Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

organizator: Komitet Współpracy Kulturalnej z Zagranicą, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych
frekwencja: 18.556

Wystawa 46 prac Reanto Guttuso (1911–1987), 30 obrazów oraz kilkunastu rysunków, zajęła dwie duże sale Zachęty. Plakat reklamujący pokaz reprodukował jednej z prac, Bojowniczkę, pracę mocną w wyrazie, budzącą skojarzenia ze współczesną rzeźbą Anny Baumgart zatytułowaną Bombowniczka (2004). Guttuso był członkiem Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Włoch (od 1951 roku), Światowej Rady Pokoju i byłym partyzantem. Wywodził się z utworzonej przed wojną mediolańskiej grupy „Corrente”, która w okresie wystawy w Zachęcie skupiła się wokół czasopisma „Realismo” (należeli do niej Armando Pizzinato, Aldo Borgonzoni, Ernesto Treccani)¹. Zapewne dlatego wystawa została pokazana w większości krajów demokracji ludowej. Przewieziono ją do Warszawy z Pragi, była eksponowana również w Budapeszcie, Bukareszcie i Sofii². W 1948 roku Guttuso został nagrodzony na Biennale w Wenecji, jednak – jak twierdzi Katarzyna Murawska-Muthesius —  w latach 50. XX wieku w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych Guttuso nie był popularny — nie wpisywał się w modne formy modernizmu. Robił jednak prawdziwą karierę w krajach za żelazną kurtyną³.

Prace Guttusa pokazywane w CBWA pochodziły z lat 1952–1954, z wyjątkiem Bitwy o most admiralski. Wystawiono jedną martwą naturę i kilka pejzaży. Daniel Trylewicz zauważał: „Tematem pozostałych obrazów jest prosty człowiek, fornal zajmujący obszarnicze odłogi, strajkujący robotnik, żony górników, chłopi sycylijscy”⁴. Dobrze określił tę twórczość Karol Eberhardt — jako „sztukę gwałtowną i barwną”⁵. Największą uwagę zwracał wspomniany obraz Bitwa o most admiralski (1951–1952) o rozmiarze ponad 16 metrów kwadratowych, odnoszący się do walk wyzwoleńczych pod wodzą Garibaldiego. Eberhardt widział w nim odniesienia do Bitwy pod Anchiari Leonarda da Vinci i Guerniki Pabla Picassa⁶. Guttuso porównywany był również do Francisco Goyi, Honoré Daumiera, Eugène Delacroix, zauważano nawiązania do Michelangelo Merisi da Caravaggia.

Obraz Bitwa o most admiralski uważany jest za początek okresu realistycznego w malarstwie Guttusa. W tekstach podkreślano, że „między rokiem 1948 a 1952 dokonuje się radykalny zwrot tego artysty w kierunku dojrzałego realizmu”⁷. Należy zaznaczyć, że francuskim odpowiednikiem Guttusa był André Fougeron, który poprzez namalowanie w 1948 roku obrazu Paryżanki na targu zgłosił swój akces do francuskiego socrealizmu⁸. Podobnie jak Fougeron, Guttuso „dopiero po wojnie wyzwala się ostatecznie spod wpływów kubizmu i ekspresjonizmu, zaczyna traktować problemy formalne wyłącznie jako funkcję treści”⁹.

Recenzje wystawy były zanurzone w socrealistycznej nowomowie. Na łamach „Nowej Kultury” Guttusa określano jako „namiętnego agitatora, demaskującego świat burżuazyjny i ukazującego prawdziwe oblicze Włoch pod rządami chadecji”¹⁰. Propagandowy ton, aczkolwiek niepozbawiony krytycyzmu, można było odnaleźć również na łamach „Stolicy”: „Nas, którzy jesteśmy na innym etapie rozwoju sztuki realistycznej i którzy parokrotnie mieliśmy okazję oglądać w tych samych salach «Zachęty» szczytowe osiągnięcia realistycznego malarstwa radzieckiego, mogą dziwić w obrazach Guttuso zbytnie jaskrawości koloru, deformacje i inne formalistyczne obciążenia”¹¹. Ignacy Witz również zauważał warsztatowe niedoskonałości artysty: „Guttuso niekiedy dla osiągnięcia większej ekspresji wpadnie w przesadę, dysonanse kolorystyczne, często nie daje mu się w pełni opanować warsztatu”¹².

Inne głosy zwiastowały już jednak nieuchronne zmiany w polityce kulturalnej. Wystawa miała miejsce w 1954 roku, kiedy w polskim życiu artystycznym zbliżała się odwilż. W tamtym czasie odchodzono od estetyki realizmu socjalistycznego, powrócono do powojennej dyskusji o wielości form realizmu. W 1954 roku Juliusz Starzyński pisał o „tradycji szeroko pojętej”, pozwalając artystom na korzystanie z doświadczeń impresjonistów i Picassa, którego sztuka jest realistyczna — ponieważ charakteryzuje się autentycznością przeżyć¹³.

Twierdząc, że z Guttusem łączy go serdeczna przyjaźń kolorysta Eugeniusz Eibisch zauważał w obrazach włoskiego malarza kolor, który „jest raczej symbolem, a nie widzeniem świata”¹⁴. Również w „Sztandarze Młodych” pisano, że „wystawa w Zachęcie ukazuje nam Renato Guttuso jako malarza świetnie operującego kolorem”¹⁵. Tomasz Gleb dostrzegał świeżość tej pozycji artystycznej dla polskich twórców: „Szczerość i moc z jaką przemawia do nas Guttuso jest dla polskich plastyków bardzo cenna. Dzieła jego cechuje niezwykła świeżość tematu i prawda artystycznego obrazowania”¹⁶. Również inni wskazywali go jako przykład dla polskich artystów: „z żalem przypominają się obrazy naszych plastyków-realistów, brudne kolory ich płócien, statyczność scen i nuda”¹⁷. Hanna Szczypińska dodawała: „Dobrze, że nasz na ogół ostrożny realizm, jest konfrontowany z tak silną pasją twórczą, z zaciekłością poszukiwań, ze śmiałością prób czynionych chociażby kosztem chwilowych błędów i pomyłek”¹⁸. Najciekawsza jest wypowiedź Jana Kowalskiego: „Nie widzieliśmy w polskim malarstwie takiego rozmachu, takiej żywiołowości, takiej tematycznej dosadności. Nie było tak spontanicznych wypowiedzi. Cechą niemal powszechną naszej plastyki jest nuda i schematyzm. […] Plastyka polska mająca szerokie możliwości rozwoju, polityczne i finansowe poparcie rządu, ogranicza się w ogromnej większości do zimnych, wymuszonych kiczów”. 

Polscy artyści przepracowali lekcję, jaką otrzymali od Guttusa. Zauważono wpływ jego malarstwa na Andrzeja Wróblewskiego¹⁹. Wystawa Guttusa odcisnęła też piętno na charakaterze malarstwa pokazywanego na Ogólnopolskiej Wystawie Młodej Plastyki Przeciw wojnie — przeciw faszyzmowi zorganizowanej w budynku warszawskiego Arsenału w 1955 roku, traktowanej jako bunt w stosunku do panującego w polskiej sztuce programu socrealizmu. Jakub Dąbrowski wskazuje Jana Dziędziorę jako malarza odwołującego się wówczas do Guttusa²⁰.

Guttuso był w Polsce znany już wcześniej²¹. W 1948 roku pełnił funkcję członka prezydium Światowego Kongresu Intelektualistów we Wrocławiu²². W 1952 roku został odznaczony przez polski rząd Państwową Nagrodą Artystyczną²³ za ilustracje do książki Julian Stryjkowskiego Bieg do Fragala²⁴. W 1953 roku pokazywał swe prace na wystawie grafiki włoskiej. Przed wystawą w Zachęcie był często obecny na łamach „Przeglądu Artystycznego” — publikowano jego prace i wypowiedzi. W 1950 roku pojawił się tekst Artysta bojownikiem pokoju²⁵, w 1954 roku Na drodze do realizmu²⁶ oraz Jarmark snobizmu (w związku z XXVII Biennale)²⁷.

W latach 50. XX wieku kultura włoska była dla Polaków niemal tak samo ważna jak kultura francuska. We Włoszech — podobnie jak we Francji — silną pozycję miała partia komunistyczna, dlatego też kultura tych krajów była szeroko dostępna w krajach demokracji ludowej. Na tamte lata przypada również okres popularności w Polsce włoskiego filmu (Cud w Mediolanie²⁸, Złodzieje rowerów²⁹, Rzym, godzina 11³⁰). Dostrzegano pokrewieństwa poetyki ówczesnego włoskiego filmu i obrazów Guttusa. Krytyk filmowy Konrad Eberhardt widział „wspólną cechę właśnie w tej «poetyckości», w podnoszeniu konkretów, scen zwykłych, wydarzeń codziennych do rangi symbolu, w tej tendencji do wielkich przenośni, jakie potrafią odkrywać współcześni realiści włoscy w kręgu otaczającej ich rzeczywistości”³¹.

Jeden z obrazów Guttusa, Kalabryjczycy na Placu Hiszpańskim (1952), zakupiony przez polski rząd po wystawie³², został zdeponowany w magazynach warszawskiego Muzeum Narodowego i pokazany dopiero w 2007 roku. Katarzyna Murawska-Muthesius sugeruje, że było to pokłosiem jej artykułu How the West Corroborated Socialist Realism in the East: Fouegron, Taslitzky and Picasso in Warsaw, w którym pisała o odkryciu grup prac zachodnich komunistów przechowywanych od lat 50. XX wieku w magazynach Muzeum Narodowego w Warszawie³³.

Wystawę Guttusa pokazywano również w Pałacu Młodzieży w Krakowie (22.05–7.06) oraz na Zamku w Lublinie. Warto zajrzeć do sprawozdania lubelskiej odsłony ekspozycji, które opisuje typowo socrealistyczny sposób eksponowania prac: „A więc w pierwszej sali, w której był jednocześnie głośny akcent dekoracyjny oraz flagi zamieszczono takie obrazy jak Śmierć bohatera, Grecja 1952, Zdobywanie ziemi na Sycylii, Żony górników z kopalni siarki, Żony strajkujących górników i Bezrobotny. […] Wszystkie pomieszczenia ekspozycyjne ozdobiono kwiatami ciętymi oraz krzewami w doniczkach”³⁴. 

Karolina Zychowicz
dział dokumentacji Zachęty – Narodowej Galerii Sztuki

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Bibliografia

Opracowania:

• Kal, Elżbieta, „Tego się nie krytykuje, na kogo się nie liczy”. Polska krytyka artystyczna okresu realizmu socjalistycznego, Słupsk 2010. 
• Murawska-Muthesius, Katarzyna, Remapping Socialist Realism: Renato Guttuso in Poland, w: Art beyond Borders. Artistic Exchange in Communist Europe [1945–1989], ed. Jérôme Bazin, Pascal Dubourg Glatigny, Piotr Piotrowski, Budapest-New York 2016, s. 139–150.
• Zychowicz, Karolina, The Exhibition-Organising Activity of the Comitee for Cultural Cooperation with Foreign Countries (1950–1956) Based on the Example of Selected Exhibitions at the Zachęta Central Bureau of Art Exhibitions, tłum. Klaudyna Michałowicz, „Ikonotheka” 2016, nr 26, s. 63–94.

Teksty źródłowe:

• Borowiak, Barbara, Renato Guttuso, „Świetlica” 1954, nr 5.
• Czartkowska-Jeżewska, Z., Wystawa Renato Guttuso, „Tygodnik Demokratyczny” 1954, nr 15, s. 8.
• Ćwiertnia, Jerzy, Guttuso, „Po prostu” 1954, nr 15, s. 4.
• Dwie wystawy w Zachęcie, „Stolica” 1954, nr 17.
• Eberhardt, Karol, O sztuce gwałtownej i barwnej, „Dziś i Jutro” 1954, nr 15.
• Gont., Postępowa sztuka włoska oskarża, „Zielony Sztandar” 1954, nr 17.
• Guttuso, „Nowa Kultura” 1954, nr 13.
• Guttuso w „Zachęcie”, „Życie Warszawy” 1954, nr 87.
• J.O., Renato Guttuso – malarz rewolucyjnych Włoch, „Sztandar Młodych” 1954, nr 78.
• Kowalski, Jan, Szkoła odwagi (Refleksje na marginesie wystawy Guttusa), „Dziś i Jutro” 1954, nr 19.
• Lubosz, Bolesław, Ami go home! – po malarsku, „Trybuna Robotnicza” 1954, nr 96.
• Oto prawda życia we Włoszech. Dzieła Renato Guttuso ukazują nam cierpienia i walkę ludu włoskiego, „Express Wieczorny” 1954, nr 75.
• Renato Guttuso, „Gazeta Białostocka” 1954, nr 79.
• Renato Guttuso, w: Wystawa prac Renato Guttuso, kwiecień 1954, kat. wyst. Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa 1954, s. 7–8.
• Renato Guttuso – artysta walki, „Żołnierz Polski” 1954, nr 9.
• Renato Guttuso malarz włoskiego proletariatu, „Słowo Powszechne” 1954, nr 75.
• Renato Guttuso w Polsce, „Dziś i Jutro” 1954, nr 9.
• Stanisławski, Ryszard, Guttuso – malarz ludu włoskiego (z Wystawy prac artysty w Zachęcie), „Przegląd Artystyczny” 1954, nr 3, s. 46–53. 
• Stanisławski, Ryszard, Wstęp, w: Wystawa prac Renato Guttuso, kwiecień 1954, kat. wyst. Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa 1954, s. 3–5.
• Szczawińska, Hanna, Guttuso, „Tygodnik Powszechny” 1954, nr 19.
• Szeląg, Jan, [bez tytułu], „Świat” 1954, nr 15.
• Trylewicz, Daniel, Guttuso, „Nowiny Tygodnia” 1954, nr 13, s. 1.
• Trylewicz, Daniel, Renato Guttuso, „Głos Wybrzeża” 1954, nr 80; „Gazeta Pomorska” (Bydgoszcz) 1954, nr 83; „Nowiny Rzeszowskie” 1954, nr 85; „Trybuna Mazowiecka” 1954, nr 86; „Trybuna Opolska” 1954, nr 96.
• Uwagi o twórczości Renato Guttuso (wg pracy A. Trombadori), w: Wystawa prac Renato Guttuso, kwiecień 1954, kat. wyst. Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa 1954, s. 9–18.
• Vetulani, Armand, Wystawa prac Renato Guttuso, „Przegląd Kulturalny” 1954, nr 14.
• W salach „Zachęty” otwarto wystawę prac Renato Guttuso, „Ilustrowany Kurier Polski” (Bydgoszcz) 1954, nr 74.
• Witz, Ignacy, Renato Guttuso artysta prawdy i walki, „Życie Warszawy” 1954, nr 87.
• Wystawa prac Renato Guttuso, „Trybuna Ludu” 1954, nr 87.
• Wystawa prac Renato Guttuso, „Życie Literackie” 1954, nr 14.
• Z wystawy prac Renato Guttuso w „Zachęcie” w Warszawie, „Gazeta Zielonogórska” 1954, nr 80.
• Z wystawy prac Renato Guttuso, „Ilustrowany Kurier Polski” 1954, nr 86.
• Wystawa Renato Guttuso, „Tygodnik Demokratyczny” 1954, nr 14.
• Wystawa Renato Guttuso w Warszawie, „Dziś i Jutro” 1954, nr 14.

Wzmianki:

• „Gazeta Poznańska” 1954, nr 79.
• „Głos Robotniczy” (Łódź) 1954, nr 78.
• „Kurier Szczeciński” 1954, nr 75.

---

¹ Konrad Eberhardt, O sztuce gwałtownej i barwnej, „Dziś i Jutro” 1954, nr 15 (11.04).
² Katarzyna Murawska-Muthesius, Remapping Socialist Realism: Renato Guttuso in Poland, w: Art beyond Borders. Artistic Exchange in Communist Europe [1945–1989], ed. Jérôme Bazin, Pascal Dubourg Glatigny, Piotr Piotrowski, Budapest-New York 2016, s. 148.
³ Ibidem, s. 142.
⁴ Daniel Trylewicz, Renato Guttuso, „Głos Wybrzeża” (Gdańsk) 1954, nr 80.
⁵ Konrad Eberhardt, O sztuce gwałtownej i barwnej, op. cit.
⁶ Ibidem. 
⁷ J.O., Renato Guttuso – malarz rewolucyjnych Włoch, „Sztandar Młodych” 1954, nr 78 (1.04).
⁸ Zob. Karolina Zychowicz, Paryska lewica w stalinowskiej Warszawie. Wystawa współczesnej plastyki francuskiej w CBWA w 1952 roku, Warszawa 2014, s. 62–63. 
⁹ Daniel Trylewicz, Renato Guttuso, op. cit.
¹⁰ Guttuso, „Nowa Kultura” 1954, nr 13 (28.03).
¹¹ Dwie wystawy w Zachęcie, „Stolica” 1954, nr 17 (25.04).
¹² Ignacy Witz, Renato Guttoso – artysta prawdy i walki, „Życie Warszawy” 1954, nr 87 (11–12.04).
¹³ Juliusz Starzyński, Od Courbeta do Picassa, czyli o perspektywach sztuki nowoczesnej, „Materiały do Studiów i Dyskusji” 1954, nr 3–4, s. 27. Zob. Karolina Zychowicz, Koncepcje realizmu w polskiej krytyce artystycznej lat 1945–1955, „Studia i materiały lubelskie” 2017, nr 20, s. 24–35.
¹⁴ Oto prawda życia we Włoszech. Dzieła Renato Guttuso ukazują nam cierpienia i walkę ludu włoskiego, „Express Wieczorny” 1954, nr 75 (24.03).
¹⁵ J.O., Renato Guttuso – malarz rewolucyjnych Włoch, „Sztandar Młodych” 1954, nr 78 (1.04).
¹⁶ Oto prawda życia we Włoszech, op. cit.
¹⁷ K. Eberhardt, O sztuce gwałtownej i barwnej, op. cit.
¹⁸ Hanna Szczypińska, Guttuso, „Tygodnik Powszechny” 1954, nr 19.
¹⁹ K. Murawska-Muthesius, Remapping Socialist Realism, op. cit., s. 149; Katarzyna Nowakowska-Sito, Przewodnik. Galeria Sztuki XX wieku 1945–1955, Warszawa 2007, s. 50; Joanna Kordjak-Piotrowska, Andrzej Wróblewski 1927–1957. W setną rocznicę śmierci artysty, kat. wyst. Muzeum Narodowe, Warszawa 2007. 
²⁰ Jakub Dąbrowski, Recepcje Arsenału, czyli co recypowali „arsenałowcy”, w: „Recepcja Arsenału”. Sympozjum naukowe z okazji 60. rocznicy Ogólnopolskiej Wystawy Młodej Plastyki w Arsenale. Gorzów Wielkopolski, 12 czerwca 2015 roku, http://www.muzeumlubuskie.pl/attachments/648_RecepcjaArsenalu.pdf , s. 31 (dostęp: 21.2016). 
²¹ Zob. J. L., Twórczość Renato Guttuso, „Nowa Kultura” 1952, nr 10, s. 12; Janina Kowadłowska, Renato Guttuso, „Nowa Kultura” 1952, nr 1, s. 7; Renato Guttuso, „Przegląd Artystyczny” 1952, nr 4, s. 61; T. Zakrzewska, Renato Guttuso, „Widnokrąg” 1952, nr 32, s. 3.
²² Zob. K. Murawska-Muthesius, Modernism between Peace and Freedom: Picasso and Others at the Congress of Intellectuals in Wrocław, w: Cold War Modern: Design 1945–1970, ed. David Crowley and Jane Pavitt, kat. wyst. Victoria & Albert Museum, London 2008, s. 33–41. 
²³ Guttuso, „Nowa Kultura” 1954, nr 13 (28.03).
²⁴ Julian Stryjkowski, Bieg do Fragalà, t. 1–2, Warszawa 1951.
²⁵ Renato Guttuso, Artysta bojownikiem pokoju, „Przegląd Artystyczny” 1950, nr 7–9, s. 12.
²⁶ Renato Guttuso, Na drodze do realizmu, „Przegląd Artystyczny” 1954, nr 4, s. 52–60. 
²⁷ Renato Guttuso, Jarmark snobizmu (w związku z XXVII Biennale w Wenecji), „Przegląd Artystyczny” 1954, nr 5–6, s. 31–42.
²⁸ 1951, reż. Vittorio de Sica.
²⁹ 1948, reż. Vittorio de Sica.
³⁰ 1952, reż. Giuseppe de Santis.
³¹ Konrad Eberhardt, O sztuce gwałtownej i barwnej, „Dziś i Jutro” 1954, nr 15 (11.04). Podobieństwa dostrzegał także Jan Szeląg, Nasza kronika, „Świat” 1954, nr 15 (11.04).
³² Katarzyna Murawska-Muthesius, Remapping Socialist Realism: Renato Guttuso in Poland, w: Art beyond Borders. Artistic Exchange in Communist Europe [1945–1989], ed. Jérôme Bazin, Pascal Dubourg Glatigny, Piotr Piotrowski, Budapest-New York 2016, s. 148.
³³ Ibidem, s. 141; Katarzyna Murawska-Muthesius, How the West Corroborated Socialist Realism in the East: Fougeron, Taslitzky and Picasso in Warsaw, „Biuletyn Historii Sztuki” 2003, nr 2, s. 303–329.
³⁴ Irena Iskrzycka, Sprawozdanie z organizacji wystawy prac Renato Guttuso, Akta KWKZ, sygn. 271, s. 2.