Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

organizator: SARP
komisarz: Bohdan Garliński. Komisarze działów: współczesnego – Marcin Weinfeld, historycznego – Jan Zachwatowicz, młodzieżowego – Zbigniew Karpiński
frekwencja: 50000

Ta przygotowywana przez niemal dwa lata (od maja 1951 roku) wystawa  miała być pierwszym oficjalnym podsumowaniem dorobku Polski Ludowej w zakresie architektury urządzonym w czasach stalinizmu. PWA pomyślana była jako wydarzenie komplementarne wobec planowanej  Krajowej Narady Architektów. Pierwotny termin wystawy (październik 1951)  był bliski podobny wydarzeniom w innych krajach bloku wschodniego — w październiku 1951 roku w Budapeszcie odbył się kongres Stowarzyszenia Architektów Węgierskich, zaś w grudniu tego roku, w Berlinie wschodnim, Niemiecki Kongres Architektów, obu tym wydarzeniom towarzyszyły wystawy.

Funkcję komisarza SARP powierzył Bohdanowi Garlińskiemu, który sprawdził się wcześniej przewodnicząc Komitetowi Koordynacyjnemu Biur Projektowych Warszawy, gdzie dał się poznać dobry organizator, umiejętnie wdrażający ideologiczne priorytety socrealistycznego wystawiennictwa. Przedstawił on koncepcję ekspozycji podzielonej na trzy części: współczesną — największą i najważniejszą, obejmującą powojenne projekty i realizacje, część dydaktyczną (tj. historyczną) i część młodzieżową. Nadzór nad działem współczesnym powierzono Marcinowi Weinfeldowi (z zastępcą Zenonem Buczkowskim), historycznym — Janowi Zachwatowiczowi (z zastępczynią Zofią Chojnacką i później Wojciechem Kalinowskim), młodzieżowym — Zbigniewowi Karpińskiemu.

Istotną różnicą w porównaniu z wcześniej urządzanymi pokazami (w tym urządzonym w Zachęcie Ogólnopolskim Pokazie Projektów Architektury z 1951 roku) było położenie nacisku na selekcję projektów i wyodrębnienie wątków treściowych — syntezy współczesności z przeszłością oraz postęp techniczny (ten ostatni wątek w ostatecznym układzie został zatarty).

Termin wystawy kilkakrotnie przesuwano, zapewne zarówno ze względu na brak politycznego poparcia najwyższych władz, być może nie całkiem przekonanych, że środowisko jest już do tak prestiżowego wydarzenia przygotowane, jak i z powodu kłopotów lokalowych. Choć od początku nie wykluczano umieszczenia wystawy w Zachęcie, była to właściwie lokalizacja rezerwowa — główny wysiłek włożono w pozyskanie sal w Muzeum Narodowym. Dla tych wnętrz SARP zamówił nawet u Jerzego Staniszkisa projekt aranżacji ekspozycji, gotowy już w lipcu 1951 roku. Ministerstwo Kultury i Sztuki odmówiło jednak użyczenia tych pomieszczeń, nie udało się także uzyskać sal w świeżo wybudowanym gmachu Sejmu, ostatecznie dopiero w maju 1952 roku uzgodniono wykorzystanie sal Zachęty. Nie udało się także utrzymać jedności miejsca wystawy i narady— na miejsce obrad tej ostatniej wybrano Pałac Prezydium Rady Ministrów (dzisiejszy Prezydencki). W związku z wyjazdem Jerzego Staniszkisa za granicę wyznaczono nowych projektantów wystawy: samą ekspozycją zajął się zespół Kazimierz Muszyński, Mieczysław Piprek, Roman Dutkiewicz, zaś Michałowi Kokozowowi, Tadeuszowi Iskierce i Jerzemu Wasilewskiemu powierzono zaaranżowanie partii recepcyjno-reprezentacyjnej — holu głównego, klatki schodowej i terenu wokół Zachęty.

Prace na wystawę dobierano bardzo starannie spośród projektów prezentowanych na pokazach (m.in. Regionalnych Pokazach Architektury, urządzanych od 1951), propozycji biur projektowych lub komisarza działu współczesnego. Przechodziły one wieloetapowy proces akceptacji, zaś ostateczną  decyzję podjął w 1953 roku Zarząd Główny SARP.

Wystawę otwarto trzy dni po śmierci Stalina (notabene dzień przed otwarciem wystawy Katowice przemianowano na Stalinogród; nowej nazwy nie zdołano uwzględnić w opublikowanym katalogu).

Udekorowany hol i klatka schodowa prowadziły do głównej ekspozycji PWA, obejmującej siedem sal na piętrze, w których pomieszczono zarówno obiekty współczesne, jak i historyczne, zgromadzone w układzie regionalnym. Największą Salę Matejkowską zajęła Warszawa i Mazowsze, sąsiednia Sala Honorowa (Narutowicza) poświęcona była przyjaźni polsko-radzieckiej, co faktycznie oznaczało również obiekty warszawskie.  W trzeciej co do wielkości sali nr 7 znalazła się Małopolska, a obok, w znacznie mniejszej sali nr 6 — Wielkopolska. Śląsk, Pomorze i Podlasie z Łódzkiem pomieszczono w trzech salach frontowej amfilady (nr 3, 4, 5). Na parterze umieszczono salę młodzieżową.

Jednym z najważniejszych elementów wystawy uczyniono — oprócz projektów — liczne modele obiektów zarówno nowo projektowanych, jak i dawnych, które budować miały sugestywny obraz integracji teraźniejszości i przeszłości. Zgodnie z socrealistyczną zasadą związku sztuk plastycznych i architektury na wystawie znalazły się także współczesne rzeźby figuralne o typowej dla epoki ikonografii, fotografie dekoracji z już zrealizowanych nowych obiektów (MDM) oraz kopie historycznych elementów i detali architektonicznych, spośród których najbardziej spektakularnym był gipsowy odlew odkrytej w 1946 roku romańskiej kolumny ze Strzelna. Wyeksponowanym wątkiem była szczególna rola „pierwszego architekta kraju”, Bolesława Bieruta.

PWA  stanowiła kulminacyjne wydarzenie socrealistycznego wystawiennictwa architektonicznego w Polsce. Zwiastunem nadchodzącego przewartościowania były krytyczne uwagi wygłoszone w referacie oceniającym wystawę w czasie Pierwszej Krajowej Narady Architektów (12–15 kwietnia 1953 r.)¹ Na prawdziwą odwilżową „pierwszą szczerą naradę” przyszło temu środowisku czekać jeszcze niemal trzy lata².

Marek Czapelski
Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Bibliografia (pdf)

^{1 Referat oprac. zespół Zdzisław Mączeński, Tadeusz Zieliński, Adam Kotarbiński, przy współudziale Bohdana Pniewskiego.
2 Ogólnopolska Narada Architektów (26-28 maraca 1956 r.).}