Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

komisarz (opiekun artystyczny): Otto Nagel

W latach pięćdziesiątych XX wieku, w ramach współpracy z Komitetem Współpracy Kulturalnej z Zagranicą, w Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych miały miejsce dwie wystawy artystów niemieckich: Käthe Kollwitz (1951) i Otto Nagla (1955)¹. Przy okazji wystawy Kollwitz i swojej wizyty w Warszawie w 1951 roku Otto Nagel nawiązał kontakty i współpracę, które doprowadziły do jego wystawy indywidualnej w Zachęcie oraz w Lublinie w Muzeum Lubelskim (24.06–24.07.1955), a także do kilkudniowej wizyty studyjnej w Polsce.

Wystawa twórczości Nagla w 1955 roku była drugą po Käthe Kollwitz ekspozycją indywidualną przygotowaną w ramach współpracy polsko-niemieckiej wpisanej w program działalności KWKZ. Jak donosiła prasa: „Na otwarciu wystawy byli obecni m.in. minister kultury i sztuki Włodzimierz Sokorski, sekretarz generalny KWKZ Jan Karol Wende. Rangę wydarzenia podkreślała nagroda państwowa NRD Otto Nagla oraz jego liczne tytuły: wiceprzewodniczący Niemieckiej Akademii Sztuk Pięknych oraz przewodniczący Niemieckiego Związku Plastyków”².

Na wystawie prezentowano 90 prac: 19 obrazów olejnych oraz 71 pasteli. Były to prace w większości przedwojenne albo powstałe w czasie wojny. Tylko 9 lub 11 prac (3 bez datowania) pochodziło z okresu powojennego. Wystawie towarzyszył katalog z listą prac, wybranymi reprodukcjami oraz wstępem autorstwa Heleny Krajewskiej.

Berlińska dzielnica Wedding i jej mieszkańcy byli jednym z częstszych motywów obrazów Nagla. W CBWA pokazano obrazy z lat 30. XX wieku, charakterystyczne dla twórczości „piewcy Weddingu”³: Wyszynk na Weddingu (1931) czy Północny Berlin (1938). Zaprezentowano także portrety, takie jak Młody komunista (1932), Gerda (1933), czy sceny rodzajowe – Dzień targowy (1926), Pierwsza zmiana (1930), W rodzinie rybaków (1937), Dzień przy zabawie (1939).

Kształt wystawy i jej recepcję przybliżają nam recenzje prasowe oraz materiały z Archiwum Akt Nowych dotyczące działalności KWKZ. Wstęp Heleny Krajewskiej opublikowany w katalogu sytuuje wystawę w ciągu kilku propagandowo nośnych wydarzeń organizowanych przez KWKZ. Recepcję prasową wystawy podsumowuje — podobnie jak to miało miejsce w przypadku Käthe Kollwitz — słowo „postępowy”, odnoszone przede wszystkim do tematyki prac⁴. Forma prac Nagla bywa jednak krytykowana jako zbyt szczegółowa albo monotonna. Niezwykłe i zupełnie inne niż w przypadku Kollwitz jest jednak budowanie mitu artysty, jako „syna proletariatu, robotnika, który zanim rozpoczął karierę artystyczną to wychowywał się w odosobnieniu nieskażony formalizmem burżuazyjnej sztuki”⁵. Historię tę powiela większość dłuższych recenzji, opisując mniej lub bardziej dokładnie trudne dzieciństwo Nagla w robotniczej dzielnicy Berlina⁶.

W recenzjach z wystawy w Warszawie, obok nazwiska Nagla wymieniani są niekiedy Heinrich Zille (1858–1929) — niemiecki grafik, malarz i fotograf w swojej twórczości koncentrujący się na ukazywaniu berlińczyków, często w krytyczny i zaangażowany społecznie sposób — czy Hans Baluschek (1870–1935) artysta również związany z Berlinem, obrazujący w realistycznych grafikach i obrazach proletariat miejski. Nieodłączną parę Nagel stanowi jednak z Käthe Kollwitz. W takim kontekście widzi jego twórczość Urszula Pomorska, która spogląda na wystawę jako swoiste przedłużenie wystawy Kollwitz z 1951 roku pokazywaną w CBWA⁷. Autor artykułu w „Przeglądzie Kulturalnym” — oprócz stałego zestawienia z Kollwitz – porównuje twórczość Nagla ze sztuką Renato Guttuso czy André Fourgerona, których prace można było oglądać na Wystawie prac postępowych artystów plastyków (1954) w CBWA oraz na indywidualnej wystawie Guttuso (1954, CBWA i Muzeum Lubelskie)⁸.

W Archiwum Akt Nowych zachowały się materiały dokumentujące wystawę oraz kilkudniową wizytę studyjną Nagla w Polsce. Artysta spotykał się z Tadeuszem Kulisiewiczem, któremu w ramach wymiany KWKZ zorganizowano wystawę w NRD. Odbył również spotkania z delegacją artystów z Krakowa, złożył wizytę w siedzibie Związku Artystów Plastyków, zwiedził zabytki Warszawy i Krakowa, zorganizowano mu wycieczkę w Dolinie Chochołowskiej⁹. Z raportu wynika również, że Nagel sprawował „nadzór artystyczny” swojej wystawy.
 

Stanisław Welbel
Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk
dział edukacji Zachęty – Narodowej Galerii Sztuki

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Bibliografia

Katalog:

• Wystawa prac malarskich Otto Nagla. Niemiecka Republika Demokratyczna, wstęp. H. Krajewska, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa 1955.

Teksty źródłowe:

• [b.a.], Nad malarstwem Ottona Nagla, „Sztandar Ludu” 1955 (Lublin), nr 153 (2–3.07)
• Otwarcie wystawy Otto Nagla w „Zachęcie”, „Expres Wieczorny” 1955, nr 124 (26.05).
• Pomorska, U., Żarliwy piewca Weddingu, „Express Wieczorny” 1955, nr 135 (8.07).
• [b.a.], „Przegląd Kulturalny” 1955, nr 26.
• Sztekker, E., Otto Nagel – malarz proletariackiego Berlina, „Po prostu” 1955, nr 24 (12.06).
• Witz, I., Malarstwo Otto Nagla, „Życie Warszawy” 1955, nr 141 (15.06).

Opracowania dodatkowe:

• Braun, M., Kulturinsel und Machtinstrument: Die Akademie der Künste, die Partei und die Staatssicherheit, Goettingen 2007.
• Nagel, O., Die Selbstbildnisse der Käthe Kollwitz, Berlin 1965.
• Welbel, S., Käthe Kollwitz and Otto Nagel: Two Exhibitions of “Progressive Artists” at the Zachęta in the Framework of Cultural Cooperation with the German Democratic Republic, „Ikonotheka” 2016, nr 26, s. 111–136.

¹ Zob. Stanisław Welbel, Käthe Kollwitz and Otto Nagel: Two Exhibitions of “Progressive Artists” at the Zachęta in the Framework of Cultural Cooperation with the German Democratic Republic, „Ikonotheka” 2016, nr 26, s. 111–136.
² Otwarcie wystawy Otto Nagla w „Zachęcie”, „Express Wieczorny” 1955, nr 124 (26.05).
³ Urszula Pomorska, Żarliwy piewca Weddingu, „Express Wieczorny” 1955, nr 135 (8.07).
⁴ Helena Krajewska, Wystawa prac malarskich Otto Nagla. Niemiecka Republika Demokratyczna, kat. wyst., Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa 1955, s. 3.
⁵ Ibidem
⁶ Elżbieta Sztekker, Otto Nagel – malarz proletariackiego Berlina, „Po prostu” 1955, nr 24 (12.06).
⁷ U. Pomorska, Żarliwy piewca Weddingu, op. cit.
⁸ [b.a.], „Przegląd Kulturalny” 1955, nr 26.
⁹ Akta KWKZ, Archiwum Akt Nowych, sygn. 152, teczka: Impreza nr 329, NRD, pkt 73, Sprawozdanie z pobytu w Polsce profesora Nagla z małżonką, D. Żmij, s. 38.