Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

organizator wystawy: Ministerstwo Kultury i Sztuki, Związek Polskich Artystów Plastyków
komisarz: Aleksander Wojciechowski

„Reprezentacyjne wystawy sztuki polskiej, wysyłane za granicę, powinny być po powrocie pokazywane w kraju. Dyskusja pomoże samym twórcom, organizatorom wystaw będzie przydatna w ich dalszej pracy — stanowiąc specyficzny rodzaj kontroli społecznej w stosunku do tak ważnego odcinka życia artystycznego jakim jest dziś wymiana kulturalna”¹. Ten pogląd, wyrażony przez Aleksandra Wojciechowskiego, komisarza polskiej ekspozycji na XXXVII Biennale w Wenecji w 1976 roku wyjaśniać miał motywy jej prezentacji w Zachęcie.

Włoską imprezę zorganizowano wokół określonego, choć przy tym dość szerokiego i wieloznacznego,  kręgu tematycznego (Ambiente, partecipazione, strutture culturali / Environment, Participation, Cultural Structures)². Na zaproszenie Wojciechowskiego Polskę reprezentowali Oskar Hansen i Bohdan Urbanowicz – podówczas już twórcy starszego pokolenia, profesorowie warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych. Ten pierwszy przygotował plansze z dokumentacją fotograficzną realizacji, makietami poświęconych zagadnieniu Formy Otwartej i Linearnemu Systemowi Ciągłemu (LSC). Urbanowicz przedstawił projekt Oko i dystans, którego leitomotivem była analiza „skażenia wizualnego” i krytyka wielkomiejskiej monokultury.

Polski pawilon nie był sukcesem, przez zagranicznych obserwatorów raczej pomijany, przez nieliczną komentującą pokaz krajową krytykę uznawany był za straconą szansę, co potwierdzała krótka oficjalna opinia w sprawozdaniu CBWA³. O nie najlepszej atmosferze polskiej ekipie świadczył także konflikt między Hansenem a Urbanowiczem i Wojciechowskim na tle wprowadzenia dekoracji z czerwonych sztucznych kwiatów, do czego ostatecznie nie doszło⁴.

Tak więc pokazanie tej ekspozycji w Zachęcie nie wydawało się oczywiste, być może cytowane na wstępie słowa Aleksandra Wojciechowskiego kryły chęć oczyszczenia atmosfery po weneckim niepowodzeniu (choć nie można wykluczać także jakiejś formy administracyjnego przymusu). Zwraca uwagę też pewna rezerwa (a może tylko kurtuazyjna powściągliwość), z jaką komentował swoje wystąpienie w Zachęcie w okolicznościowym folderze Bohdan Urbanowicz⁵.

Żadnych odniesień do okoliczności wystawy nie było natomiast w komentarzu odautorskim Oskara Hansena, dla którego była to kolejna okazja do zaprezentowania idei Formy Otwartej: „Nasz model — model społeczeństwa egalitarne­go, wymaga takich układów osiedleńczych, które zapewniłyby, jednoczesny z rozwojem społeczeń­stwa, rozwój jego otoczenia. Otoczenie człowie­ka powinno dopingować wzrost poziomu ży­cia, a nie stopy życiowej [podkreślenie O.H.]. Chodzi bowiem o stworzenie równowagi między człowiekiem, a jego przyrodniczym i technicznym otoczeniem, między cywilizacją a naturą, a nie tylko o wzrost ilości produkowanych dóbr-rzeczy w przeliczeniu na głowę mieszkańca”⁶. W cytowanym fragmencie uwagę zwracało przede wszystkim zaakcentowanie ekonomicznego wymiaru LSC, nawet jeśli zostało dokonane w cokolwiek mglisty sposób.

Jeśli Wojciechowski rzeczywiście miał nadzieję, że Udział Polski… wywoła publiczną dyskusję, to czekało go rozczarowanie. Wystawa wywołała wyjątkowy skromny odzew w prasie, a i w nich pojawiają się przede wszystkim wypowiedzi oparte na autokomentarzach artystów. W obliczu bardzo ubogiej dokumentacji wizualnej pewną wartość mają też zawarte w artykułach kilkuzdaniowe opisy pracy Urbanowicza⁷. Podkreślić trzeba zupełny brak przekazów co do całościowego wyglądu ekspozycji Hansena⁸.

Właściwie jedynym istotniejszym głosem, w lekko sowizdrzalskiej konwencji, sygnalizującym brak korelacji między prezentowanymi na wystawie koncepcjami, a realnymi warunkami życia i skromnymi aspiracjami obywateli PRL u progu wielkiego kryzysu był Zbigniew Florczak⁹. Przy ogólnie pozytywnej i życzliwej postawie wobec artystów, dostrzegał, że: „Hansen jest architektem, który wkracza w dziedzinę szeroko pojętej plastyki. Urbanowicz jest malarzem. który chce sztuki plastyczne w sposób istotny — niejako na doczepkę i przystawkę — włączyć do kompozycji architektonicznych. Są to tendencje już względnie dawno w kulturze uznane i nawet gorąco chwa­lone. Gorzej z ich urzeczywistnie­niem”. Miało to ogromne znaczenie w czasach, gdy „typowy człowiek miejski wszystkie swe ambicje i marzenia, jeżeli o mieszkanie chodzi, lokuje w posiadanie ja­kiegoś М3 czy M5. Godzi się miesz­kać w olbrzymim ulu i chwali Boga, jeżeli winda działa, a niedaleko znajduje się zespół elementarnych sklepów”.

Marek Czapelski
Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Katalog:

• Oskar Hansen, Bohdan Urbanowicz. Udział Polski w XXXVII Międzynarodowym Biennale w Wenecji, folder okolicznościowy, Warszawa: CBWA 1977.
• Wojciechowski Aleksander, Polonia. XXXVII Biennale di Venezia'76, Warszawa: Sztuka 1976.

Bibliografia:

• Florczak Zbigniew, Hansen i Urbanowicz, „Express Wieczorny” 1977, nr 66.
• Hansen Oskar, Towards Open Form / Ku Formie Otwartej, Warszawa: Fundacja Galerii Foksal i Muzeum ASP 2005, s. 227.
• INC, Człowiek i architektura, „Zwierciadło” 1977, nr 15.
• Sosnowska Joanna, Polacy na Biennale Sztuki  w Wenecji 1895-1999, Warszawa IS PAN 1999, s. 165–167, 238 (tamże literatura dot. polskiego pawilonu na Biennale).
• Szczawińska Hanna, Cenne wystawy w warszawskiej Zachęcie, „Słowo Powszechne” 1977, nr 55.

Wzmianki:

• „Express Wieczorny” 1977, nr 43.
• „Trybuna Ludu” 1977, nr 44.

¹ Aleksander Wojciechowski, wstęp w folderze okolicznościowym Oskar Hansen. Bohdan Urbanowicz. Udział Polski w XXXVII Międzynarodowym Biennale w Wenecji, [Warszawa: CBWA 1977].
² Pole do wieloznacznej interpretacji dawała zwłaszcza para terminów środowisko/environment, zwłaszcza w obliczu wzrastającej obecności problematyki architektonicznej na Biennale w latach 70. Dodać trzeba, że dekada ta była trudnym czasem przeżywającej kryzys dla imprezy, jej edycja w  1974 roku w ogóle się nie odbyła.
³ „ani Hansenowska koncepcja systematyzująca po­trzeby człowieka ani refleksje Boh­dana Urbanowicza na temat zdolno­ści i specyfiki ludzkiej percepcji nie zostały odpowiednio wyeksponowa­ne, przez co oddziaływanie ich nie­wątpliwie straciło na sile i atrak­cyjności.” Joanna Skoczylas, Sztuka dla kogo?, „Polityka” 1976, nr 34, s. 10.
⁴ Recepcję pawilonu oraz wspomniany konflikt omawia Joanna Sosnowska, Polacy na Biennale Sztuki  w Wenecji 1895-1999, Warszawa IS PAN 1999, s. 165–167.
⁵ „Nie ubiegałem się o udział w Biennale w Wenecji, istniejąc tam, nie mogłem być obserwatorem i krytykiem, bo obo­wiązywała mnie lojalność wobec konkurujących partnerów. Dziś zostałem postawiony wobec faktu weryfikacji mej weneckiej ekspozycji w «Zachęcie» Amen. Staję więc jak moi przyjaciele malarze przed areopagiem opinii lub milczenia i bronię tak jak mogę sensu mego działania”. [Bohdan Urbanowicz], Od autora, w: Oskar Hansen. Bohdan Urbanowicz...
⁶ Oskar Hansen, Forma otwarta, w: Oskar Hansen. Bohdan Urbanowicz...
⁷ „Bohdan Urbanowicz przedsta­wia m. in. dwie zwracające uwa­gę kompozycję. Kulista, podwie­szona — usposobiała do zajrzenia w okrągły otwór i odizolowanie się od reszty wrażeń wizualnych i słuchowych. Druga kompozycja, ukształtowana z podłogowych kle­pek narzucała myśl o destrukcji i niepokoiła zestawieniem tradycyjnego wyglądu „parkietu” z je­go zburzonym rytmem i ładem.” Hanna Szczawińska, Cenne wystawy w warszawskiej Zachęcie, "Słowo Powszechne" 1977, nr 55, s. 5.
⁸ Publikowano tylko poszczególne rysunki I fotografie, które były zapewne odwzorowane na planszach. Zawierały one różne „konkretyzacje” LSC, a także fotografie osiedla im. Słowackiego w Lublinie.
⁹ Zbigniew Florczak, Hansen i Urbanowicz, „Express Wieczorny” 1977, nr 66, s. 6.