Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

organizator: CBWA, ZPAP
projekt ekspozycji: Marian Bogusz
projekt plakatu: Marian Bogusz
frekwencja: 7.981 (Rocznik CBWA)

„W sztuce nie liczą się polne, sentymentalne, prymitywnie wydeptane liryczne i westchnieniowe ścieżki. Liczą się autostrady”¹. Ten wielokrotnie cytowany fragment wypowiedzi Mariana Bogusza pochodzi z katalogu wystawy artysty, która odbyła się w Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych „Zachęta” w 1967 roku. Można go odnieść do wszystkich obszarów aktywności Bogusza jako artysty i organizatora życia artystycznego.

„Działał z niebywałym rozmachem. Nie akceptował półśrodków. Uznawał jedynie pełnię życia. We wszystkim miał gest. Był postacią barwną. Łączył w sobie opozycyjne cechy barokowego szlachciury z intelektualną głębią myśli ludzi doby Oświecenia. Tak widzę jego «wizerunek»: arogancki i pokorny; często skłócony z przyjaciółmi na tle różnicy poglądów na sztukę — lecz zawsze wierny w przyjaźni; reagujący na najnowsze zdobycze sztuki światowej, ale przede wszystkim osadzony silnie w tradycjach polskiej awangardy; rozmiłowany w malarstwie sztalugowym, ale często zdradzający malarstwo na rzecz rzeźby, kompozycji przestrzennych, scenografii, architektury i urbanistyki”². Tak wspominał Mariana Bogusza Aleksander Wojciechowski, krytyk i przyjaciel, który — tak jak artysta — był uczestnikiem i współtwórcą kluczowych wydarzeń w polskiej sztuki tego czasu. Inni współcześni Boguszowi zachowali podobne wspomnienia. Ewa Garztecka, krytyczka, związana wówczas z Galerią Krzywe Koło, w recenzji wystawy Bogusza w CBWA w 1967 roku pisała: „Nie ma chyba w polskiej plastyce współczesnej drugiej postaci tak barwnej i dynamicznej jak Marian Bogusz”³.

Artysta urodził się w 1920 roku w Pleszewie. Po wybuchu wojny walczył w kampanii wrześniowej. Aresztowany przez Niemców przebywał początkowo w więzieniu, potem w obozie koncentracyjnym w Mauthausen. Sympatyzował z ruchami lewicowymi. W latach 1946–1948 studiował w warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych w pracownicach profesorów Jana Cybisa i Jana S. Sokołowskiego. Zapytany przez dziennikarza czasopisma „Na Przełaj” o „credo artystyczne” odpowiedział: „Ciągła ofensywa, poszukiwanie znaków plastycznych, które by najpełniej i najwyraziściej mówiły o naszym czasie. Dlatego uważam, że malarz musi żyć współczesnością i studiować ją. Obraz powinien mieć treść wydobytą przy pomocy środków czysto plastycznych: koloru i formy”⁴. W dalszej części rozmowy opowiedział się za wspieraniem rozwoju sztuki nowoczesnej w Polsce. Taki cel miała realizować założona z jego inicjatywy w 1955 roku Grupa-55⁵ oraz powołany rok później dyskusyjny Klub Krzywego Koła wraz z działającą przy nim Galerią Sztuki Nowoczesnej⁶.

Kierowana przez Bogusza galeria była — do momentu zamknięcia w 1965 roku —  jednym z ważniejszych wówczas (nie tylko w Warszawie ale i w skali całego kraju) miejscem dyskusji o sztuce współczesnej, prezentacji twórczości młodych artystów i innych interdyscyplinarnych działań. Bogusz był również inicjatorem i współorganizatorem Plenerów Koszalińskich w Osiekach (od 1963 roku) i Biennale Form Przestrzennych w Elblągu (1965). Uczestniczył w organizacji II Wystawy i Sympozjum „Złotego Grona” w Zielonej Górze (1967). Był jednym z inicjatorów zorganizowania I Wystawy Sztuki Nowoczesnej w Krakowie (1948), II i III Wystawy Sztuki Nowoczesnej w warszawskiej Zachęcie (1957, 1959) i wielu innych wydarzeń, które decydowały o kształcie polskiej sztuki w latach 50. i 60. XX wieku.

Bogusz z nie mniejszą aktywnością uczestniczył w wystawach. Większość jego wystaw indywidualnych miała miejsce we wspomnianej Galerii Krzywe Koło, gdzie wystawiał sam lub — zgodnie z formułą odbywających się tam pokazów — razem z innymi artystami. Pierwsza indywidualna ekspozycja Bogusza, wspólnie ze Stefanem Gierowskim, odbyła się w 1957 roku. Komentatorzy życia artystycznego na bieżąco śledzili i komentowali rozwój jego twórczości. Uwaga Wiesława Borowskiego z 1962 roku o „radykalnych zmianach tego malarstwa […] ostrych zakrętach pomiędzy poszczególnymi etapami, które artysta niemal co roku odkrywał w nowej serii płócien” trafnie charakteryzowała dynamikę przemian jego sztuki⁷.

Wystawa Bogusza zorganizowana w CBWA w styczniu 1967 roku zajęła dwie dolne sale ekspozycyjne⁸. Bogusz był autorem ekspozycji, projektu katalogu i plakatu. „Obecna wystawa prac obejmuje twórczość artysty z ostatnich dwóch lat” — komentowała Ewa Garztecka — „i jak każda wystawa Bogusza zaskakuje nowymi propozycjami”⁹. Artysta pokazał 37 prac z nowych cykli Epitafia, Fugi, Listy z obozu koncentracyjnego z 1966 roku oraz Listy z getta powstałe w latach 1965–1966¹⁰. Prace z cyklu Fugi, nad którym Bogusz pracował od 1964 roku, zostały pokazane po pierwszy w 1965 roku w Galerii Krzywe Koło. Wiesław Borowski uznał je wówczas za zapowiedź nowego i „najciekawszego etapu malarstwa Bogusza”. Krytyk pisał: „Wygląda to tak jakby artysta przeprowadzał na swych obrazach zamierzone akty destrukcji: wycina w płótnie prostokątne i bezforemne «okna», pozostawiając jedynie fragmenty zamalowane gładko lub fakturalnie. W tych oknach pojawiają się metalowe rury, pręty, druty i listwy drewniane — niekiedy pokryte farbą, niekiedy działające połyskiem czy barwą naturalnego tworzywa. Efekt w sumie jest szokujący”¹¹.

Fugi zostały uznane przez krytyków za najciekawsze obiekty na wystawie. „Wejście w obraz, wprowadzenie przestrzeni przez cięcia — kanały do drugiej płaszczyzny, precyzyjne efekty decyzji kolorystycznych, mających na celu zwielokrotnienie kierunków przestrzeni”¹² i inne ingerencje Bogusza w powierzchnię płótna, negowały (zdaniem krytyków) tradycyjne pojmowanie obrazu. Łączenie w jednej pracy tradycyjnych technik i materiałów malarskich z elementami z tworzyw sztucznych i metalu było interpretowane jako odniesienie do charakterystycznego dla tego czasu dynamicznego tempa rozwoju przemysłu i techniki. Feliks Mizura pisał: „plastyk interweniuje w nowoczesne otoczenie przemysłowe; szuka rozwiązań mogących ożywić mechaniczną surowość konstrukcji i przerwać monotonię bezosobowej produkcji seryjnej”¹³.

Zainteresowanie krytyków wzbudził również niepokazywany do tej pory cykl Epitafia, w którym Bogusz wplatał w strukturę swoich obrazów fragmenty dzieł tych malarzy, którym poświęcone były jego prace. Wprowadzenie do jego prac „cytatów” z obrazów Henri Rousseau czy Marka Włodarskiego zostało odczytane przez Garztecką jako powrót Bogusza do „nowo pojętej figuratywności”¹⁴. Prace te spotkały się z ostrą krytyką ze strony Ireneusza J. Kamińskiego, który uznał je — obok cykli Listy z obozu koncentracyjnego i Listy z getta — za „manifestacje pozaartystyczne”¹⁵, realizowane w sposób, który prowadził do zbanalizowania ich idei.

Na łamach prasy lubelskiej i zielonogórskiej znalazło się więcej uwag krytycznych o najnowszych pracach Bogusza. „Niedawna wystawa indywidualna tego artysty w stolicy spotkała się z bardzo kontrowersyjnymi ocenami tamtejszych krytyków. U nas również zwiedzający opuszczają Pawilon nieco zaszokowani zastanawiając się, czy to co obejrzeli w ogóle można nazwać malarstwem”¹⁶. Taki komentarz do wystawy zamieściła „Gazeta Zielonogórska”. Prasa warszawska nie odnotowała wspomnianych tu krytycznych głosów ze strony krytyków i publiczności. Cytowany już Ireneusz J. Kamiński o pokazie w Lublinie pisał: „Moim zdaniem większość prac wystawy rozczarowuje, świadczy o pewnym kryzysie twórczości Bogusza”¹⁷.

Pomimo tych negatywnych ocen wszyscy recenzenci podkreślali zaangażowanie Bogusza w najbardziej nowatorskie inicjatywy i działania na polu polskiej sztuki ostatnich lat i przytaczali fakty z jego biografii artystycznej. Bogusz został przedstawiony jako „postać znana w środowisku artystycznym z racji niewyczerpanej energii, z jaką podejmuje ciekawe eksperymenty plastyczne i doprowadza je do realizacji z dużym rozmachem”¹⁸. Postawa Bogusza, „programowego wyznawcy nowoczesności”¹⁹, zyskiwała powszechną aprobatę.

Wystawa została przeniesiona do Biura Wystaw Artystycznych w Lublinie (4–17 marca 1967, frekwencja: 3.991) oraz BWA w Zielonej Górze (8–23  kwietnia 1967, frekwencja: 800)²⁰.

Joanna Egit-Pużyńska
dział zbiorów i inwentarzy Zachęty – Narodowej Galerii Sztuki

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Bibliografia:

Czasopisma:

• E. P., „Czy to jest malarstwo”, „Gazeta Zielonogórska” 1967, nr 93 (dotyczy wystawy w Zielonej Górze).
• (g), W Zachęcie, „Kurier Polski” 1967, nr 30.
• Garztecka, Ewa, Trzy wystawy indywidualne, „Trybuna Ludu” 1967, nr 26.
• (IJK), Liczą się autostrady, „Kurier Lubelski” 1967, nr 65 (dotyczy wystawy w Lublinie).
• Kaczmarski, Janusz, Przegląd galerii warszawskich 15 XII 1966 – 15 II 1967, „Przegląd Artystyczny” 1967, nr 3.
• Mizura, Feliks, Marian Bogusz, „Przegląd Artystyczny” 1967, nr 4.
• Szomański, Andrzej, Prawdy i fikcje polskiej plastyki, „Za i Przeciw” 1967, nr 7.
• Witz, Ignacy, W „Zachęcie”, „Życie Warszawy” 1967, nr 16.
• Wystawa malarstwa Mariana Bogusza, „Gazeta Zielonogórska” 1967, nr 83 (dotyczy wystawy w Zielonej Górze).
• Wystawa w „Zachęcie”, „Dziennik Ludowy” 1967, nr 21.

Druki zwarte:

• Kowalska, Bożena, Bogusz – artysta i animator, Muzeum Regionalne w Pleszewie, Pleszewskie Towarzystwo Kulturalne, Pleszew 2007, s. 203–204.
• Marian Bogusz 1920–1980. Wystawa monograficzna, katalog wystawy, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Poznań 1982, s. 34, 56.
• Rocznik CBWA 1965–1966–1967, red. Maria Matusińska, Barbara Mitschein, Ada Potocka, Helena Szustakowska, Halina Zacharewicz, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa, b.d. [1968], s. 73.

¹ Marian Bogusz wystawa prac, katalog wystawy, Związek Polskich Artystów Plastyków, Centralne  Biuro Wystaw Artystycznych „Zachęta”, Warszawa 1967, s. nlb.
² Marian Bogusz 1920–1980. Wystawa monograficzna, katalog wystawy, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Centralne Biuro Wystawa Artystycznych, Poznań 1982, s. 19.
³ Ewa Garztecka, Trzy wystawy indywidualne, „Trybuna Ludu” 1967, nr 26.
⁴ Co słychać u … Mariana Bogusz, rozmawiał KUK, „Na Przełaj” 1958, nr 44.
⁵ Grupa 55, której współzałożycielami grupy byli Zbigniew Dłubak i Kajetan Sosnowski, występowała przeciwko doktrynie socrealistycznej w sztuce oraz wciąż obecnej estetyce koloryzmu.
⁶ Bogusz działał wcześniej działał w powołanym w 1947 roku warszawskim Klubie Młodych Artystów i Naukowców zajmując się zagadnieniami sztuki wizualnych.
⁷ Wiesław Borowski, Nowe obrazy Mariana Bogusza, „Kierunki” 1962, nr 27.
⁸ Zob. Archiwum Zakładowe Zachęty – Narodowej Galerii Sztuki, teczka 17/1 Wydział Realizacji. Plan pracy na lata 1964–1970, sprawozdania z wykonania planów 1963–1971.
⁹ Ewa Garztecka, op. cit.
¹⁰  Zob. Rocznik CBWA 1965–1966–1967, red. Maria Matusińska, Barbara Mitschein, Ada Potocka, Helena Szustakowska, Halina Zacharewicz, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa, b.d. [1968], s. 73.
¹¹ W. B., Bogusz „65”, „Kierunki” 1965, nr 26.
¹²  Feliks Mizura, Marian Bogusz, „Przegląd Artystyczny” 1967, nr 4.
¹³  Ibidem.
¹⁴  Ewa Garztecka, op. cit.
¹⁵  (IJK), Liczą się autostrady, „Kurier Lubelski” 1967, nr 65.
¹⁶   E. P., „Czy to jest malarstwo”, „Gazeta Zielonogórska” 1967, nr 93.
¹⁷ (IJK), op. cit.
¹⁸  Feliks Mizura, op. cit.
¹⁹ Janusz Kaczmarski, Przegląd galerii warszawskich 15 XII 1966 – 15 II 1967, „Przegląd Artystyczny” 1967, nr 4.
²⁰  Z okazji ekspozycji w zielonogórskim BWA został wydany katalog: Marian Bogusz, wstęp Kazimierz Rainczak, nota biograficzna, spis prac, opracowanie graficzne Marian Szpakowski, BWA, Zielona Góra 1967. Zob. Rocznik CBWA 1965–1966–1967, op. cit., s. 73.