Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

organizator: Musée Nicolas Sursock (Beirut, Liban), Mission Culturelle Française, Biuro Współpracy Kulturalnej z Zagranicą, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych
projekt ekspozycji: Stanisław Zamecznik
projekt plakatu: Hubert Hilscher
frekwencja: 17.735 (Rocznik CBWA)

Objazdowa wystawa plakatu francuskiego — będąca jednym z elementów francuskiej polityki kulturalnej umacniania wpływów w krajach demokracji ludowej — odbiła się szerokim echem zarówno w polskim społeczeństwie, jak i wśród krytyków sztuki. Pokaz doskonale wpisał się w miejscowy kontekst. W tamtym czasie polski plakat święcił swe triumfy na świecie, a za kilka miesięcy w warszawskiej Zachęcie miało odbyć się I Międzynarodowe Biennale Plakatu¹. Dlatego też wystawa plakatów tradycyjnie lubianych w Polsce artystów francuskich była okazją do porównań i podsumowań.

Lech Wieluński relacjonował: „Polski plakat to jeden z powodów do dumy narodowej. Jego wysoki poziom artystyczny, znaczony nazwiskami [Tadeusza] Trepkowskiego, [Henryka] Tomaszewskiego, [Józefa] Mroszczaka, [Jana] Lenicy, [Romana] Cieślewicza, [Juliana] Pałki i wielu innych twórców, znany jest powszechnie w świecie, a zachwyty na jego temat docierają stale do kraju. Stąd w naszym społeczeństwie klimat zainteresowania dla plakatów […]”². Lew Kaltenbergh dodawał: „Ogólnie biorąc współczesny plakat francuski jest znacznie mniej interesujący, niż jego historyczny rodzic z modernistycznego okresu. Mając możność porównania plakacistów francuskich dnia dzisiejszego z naszymi artystami, musimy dojść do przekonania, że raczej nie doceniamy naszych osiągnięć³”. Wtórował im Andrzej Osęka: „Odkąd plakat stał się naszą narodową specjalnością – wszelkie wystawy plakatu, wszelkie problemy plakatu, budzą w Polsce wielkie, powszechne zainteresowanie”⁴. Wskazywał również charakterystyczne cechy plakatu francuskiego: „bardziej lekki, zabawny, mniej serio, zachowujący wiele z przysłowiowego «esprit parisien», z odrobiną nawet nadprogramowej filuterności”. Podobnie Aleksander Wojciechowski stwierdzał z satysfakcją: „W dziedzinie plakatu jesteśmy szczególnie wybredni. Bez posądzenia chyba o narodową megalomanię stwierdzić można, że znajdujemy się w światowej czołówce. Dlatego ze specjalnym krytycyzmem spoglądamy na dzieła sztuki obcej, posiadając własną skalę porównawczą”⁵. Zebranych na wernisażu przywitał prezes Związku Polskich Artystów Plastyków – sam wybitny plakacista i ex-Paryżanin — Tadeusz Gronowski, który podkreślał, że dzięki Francuzom plakat stał się jedną z dziedzin sztuki⁶.

Na Wystawie plakatu francuskiego. Od Toulouse-Lautreca do naszych dni pokazano 194 eksponaty, w tym 54 plakaty z lat 1890–1900 oraz 15 prac Toulouse-Lautreca (m.in. słynny Moulin Rouge). Pierwsza sala miała charakter ukazujący początki plakatu we Francji (oryginały i reprodukcje historyczne). Znalazły się tam prace Julesa Chéreta, litografa, który w 1966 roku zaczął wydawać kolorowe plakaty we Francji. Druga sala była poświęcona Henriemu de Toulouse-Lautrecowi, artyście, który nadał plakatowi charakter dzieła sztuki. Pisano: „Jest to ekspozycja sama w sobie”⁷. Artysta był popularny dzięki wydanej w Polsce w 1957 i 1959 roku książce Moulin Rouge: powieść o życiu Henryka de Toulouse-Lautrec autorstwa Pierre’a La Mure’a⁸ oraz wyświetlanemu w kinach filmowi Moulin Rouge⁹. Olkiewicz w taki oto sposób tłumaczył popularność prac tego artysty: „są po prostu nowoczesne, po prostu bliskie w założeniu plakatom nowoczesnym”¹⁰. Te dwie części wystawy były przez krytyków chwalone jednogłośnie.  

Trzecia część pokazu to plakaty reklamujące wystawy Hansa Arpa, Marca Chagalla, Raoul’a Dufy’ego, Fernanda Légera, Henriego Matisse’a, Pabla Picassa, Chaima Soutine’a i innych. Były to niskonakładowe odbitki kolekcjonerskie, dobrze oddające kolorystykę reprodukowanych prac i opatrzone okolicznościowym podpisem. W „Zwierciadle” słusznie zwracano uwagę na fakt, że „wpływ tych artystów na twórczość plakatową jest niewątpliwy, ale ilościowo udział w ogromnej masie produkcji — raczej nikły”¹¹. Warto dodać, że w tej części pokazu znalazły się prace artystów kojarzonych tradycyjnie z paryską awangardą: Hansa Arpa, Sophie Taeuber-Arp, Le Corbusiera. Jeden z plakatów reklamował wystawę artysty znanego jako Louis Marcoussis, który urodził się Warszawie w 1878 roku jako Ludwik Kazimierz Markus. Po dwóch latach studiów na krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych wyjechał do Paryża, gdzie osiadł na stałe. Związał się z ruchem kubistycznym a następnie surrealistycznym¹². Warto dodać, że zainteresowanie krytyków budziły także prace poety, scenarzysty i malarza Jeana Cocteau.

Dwie ostatnie sale zgrupowały plakaty teatralne, filmowe, turystyczne i reklamowe powstałe w okresie 1957–1964. Krytycy dostrzegali brak dzieł z okresu dwudziestolecia międzywojennego (Jean Collin, Cassandre). Aleksander Wojciechowski zwracał również uwagę na to, że pominięto twórczość mających wpływ na grafikę użytkową nabistów¹³.

Najwięcej kontrowersji wzbudzał plakat reklamowy. W „Życiu Warszawy” zwracano uwagę: „plakat artystyczny przeżywa w naszym kraju okres swej świetności, a plakatu reklamowego po prostu nie mamy”¹⁴. Plakat tego typu nie miał racji bytu w rzeczywistości, w której panował brak towarów, nie zaś ich nadmiar. Jerzy Olkiewicz pisał: „wydaje się jednak, że pewna dawka tej francuskiej agresywności i funkcjonalności przydałaby się wielu polskim estetyzującym plakacistom, w przeddzień ich całkowitego przeniesienia się na malarski Olimp”¹⁵. Zupełnie inne zdanie na temat francuskiego plakatu reklamowego miał Jerzy Madeyski, który stwierdzał kategorycznie „wychodzi nieraz najgorszy kicz jaki można sobie wyobrazić”¹⁶. Barbara Majewska dodawała, że pokazany zestaw współczesnego plakatu jest niereprezentatywny dla tego gatunku francuskiej twórczości¹⁷.

Na recenzję pióra Barbary Majewskiej warto również zwrócić uwagę dlatego, że narzekała ona na profil wystawienniczy CBWA „Zachęta”: „Malarstwo i w miarę możności rzeźba — bo są to ciągle dziedziny wytwarzające idee, przynajmniej plastyczne – powinny być w takiej galerii stale obecne, a nie od czasu do czasu, po długich przerwach wypełnionych średnimi wystawami projektów architektonicznych czy wzornictwa przemysłowego”.

Wśród organizatorów ze strony francuskiej wymienione jest zlokalizowane w Bejrucie Musée Nicolas Sursock. Nicolas Ibrahim Sursock był libańskim kolekcjonerem, który wspomagał miejscowych artystów. Zostawił społeczeństwu libańskiemu swój dom z 1912 roku z przeznaczeniem na muzeum sztuki. Placówka została otwarta w 1961 roku i zainicjowała swą działalność organizacją Salon d’Automne — pokazu opartego na XIX-wiecznym modelu francuskim, przyznającym nagrody za najbardziej innowacyjne prace¹⁸. Organizowane w tym muzeum salony zaowocowały powstaniem archiwum libańskiej sztuki współczesnej¹⁹. Dlaczego współorganizatorem francuskiej wystawy było libańskie muzeum? Być może dlatego, że w 1963 roku Association Française d’Action Artistique zorganizowało w Bejrucie wystawę plakatu francuskiego²⁰. Pokazywana dwa lat później w Polsce ekspozycja została zorganizowana na prośbę ambasady francuskiej²¹.

Projektantem wystawy w Warszawie był Stanisław Zamecznik (1909–1971) — rewolucjonista polskiego wystawiennictwa. Największy zachwyt nad projektem wyrażała Barbara Majewska: „Ekspozycja jest rzeczywiście wspaniała. Dużo przestrzeni, w wazonach ścięte drzewka czy krzewy”. Pisała również o „pięknym i zmyślnym rozmieszczeniu plakatów w salach”. Dzięki jej spostrzeżeniom można zrekonstruować charakter pokazu: „Zaglądałam do czarnych i czerwonych niby beczek z dykty stojących szeregami lub wiszących – jak tunel — w amfiladzie sal, w których podświetlone pod szkłem widnieją plakaty z przełomu XIX i XX wieku […] Zadzierałam głowę do góry oglądając współczesne plakaty zawieszone na różnych wysokościach. I chodziłam wśród wielkich, ustawionych na sobie sześcianów, których boki jak słupy ogłoszeniowe oblepione były plakatami”²². Zamecznik był z wykształcenia architektem, któremu trudno było realizować swe pomysły w PRL-owskiej rzeczywistości; wyspecjalizował się w sztuce wystawiennictwa. Jego twórczość „w miejsce linearnych narracji rodem z XIX-wiecznych sal muzealnych postulowała symultanizm i aktywną rolę widza jako współtwórcy dzieła”²³.

Wystawa francuskiego plakatu podróżowała po Polsce niemal dwa lata. W 1965 roku była pokazywana w BWA w Lublinie (17–29.11.1965) i Ośrodku Propagandy Sztuki w Łodzi (11–28.12.1965; proj. ekspozycji Henryk Płóciennik). W 1966 roku prezentowano ją kolejno: w Pawilonie BWA w Krakowie (22.01–6.02.1966), Muzeum Okręgowym w Zielonej Górze (17.02–17.03.1966), Muzeum Architektury i Odbudowy we Wrocławiu (12.03–30.03.1966), BWA w Poznaniu (7.04–1.05.1966), Salonach BWA w Sopocie (7.05–2.06.1966; proj. ekspozycji Zygmunt Szymczak), na Zamku Książąt Pomorskich w Szczecinie (12.06–25.06.1966), w Pawilonie ZPAP w Bielsku-Białej (7–27.07.1966), Pałac Młodzieży w Katowicach (10–30.10.1966), WKZZ w Białymstoku (16–30.11.1966) oraz w BWA w Bydgoszczy (30.12–24.01.1967). W 1967 roku wystawę prezentowano w Muzeum Kujawskim we Włocławku (12.02–26.02.1967).

Karolina Zychowicz
dział dokumentacji Zachęty – Narodowej Galerii Sztuki

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Bibliografia

Teksty źródłowe:

• Bacciarelli, Marceli, Z sal wystawowych, „Gazeta Pomorska” 1967, nr 46 (23.02).
• Błażewicz, Olgierd, Plakat francuski, „Głos Wielkopolski” 1966, nr 85 (12.04).
• Bojko, Szymon, Francja ojczyzną plakatu, „Przegląd Artystyczny” 1966, nr 2.
• BOW, Trzy razy plakat, „Słowo Powszechne” 1966, nr 11 (13.01).
• Dowoyna-Sylwestrowicz, Zygmunt, Od Toulouse-Lautreca do naszych dni, „Tygodnik Demokratyczny” 1965, nr 43 (20–26.10).
• Gadomski, Stanisław, Toulouse-Lautrec i inni, „Trybuna Robotnicza” (magazyn niedzielny) 1966, nr 251 (22–23.10).
• Garztecka, Ewa, Uroki francuskiego plakatu, „Trybuna Ludu” 1965, nr 286 (15.10).
• Gutowski, Maciej, Plakat francuski, „Dziennik Polski” 1966, nr 31 (6–7.02).
• (jus), Plakat po francusku, „Gazeta Poznańska” 1966, nr 100 (29.04).
• Kaltenbergh, Lew, Sto lat francuskiego plakatu, „Sztandar Młodych” 1965, nr 244 (13.10).
• Kamiński, Ireneusz J., Plakat francuski, „Kurier Lubelski” 1965, nr 280 (30.11).
• (kl), Od Toulouse-Lautreca do naszych dni, „Trybuna Robotnicza” 1966, nr 169 (19.07).
• (Ker), Wystawa plakatu francuskiego w katowickim Pałacu Młodzieży, „Wieczór” 1966, nr 239 (11.10).
• (M), Plakat francuski, „Dziennik Łódzki” 1965, nr 307 (28.12).
• (Ma), Niedzielne spotkania, „Dziennik Wieczorny” 1967, nr 17 (21.01).
• Madeyski, Jerzy, Plakat: humor i seks, „Życie Literackie” 1965, nr 46 (14.11).
• Majewska, Barbara, Z okazji plakatu francuskiego, „Współczesność” 1965, nr 22 (3–16.11).
• Miecz., Andrzej, Powiew paryskiej ulicy, „Dziennik Wieczorny” 1967, nr 19 (24.01).
• Od Toulouse-Lautreca do naszych dni. Wystawa plakatu francuskiego, kat. wyst. Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa 1965.
• Od Toulouse-Lautreca do naszych dni, „Zwierciadło” 1965, nr 43 (24.10).
• Olkiewicz, Jerzy, Plakat francuski, „Kultura” 1965, nr 42 (17.10).
• Osęka, Andrzej, Gra nieoczekiwanych skojarzeń, „Dziennik Ludowy” (Warszawa) 1965, nr 243 (15.10).
• Otwinowski, Stefan, Notes krakowski, „Życie Literackie” 1966, nr 8 (20.02).
• PAP, Wystawa plakatu francuskiego w warszawskiej „Zachęcie”, „Trybuna Ludu” 1965, nr 280.
• Piechocki, Jan, Wystawa plakatu francuskiego, „Ilustrowany Kurier Polski” (Bydgoszcz) 1967, nr 1 (3.01).
• Przybylska, Alicja, Wszystkiemu winni Francuzi, „Sportowiec” 1965, nr 46 (16.11).
• R.P., Od Chéreta do pastylek „Valda”, „Żołnierz Wolności” 1965, nr 243 (15.10).
• Rainczak, Kazimierz, Od Lautreca do Chagalla, „Słowo Polskie” 1966, nr 64 (17.03).
• Rutkowska, Barbara, Plakat – dzieło sztuki, „Panorama” 1966, nr 47 (20.11).
• Skrzynecki, Piotr, W Pawilonie – plakat francuski, „Echo Krakowa” 1966, nr 23 (28.01).
• Suchar, Zbigniew, W salach wystawowych, „Pomorze” (magazyn) 1967, nr 2 (16–31.01).
• Szach, Jerzy, Barwy paryskiej ulicy, „Dziennik Wieczorny” 1967, nr 9 (12.01).
• Środki reklamy. „Od Toulouse-Lautreca do naszych dni”, „Rynki Zagraniczne” 1965, nr 142 (27.11).
• T.C., Francuski plakat…, „Tygodnik Powszechny” 1966, nr 7 (13.02).
• W Arsenale i Empiku, „Ilustrowany Kurier Polski” (Poznań) 1966, nr 95 (23.04).
• Walicki, Leszek, Wystawy styczeń 1966, „Gazeta Krakowska” 1966, nr 30 (5–6.02).
• Wieluński, Lech, Plakat francuski, „Głos Pracy” 1965, nr 246 (14.10).
• Winkler, Jerzy, Plakat po francusku, „Głos Szczeciński” 1966, nr 152 (29.06).
• Wojciechowski, Aleksander, Plakat francuski od Toulouse-Lautreca do naszych dni, „Stolica” 1965, nr 47 (21.11).
• (Zastępca), Plakat francuski, „Życie Warszawy” 1965, nr 247 (15.10).

Wzmianki:

• „Kurier Polski” 1965, nr 182 (6.08); „Kurier Polski” 1965, nr 225 (25–26.09); „Kurier Polski” 1965, nr 334 (6.10); „Głos Robotniczy” 1965, nr 211 (8.09); „Dziennik Ludowy” 1965, nr 220 (18.09); „Dziennik Ludowy” 1965, nr 238 (9.09); „Słowo Polskie” 1965, nr 222 (18.09); „Słowo Polskie” 1965, nr 240 (9.10); „Trybuna Ludu” 1965, nr 259 (18.09); „Trybuna Ludu” 1965, nr 280 (9.10); „Życie Warszawy” 1965, nr 224 (18.09); „Życie Warszawy” 1965, nr 240 (7.10); „Życie Warszawy” 1965, nr 242 (9.10); „Gazeta Pomorska” 1965, nr 222 (18–19.09); „Gazeta Pomorska” 1966, nr 308 (29.12); „Polityka” 1965, nr 39 (25.09); „Panorama Północy” 1965, nr 40 (3.10); „Gromada Rolnik Polski” 1965, nr 118; „Express Wieczorny” 1965, nr 239 (6.10); „Express Wieczorny” 1965, nr 243 (11.10); „Głos Pracy” 1965, nr 240 (8.10); „Głos Pracy” 1965, nr 241 (9–10.10); „Dziennik Łódzki” 1965, nr 241 (9.10); „Wieczór” 1965, nr 237 (10.10); „Wieczór” 1966, nr 119 (20.05); „Wieczór” 1966, nr 169 (20.07); „Wieczór” 1966, nr 243 (16.10); „Dziennik Bałtycki” 1965, nr 241 (10–11.10); „Ilustrowany Kurier Polski” (Gdańsk) 1965, nr 241 (10–11.10); „Ilustrowany Kurier Polski” (Gdańsk) 1966, nr 102 (1–2.10); „Ilustrowany Kurier Polski” (Gdańsk) 1966, nr 111 (12.05); „Ilustrowany Kurier Polski” (Poznań) 1966, nr 82 (7.04); „Ilustrowany Kurier Polski” (Bydgoszcz) 1966, nr 307 (28.12); „Przekrój” 1965, nr 1072 (24.10); „Stolica” 1965, nr 43 (24.10); „Świat” 1965, nr 43 (23.10); „Życie Literackie” 1965, nr 43 (24.10); „Kurier Lubelski” 1965, nr 271 (19–20.11); „Echo Krakowa” 1965, nr 281 (2.12); „Dziennik Polski” 1965, nr 289 (5–6.12); „Dziennik Polski” 1966, nr 16 (20.01); „Dziennik Polski” 1966, nr 21 (26.01); „Dziennik Polski” 1966, nr 25 (30–31.01); „Express Poznański” 1965, nr 290 (10.12); „Express Poznański” 1966, nr 80 (5.04); „Express Ilustrowany” 1965, nr 291 (13.12); „Odgłosy” 1965, nr 50 (19.12); „Projekt” 1965, nr 5/6; „Echo Krakowa” 1966, nr 16 (20.01); „Gazeta Krakowska” 1966, nr 18 (22–23.01); „Gazeta Zielonogórska” 1966, nr 40 (17.02); „Gazeta Zielonogórska” 1966, nr 41 (18.02); „Gazeta Zielonogórska” 1966, nr 52 (3.03); „Gazeta Zielonogórska” 1966, nr 56 (8.03); „Gazeta Robotnicza” (magazyn tygodniowy) 1966, nr 375 (12–13.03); „Nadodrze” 1966, nr 6 (15–31.03); „Gazeta Robotnicza” 1966, nr 64 (17.03); „Głos Wielkopolski” 1966, nr 81 (6.04); Głos Wielkopolski” 1966, nr 97 (28.04); „Dziennik Ludowy” 1966, nr 85 (13.04); „Dziennik Ludowy” 1966, nr 239 (11.10); „Kultura” 1966, nr 16 (17.04); „Express Poznański” 1966, nr 96 (25.04); „Słowo Powszechne” 1966, nr 93 (20.04); Słowo Powszechne” 1967, nr 33 (9.02); „Panorama Północy” 1966, nr 20 (15.05); „Wieczór Wybrzeża” 1966, nr 116 (18.05); „Głos Szczeciński” 1966, nr 137 (11–12.06); „Głos Szczeciński” 1966, nr 138 (13.06); „Kurier Szczeciński” 1966, nr 136 (12.06); „Trybuna Robotnicza” 1966, nr 241 (11.10); „Gazeta Białostocka” 1966, nr 272 (16.11); „Gazeta Białostocka” 1966, nr 280 (25.11); „Dziennik Wieczorny” 1966, nr 299 (21.12); „Dziennik Wieczorny” 1966, nr 305 (29.12); „Kamena” 1967, nr 3 (15.02); „Gazeta Kujawska” 1967, nr 35 (10.02); „Gazeta Kujawska” 1967, nr 40 (16.02); „Pomorze” 1967, nr 5 (1–15.03).

Artyści

Aljanvić, Roland Ansieau (1901–1987), Hans Arp (1886–1966), Jacques Auriac (1922–2003), Francis Bernard (1900–1979), Paul Berthon (1872–1910), Firmin Bouisset (1859–1925), Louise Maurice Boutet de Monvel (1850–1913), Georges Braque (1882–1963), Leonetto Capiello (1875–1942), Jean Carlu (1900–1997), Jean Carzou (1907–2000), Marc Chagall (1887–1985), Jacques Charmoz (1911–1980), Jules Chéret (1836–1932), Jean Cocteau (1889–1963), N. Constant, Henri de Toulouse-Lautrec (1864–1901), Pierre-Paul Darigo (1932), Robert Delaunay (1885–1941), Jean Desaleux, François Desnoyer (1894–1972), Raoul Dufy (1877–1953), Eric (1915–1997), Jean Feldman, Fernand Fernel (1872–1934), Georges de Feure (1868–1943), Foré, Francis Martocq, Pierre Fix-Masseau (1905–1994), Jean-Louis Forain (1852–1931), Leo Gausson (1864–1944), Alain Gauthier (1931), Guy Georget (1911–1992), Henri Gerbault (1863–1930), Marcel Gromaire (1892–1971), Eugène Grasset (1841–1917), Fernand-Louis Gottlob (1873–1935), Jules-Alexandre Grün (1868–1938), Paul César Helleu (1859–1927), Roland Hugon, Henri-Gabriel Ibels (1867–1936), Wassily Kandinsky (1866–1944), Charles Lapicque (1898–1988), Le Corbusier [Charles-Édouard Jeanneret] (1887–1965), Lucien Léfevre (1850–ok.1902), Lefor Openo [Marie-Claire Lefort i Marie-Francine Oppeneau], Fernand Léger (1881–1955), Lesour, E. Charles Lucas (aktywny między 1883 a 1903), Louis Marcoussis [Ludwik Kazimierz Władysław Markus] (1878–1941), Henri Matisse (1869–1954), Georges Meunier (1869–1942), Mil-Ang, André Minaux (1923–1986), Misti [Ferdinand Edouard Ernest Mifliez] (1865–1922), Hervé Morvan (1917–1980), Alphonse-Marie Mucha (1860–1939), René Pean (1875–1955), Peb, W. Peras, Pablo Picasso (1881–1973), Serge Poliakoff (1906–1969), Georges-Antoine Rochegrosse (1859–1938), Robert Rodrigue, Roedel Auguste (1859–1900), André Roland, Georges Rouault (1878–1951), Raymond Savignac (1907–2002), Armand Seguin, Paul Signac (1863–1935), Chaim Soutine (1893–1943), Théophile Alexandre Steinlen (1859–1923), Léopold Stevens (1866–1935), Sophie Taeuber-Arp (1889–1943),  Bernard Villemot (1911–1989).

¹ Zob. Katarzyna Matul, Jak to było możliwe? O powstawaniu Międzynarodowego Biennale Plakatu w Warszawie, Kraków 2015.
² Lech Wieluński, Plakat francuski, „Głos Pracy” 1965, nr 246 (14.10).
³ Lew Kaltenbergh, Sto lat francuskiego plakatu, „Sztandar Młodych” 1965, nr 244 (13.10).
⁴ Andrzej Osęka, Gra nieoczekiwanych skojarzeń, „Dziennik Ludowy” (Warszawa) 1965, nr 243 (15.10).
⁵ Aleksander Wojciechowski, Plakat francuski od Toulouse-Lautreca do naszych dni, „Stolica” 1965, nr 47 (21.11).
⁶ PAP, Wystawa plakatu francuskiego w warszawskiej „Zachęcie”, „Trybuna Ludu” 1965, nr 280.
⁷ R.P., Od Chéreta do pastylek „Valda”, „Żołnierz Wolności” 1965, nr 243 (15.10).
⁸Pierre La Mure, Moulin Rouge. Powieść o życiu Henryka de Toulouse-Lautrec, przeł. Jadwiga Dmochowska, Warszawa 1957, 1959.
⁹ Brytyjski film z 1952 roku, reż. John Huston.
¹⁰ Jerzy Olkiewicz, Plakat francuski, „Kultura” 1965, nr 42.
11 Od Toulouse-Lautreca do naszych dni, „Zwierciadło” 1965, nr 43 (24.10).
¹² Zob. Antoinette Huré, Louis Marcoussis, kat. wyst. Musée national d’ar modern, Paris 1964.
¹³ A. Wojciechowski, Plakat francuski od Toulouse-Lautreca do naszych dni, op. cit.
¹⁴ (Zastępca), Plakat francuski, „Życie Warszawy” 1965, nr 247 (15.10).
¹⁵ J. Olkiewicz, Plakat francuski, op. cit.
¹⁶ Jerzy Madeyski, Plakat: humor i seks, „Życie Literackie” 1965, nr 46 (14.11).
¹⁷ Barbara Majewska, Z okazji plakatu francuskiego, „Współczesność” 1965, nr 22 (3–16.11).
¹⁸ https://sursock.museum/content/history (dostęp: 12.10.2017).
¹⁹ Stephanie d’Arc Taylor, ‘The place to see and be seen’: Beirut’s legendary museum rises from the ashes, https://www.theguardian.com/artanddesign/2015/oct/07/beirut-sursock-museum-reopening, (dostęp: 12.10.2017).
²⁰ Zob. Annex 3. Realisations de l’Association Française d’Action Artistique 1959–1969 (Arts plastiques), w: Martin Garcin-Abou Yehia, Le ministere Malraux et la politique artistique de la France dans le monde, Paris 1984, s. 5.
²¹ Ibidem, s. 6.
²² B. Majewska, Z okazji plakatu francuskiego, op. cit.
²³ Tomasz Fudala, Marianne Zamecznik, [bez tytułu – K.Z.], w: Przestrzeń między nami, kat. wyst. Pawilon Stowarzyszenia Architektów Polskich, s. nlb. [s. 2].