Zachęta – Narodowa Galeria Sztuki

kuratorzy: Taras Gembik, Joanna Kordjak
producent: Michał Kubiak
identyfikacja wizualna: Kaja Kusztra
projekt wystawy: Aneta Faner

Siergiej (Sergo, Serhij) Paradżanow (urodzony jako Sarkis Paradżanian) to jeden z najwybitniejszych reżyserów XX wieku, którego niezwykła wyobraźnia i oryginalny język wizualny inspirują od kilku dekad twórców filmowych na całym świecie.

Trzonem wystawy poświęconej twórczości Paradżanowa są sceny wybrane ze zrekonstruowanej po prawie pół wieku wersji Barw granatu (pierwotny tytuł: Sajat-Nowa), jego najważniejszego dzieła filmowego z 1969 roku. Film przez wiele lat znany jedynie w wersji ocenzurowanej, skróconej i przemontowanej, uznawany jest za jedno z arcydzieł kina światowego. Tytuł wystawy Chcę minąć swój cień zaczerpnięty został z wiersza XVII-wiecznego ormiańskiego poety, którego życie i twórczość stały się głównym wątkiem tego dzieła filmowego. Na wystawie zaprezentowane zostały także fragmenty filmu, które nie weszły do ostatecznej wersji, inne filmy Paradżanowa (Cienie zapomnianych przodków, Legenda o twierdzy suramskiej i Ashik Kerib) oraz rysunki artysty, kolaże i asamblaże. Taka konstelacja dzieł odzwierciedla specyfikę jego praktyki artystycznej: jej interdyscyplinarność, płynne przenikanie się mediów i gatunków.

Ważnym wątkiem wystawy jest niezwykła biografia tego ormiańsko-gruzińsko-ukraińskiego artysty. Urodzony w Tyflisie (dzisiejsze Tbilisi) jako Ormianin, tworzył przez większość swojego życia w granicach Związku Radzieckiego, pomiędzy Sakartwelo (Gruzją), Ukrainą i Armenią. Zmagał się z systemem politycznym, który na różne sposoby — od cenzury po represje i więzienie — ograniczał jego wolność. Najboleśniejszym wyrazem tych zmagań są prace powstałe w łagrze, gdzie spędził kilka lat. Z jednej strony pokazują one opresyjność ustroju ingerującego w każdą, nawet najbardziej intymną sferę życia. Z drugiej strony, zdumiewającą wrażliwość artysty, zachwyt pięknem człowieka i jego seksualnością, któremu dawał wyraz nawet w najtrudniejszych momentach życia.

Jako reżyser funkcjonował w ramach bardzo sztywnych, bo całkowicie zależnych od państwowego finansowania struktur przemysłu filmowego. Mimo to w swoich filmach zdołał stworzyć niepowtarzalną estetykę, która nie mieściła się w żadnych kategoriach gatunkowych czy stylistycznych, rzucając wyzwanie restrykcyjnie przestrzeganym, zwłaszcza w Związku Radzieckim, zasadom socrealizmu. O oryginalności tej estetyki decyduje jego własna interpretacja lokalnej obrzędowości religijnej, połączenie mistycyzmu ze zmysłową materialnością, cielesnością i erotyką, queerową, jak byśmy dziś powiedzieli, wrażliwością. I wreszcie surrealistyczna wyobraźnia ukształtowana przez baśnie, lokalne mity, wspomnienia z dzieciństwa i sny.

Wystawa osadza twórczość Paradżanowa w ówczesnym kontekście politycznym i artystycznym. Towarzyszą mu prace dwóch innych wybitnych twórców działających w czasach reżimu sowieckiego w Armenii i Sakartwelo (Gruzja): artysty wideo Hamleta Hovsepiana i malarza Karlo Kacharavy.

Pełen niejednoznaczności życiorys Paradżanowa — biseksualność, nieoczywista przynależność etniczna, narodowa czy państwowa — stanowią pretekst do postawienia sobie pytania o tożsamość: czym ona jest i co ją konstytuuje — ciało, płeć, narodowość, religia? Odpowiedzi na nie poszukują też prezentowani w ramach wystawy lub towarzyszącego jej programu współcześni twórcy wywodzący się z Ukrainy, Sakartwelo (Gruzja) i Armenii: David Apakidze, Jan Bačynsjkyj/Yana Bachynska, Uta Bekaia i Rosana Palazyan czy Roza Sarkisian. Z Paradżanowem łączy ich doświadczenie złożonej tożsamości (narodowej, płciowej, genderowej, cielesnej).

Wystawa to wyjątkowa okazja, by odkryć na nowo twórczość Paradżanowa w kontekście współczesnych narracji artystycznych i politycznych.

Wystawa objęta honorowym patronatem Jego Ekscelencji Aleksandra Arzoumaniana, Ambasadora Republiki Armenii w Polsce.

W ramach wystawy Zachęta we współpracy Unttiled Tbilisi oraz Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski realizuje miesięczną rezydencję Davida Apakidze w Warszawie.

^{Kadr z filmu Sajat-Nowa (Barwy granatu), reż. Siergiej Paradżanow, 1969 © Cinema Foundation of Armenia}