskich o tematyce sakralnej. Wybór dzieł był reprezentatywny dla rozwoju sztuki rosyjskiej. Pojawiły się prace takich wybitnych twórców, jak Andriej Rublow, Fiodor Aleksiejew, Karol Briułłow, Dymitr Lewicki, Paweł Fiedotow, Siemion Szczedrin, Iwan Ajwazowski, Aleksiej Wenecjanow, Nikołaj Gay, Iwan Kramskoj, Archip Kuindżi, Izaak Lewiatan, Ilja Riepin, Iwan Szyszkin, Wasilij Wereszczagin.

Zabrakło na wystawie, co w ówczesnej rzeczywistości politycznej oczywiste, sztuki awangardowej. Licznie reprezentowani byli jednak nowocześni artyści przedrewolucyjnej Rosji, jak choćby Aleksandr Benois, Konstantin Juon, Michał Wrubel, Nikołaj Rerich, Paweł Kuzniecow czy Kuźma Pietrow-Wodkin. Pojawiły się na wystawie także obrazy malarzy współpracujących z przyszłymi awangardzistami, w tym z Kazimierzem Malewiczem, Olgą Rozanową, Natalią Gonczarową czy Michaiłem Łarionowem w okresie ich działalności w ugrupowaniu Walet Karowy (Bubnowyj Walet) — takich jak Aleksandr Kuprin, Piotr Konczałowski, Aristarch Lentułow, Ilja Maszkow. Rzeźba rosyjska i radziecka także była reprezentowana przez nazwiska wybitnych artystów, jak choćby: Marka Antokolskiego, Annę Gołubkinę, Bartolomeo Carla Rastrellego, Fieodisija Szczedrina i Paola Trubeckiego (Pawła Trubeckoja) Siergieja Kononienkę, Borysa Korolewa oraz Wierę Muchinę.

Dzieła na wystawę wypożyczyły zarówno instytucje państwowe: Galeria Tretiakowska, Muzeum Rosyjskie, Historyczno-Architektoniczne Muzeum Sztuki w Jarosławiu Rostowskim, Historyczno-Architektoniczne Muzeum Sztuki w Nowogrodzie, Historyczno-Architektoniczne Muzeum Sztuki we Włodzimierzu Suzdalskim, Muzeum Sztuki Staroruskiej im. A. Rublewa [sic!], Muzeum Krajoznawcze w Wołgogradzie, Karelskie Muzeum Sztuk Pięknych, Dwór Kuskowo, Iwanowskie Muzeum Sztuki, Galeria Obrazów w Kalininie, Galeria Obrazów w Nowosybirsku, Galeria Obrazów w Permie, Galeria Obrazów w Swierdłowsku, Galeria Obrazów w Tambowie, Muzeum Sztuki w Kałudze, Muzeum Sztuki w Saratowie, Muzeum Sztuki w Tule, Jarosławsko-Rostowskie Muzeum Historii Architektury i Sztuki, Nowogrodzkie Muzeum Historii i Architektury, Obwodowe Muzeum Sztuki im. A. M. Gorkiego w Kirowie, Muzeum Sztuki w Irkucku, Muzeum Sztuki w Wołgogrodzie, Centralne Muzeum Armii Radzieckiej, Muzeum Sztuk Plastycznych w Archangielsku, Muzeum Twórczości Chłopów Pańszczyźnianych pałac w Ostankino, Miejskie Muzeum nekropol klasztoru Aleksandra Newskiego, Dyrekcja Fundacji Artystycznych i Projektowania Pomników Ministerstwa Kultury RFSRR, jak i 2 osoby prywatne (autor rzeźby Leon F. Łankinien oraz żona rzeźbiarza Wasilija A. Watagina).

Liczba eksponatów, ich dobór, podobnie jak liczba instytucji, od których wypożyczono dzieła, oraz logistyka całego przedsięwzięcia (muzea rozsiane po całym terytorium Rosji aż po wschodnią Syberię), musiały robić duże wrażenie. Jerzy Zanoziński pisał we wstępie do katalogu:

Wystawa, którą oglądamy obecnie w „Zachęcie”, jest niewątpliwie największa i najrozleglejsza ze wszystkich dotychczasowych. Jest jak gdyby ich uwieńczeniem i podsumowaniem. Poprzedzały ją jednak pokazy tak intersujące, jak choćby wystawa malarstwa rosyjskiego od XIV do XX w., która odbyła się w roku 1957 w Muzeum Narodowym w ramach współpracy z Galerią Tretiakowską […]².

Prezentacja znakomitych ruskich i rosyjskich ikon, między innymi Andrieja Rublowa, na oficjalnej okolicznościowej wystawie sztuki rosyjskiej i radzieckiej to dość zaskakujący gest — w ramach upamiętnienia rocznicy Rewolucji Październikowej. Choć wystawa została tradycyjnie zorganizowana rocznicowo, na co wskazują daty jej otwarcia, to różniła się zasadniczo doborem dzieł, ich aranżacją i ogólnym charakterem od wcześniejszych okolicznościowych pokazów, skupionych na eksponowaniu ideologicznych treści Października 1917 roku, choć tych nie mogło na wystawie zabraknąć.

Najwyraźniej jednak wystawa Rosyjska sztuka plastyczna od XIII wieku do naszych dni miała inne cele propagandowe niż tylko partyjna indoktrynacja, miała kreować inny wizerunek polityki kulturalnej, historycznej i zagranicznej ZSRR niż dotychczasowe pokazy, bardziej przyjazny. Takie wrażenie nasuwa się tym mocniej, że różna była od wewnętrznej polityki kulturalnej. W otwarciu wystawy 20 października w samo południe uczestniczyli przedstawiciele najwyższych władz państwowych i partyjnych PRL oraz Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (RFSRR).

Premiera arcydzieła filmowego Andrzeja Tarkowskiego Andriej Rublow (1966) przez trzy lata wstrzymywana była przez radziecką cenzurę — światowa premiera odbyła się właśnie w roku 1969 na międzynarodowym festiwalu filmowym w Cannes, gdzie film zdobył honorową nagrodę FIPRESCI (w Związku Radzieckim dopuszczony został do dystrybucji dopiero w roku 1971). Trudno dziś jednoznacznie stwierdzić, czy chodziło o ocieplenie wizerunku ZSRR po wydarzeniach Praskiej Wiosny 1968, interwencji wojsk państw Układu Warszawskiego i dwóch aktach samospalenia młodych ludzi w Pradze w styczniu 1969 — w rozpaczliwym akcie protestu przeciw sytuacji politycznej Czechosłowacji — i manifestacji związanych z tymi tragicznymi wydarzeniami. W tymże 1969 roku, między innymi w związku z praską sytuacją, rozpoczęły się, w wyniku Apelu Budapeszteńskiego państw Układu Warszawskiego, przygotowania do Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE). Polityczny kontekst międzynarodowy dla genezy wystawy Rosyjska sztuka plastyczna od XIII wieku do naszych dni w CBWA wydaje się więc bardzo istotny. Wystawa przygotowana z rozmachem i dużą starannością, trwała bardzo krótko.

Ekspozycja była dopracowana, wręcz wyrafinowana scenograficznie, szczególnie w części ekspozycyjnej ikon umieszczonych w szklanych, oświetlonych punktowo gablotach w ciemnej przestrzeni, sprzyjającej kontemplacji, a było co kontemplować. Zanoziński wyróżnia w katalogu ikony:

Oglądamy zespół wyjątkowo interesujący. Chyba m.in. dlaczego, że poza powszechnie znanymi eksponatami z Galerii Tretiakowskiej obejmuje on zabytki równie wspaniałe a mniej spopularyzowane z Muzeum Rosyjskiego, Muzeum im. Rublewa [sic!] w Moskwie oraz muzeów w Nowogrodzie, Włodzimierzu i Jarosławiu. Zapoznaje nie tylko z jędrnym i lapidarnym w wyrazie malarstwem szkoły nowogrodzkiej czy wytwornym i wyrafinowanym — szkoły moskiewskiej, ale także z malarstwem szkół innych, jak rostowsko-suzdalska, pskowska i od niedawna dopiero odkrywane i badane szkoły północne ich specyficznymi środkami ekspresji. Niezwykle interesująca rzeźba staroruska jest w Polsce pokazana w ogóle po raz pierwszy^[3].

Zanoziński po wypunktowaniu i omówieniu najważniejszych, jego zdaniem, zjawisk i dzieł na ekspozycji, konkluduje: „Można mieć pewność, że wystawa ściągnie tłumy zwiedzających”.  I rzeczywiście — prezentacja panoramy sztuki rosyjskiej w Zachęcie w 1969 roku spotkała się z ogromnym zainteresowaniem publiczności. Według doniesień prasowych, odwiedzało ją około 2 000 osób dziennie⁴ — oraz z dużym odzewem w prasie (vide: bibliografia).

Iwona Luba
Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Bibliografia

Katalog:

• Rosyjska sztuka plastyczna od XIII wieku do naszych dni. Malarstwo, rzeźba, październik – listopad 1969, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Zachęta, Warszawa, pl. Małachowskiego 3, Warszawa 1969 (teksty: kandydat nauk N. Grigorowicz oraz doc. dr Jerzy Zanoziński).

Druki zwarte:

• Rocznik CBWA 1968–1969–1970, red. Maria Matusińska, Barbara Mitschein, Ada Potocka, Helena Szustakowska Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa, b.d. [1971], s. 35–36.

Czasopisma:

• A.R., 700 lat w 250 odsłonach, „Tygodnik Kulturalny” 1969, nr 44, 1 il.
• (BACC), Prezentacja sztuki rosyjskiej i radzieckiej, „Gazeta Pomorska”1969, nr 272, s. 5.
• Białe kruki, „Dziennik Polski” 1969, nr 248.
• Brykalski, Przemysław, Sztuka rosyjska w „Zachęcie”, „Gromada Rolnik Polski” 1969, nr 129.
• (Cie), Cały kraj obchodzi święto…, „Żołnierz Wolności” 1969, nr 249.
• Czerwiński, Aleksy, Ikony, „Perspektywy” 1969, nr 14, s. 12, barwne ilustracje, s. 10, 11, 13.
• Dudowa, Halina, To, co nas łączy, „Współczesność” 1969, nr 23, s. 5.
• (erpe), Na wystawie w „Zachęcie”. Sztuka rosyjska, „Żołnierz Wolności” 1969, nr 253.
• (esk), Osiem wieków rosyjskiej plastyki, „Kultura i Życie” 1969, nr 12, 9 il.
• Florczak, Zbigniew, Rosyjska opowieść o sztuce, „Polityka”1969, nr 47, 2 il.
• Garztecka, Ewa, Osiem wieków sztuki rosyjskiej, „Trybuna Ludu” 1969, nr 292.
• (grt), Od ikony do naszych dni – panorama sztuki rosyjskiej i radzieckiej, „Express Wieczorny” 1969, nr 251, s. 1 i Z „Expressem” w Zachęcie (fotoreportaż), s. 6, il.
• Grun, Andrzej, Rosyjska sztuka plastyczna, „Odgłosy” 1969, nr 45, s. 4–5.
• (H), Sztuka rosyjska, „Panorama Północy” 1969, nr 47, 4 il.
• (haes), „Rosyjska sztuka plastyczna od XIII w. do naszych czasów”. Wielka wystawa w Zachęcie, „Słowo Powszechne” 1969, nr 255, 2 il.
• Hniedziewicz, Magdalena, Panorama sztuki rosyjskiej, „Kierunki” 1969, nr 45, 2 il.
• J. K., Dni Kultury RFSRR w Polsce, „Nowe Drogi” 1969, nr 11.
• (jol), Rosyjska kultura w Polsce, „Walka Młodych” 1969, nr 44, 4 il.
• Kossakowska, Maria, Od XIII wieku do dziś, „Sztandar Młodych” 1969, nr 253, s. 1.
• Kozakiewicz, Stefan, Osiem wieków sztuki rosyjskiej. Piękna sztuka ikony, „Kultura” 1969, nr 44, 3 il.
• Kozicka, H., Piękna sztuka, „Chłopska Droga” 1969, nr 87, s. 12.
• KTT list z Warszawy, Dni Kultury Rosyjskiej. Zderzenie dwóch nurtów. Osobliwa historia ikony. Mechanizm kultury, „Trybuna Robotnicza” 1969, nr 266.
• Ledóchowski, S., Malarstwo rosyjskie wczoraj i dziś, „Kultura” 1969, nr 11 (2 listopada), s. 5, 2 il.
• Madeyski, Jerzy, Od ikon do naszych dni, „Życie Literackie” nr 48.
• Morska, Ewa, Żywy słownik sztuk plastycznych, „Tygodnik Demokratyczny” 1969, nr 44, 1 il.
• (NIL), Sztuka rosyjska od XIII wieku do naszych dni, „Zwierciadło” 1969, nr 45, s. 8–9, 5 barwnych il.
• OBSERWATOR, W Dniach Kultury RFSRR. Od XIII wieku…, „Żołnierz Polski” 1969, nr 46, 1 il.
• Orłowska, Lucyna, Siedem wieków rosyjskiej plastyki, „Za i Przeciw” nr 50, 2 il.
• Skrodzki, Wojciech, Ikony i obrazy, „Współczesność” 1969, nr 23, s. 8, 1 il.
• St., Sztuka rosyjska „Przyjaciółka” 1969, nr 46, 3 il.
• Szczypińska, Hanna, Sztuka rosyjska w Zachęcie, „Tygodnik Powszechny” nr 48, 1 il.
• Tłumy w „Zachęcie”. Z „Expressem” na wystawie sztuki rosyjskiej, „Express Wieczorny” 1969, nr 255, 2 il.
• Trojanowska, Anna, Przegląd galerii warszawskich, „Przegląd Artystyczny” 1970, nr 2.
• Witz, Ignacy, Dni Kultury RFSRR. Siedem wieków plastyki rosyjskiej, „Gazeta Zielonogórska” 1969, nr 255, s. 1 i 4.
• Witz, Ignacy, Plastyka rosyjska, „Życie Warszawy” 1969, nr 254.
• Witz, Ignacy, Siedem wieków plastyki rosyjskiej, „Gazeta Poznańska. Magazyn Miejski” 1969, nr 254.
• Wójcik, Jerzy, Sztuka ruska, rosyjska i radziecka, „Głos Pracy” 1969, nr 255.
• Zanoziński, Jerzy, Siedem wieków sztuki rosyjskiej, „Sztandar Ludu” 1969, nr 248, 3 il.
• Zanoziński, Jerzy, Sztuka rosyjska, „Przegląd Artystyczny” 1970, nr 3, 18 il.
• (zs), Arcydzieła rosyjskiej sztuki plastycznej. Od 20 bm. w „Zachęcie”, „Trybuna Ludu” 1969, nr 285.

Wzmianki:

• „Dziennik Ludowy” 1969, nr 247.
• „Dziennik Polski” 1969, nr 259, 1 il.
• „Express Wieczorny” 1969, nr 248, „1969, nr 254.
• „Gazeta Robotnicza” 1969, nr 251.
• „Głos Pracy” 1969, nr 246, 1969, nr 258, 1969, nr 288, 1 il.
• „Głos Wielkopolski” 1969, nr 245.
• „Ilustrowany Kurier Polski” (Bydgoszcz) 1969, nr 252.
• „ITD. Ilustrowany Magazyn Studencki” 1969, nr 44, 1 il.
• „Kamena” 1969, nr 24.
• „Kultura i Życie” 1969, nr 11.
• „Kurier Polski” 1969, nr 245, 1969, nr 246, 1969, nr 254.
• „Kurier Szczeciński” 1969, nr 202.
• „Panorama Północy” 1969, nr 44.
• „Polska” 1970, nr 1.
• „Słowo Powszechne” 1969, nr 251.
• „Stolica” 1969, nr 43, 1 il.
• „Trybuna Ludu” 1969, nr 311.
• „Żołnierz Wolności” 1969, nr 249, 1969, nr 250.
• „Życie Literackie” 1969, nr 48, 1 il.
• „Życie Warszawy” 1969, nr 251, 1969, nr 261.

 

---

¹ Rosyjska sztuka plastyczna od XIII wieku do naszych dni. Malarstwo, rzeźba, październik – listopad 1969, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Zachęta, Warszawa, pl. Małachowskiego 3, Warszawa 1969, s. nlb.
² Jerzy Zanoziński, [wstęp], w: Rosyjska sztuka plastyczna…, op. cit., s. nlb.
³ Ibidem.
⁴ [b.a.], „Życie Literackie” 1969, nr 48.