Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

organizator: Komitet Współpracy Kulturalnej z Zagranicą, CBWA
komisarz wystawy: Otto Nagel

„W przededniu wyzwolenia, 22 kwietnia 1945 r. umiera Käthe Kollwitz, nie doczekawszy chwili, gdy w oparciu o pomoc Związku Radzieckiego powstaną do życia nowe demokratyczne Niemcy. Niemcy, o które walczyła całą swoją duszą postępowej artystki” — pisze Stanisław Hen w recenzji z wystawy artystki w Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych¹.

W latach 50. XX wieku w CBWA miały miejsce dwie wystawy indywidualne artystów niemieckich: Käthe Kollwitz (1951) i Otto Nagla (1955). Wystawy te są reprezentatywne dla programu opracowanego przez Komitet Współpracy Kulturalnej z Zagranicą, instytucji powstałej przy prezesie rady ministrów i działającej w latach 1950–1956. Program wystaw organizowanych przez KWKZ odzwierciedlał politykę państwową; koncentrowano się na wymianie kulturalnej między PRL, ZSRR i krajami bloku wschodniego. Uwzględniano też wymianę kulturalną z krajami zachodnimi, choć traktowano ją instrumentalnie, wybierając zjawiska i artystów krytycznych wobec systemu kapitalistycznego. W przypadku wymiany kulturalnej między PRL a NRD wystawy Kollwitz i Nagla wpisywały się w politykę prezentowania artystów określanych wówczas mianem „postępowych”².

Wystawę Kollwitz w Zachęcie można uznać za jedno z wielu wydarzeń otwierających współpracę między PRL a NRD, po tym jak w 1950 roku podpisano układ w Zgorzelcu dotyczący uznania granic między dwoma państwami. W zbiorze dokumentów związanych z działalnością KWKZ znajdują się szkice przemówień wygłaszanych podczas wernisaży wystaw, na przykład ambasadora NRD w Warszawie Stefana Heymana, podkreślających — w duchu ówczesnej retoryki politycznej — konieczność „wzajemnej współpracy i budowania przyjaźni”³.

Na wystawie prezentowano 90 prac: 66 grafik w różnych technikach, 5 rysunków, 12 reprodukcji, 6 rzeźb, jedną rzeźbę ukazano wyłącznie na dwóch fotografiach. Rolę komisarza wystawy pełnił Otto Nagel, opiekun spuścizny Käthe Kollwitz, wiceprzewodniczący Niemieckiej Akademii Sztuk Pięknych (Die Akademie der Künste der DDR) oraz przewodniczący Niemieckiego Związku Plastyków.

Ekspozycji towarzyszył katalog ze spisem prac, ośmioma reprodukcjami, wyborem fragmentów wspomnień spisanych przez Kollwitz pod tytułem Käthe Kollwitz w pamiętnikach i listach (brak informacji o autorze wyboru i tłumaczenia jak również przypisów źródłowych) oraz niepodpisanym wstępem, napisanym przez Urszulę Pomorską — skrótem jej obszerniejszego artykułu opublikowanego w „Przeglądzie Artystycznym”⁴.

W CBWA zaprezentowano prace Kollwitz z okresu 1892–1938. Głównym dziełami były dwa cykle grafik Powstanie tkaczy z 1897 roku, Wojna chłopska z 1903 roku oraz grafika Nie wieder Krieg! (Nigdy więcej wojny!) z 1924 roku. Ta ostatnia była najczęściej reprodukowanym w prasie dziełem z wystawy, podkreślając zaangażowanie polityczne artystki oraz wpisując wystawę w narrację o budowie pokojowych relacji między PRL a NRD. Tytułowa fraza Nie wieder Krieg! była sztandarowym hasłem organizacji pacyfistycznych od 1919 roku. Wybrane cykle graficzne miały reprezentować aspekt twórczości Kollwitz istotny dla warszawskiej wystawy; zawierały prace o tematyce zaangażowanej społecznie, a nie grafiki o bardziej osobistym czy symbolicznym charakterze. Na wystawie nie został uwypuklony motyw matki i wdowy, który współcześnie stanowi przedmiot szczególnego zainteresowania badaczy twórczości Kollwitz⁵. Cykle rysunków, rzeźb i grafik, powstałych po 1914 roku pod wpływem przeżyć wojennych i śmierci syna artystki, wpisywały się jednak w antywojenne przesłanie.

Aktualizacja interpretacji dzieł Kollwitz we wczesnych latach Polski Ludowej pozwala zrozumieć w jaki sposób postrzegano twórczość artystki, wpisując ją w dyskurs realizmu socjalistycznego. W publikowanym w „Nowej Kulturze” tekście Otto Nagel przybliża cykle graficzne Kollwitz oraz zarysowuje kontekst ich powstania⁶. Kluczem wystawy była próba zaprezentowania Kollwitz jako artystki „postępowej” i realistycznej zarazem. Nagel stara się przedstawić Kollwitz przede wszystkim jako swoją przyjaciółkę, nie sytuuje jej twórczości w żadnym kontekście artystycznym. Tłem do zrozumienia jej sztuki są jedynie jej „rewolucyjne usposobienie, wrażliwość i uczuciowość, własne doświadczenie życiowe i inspiracja Tkaczami Gerharta Hauptmanna”⁷. Artystka poznała pisarza w Londynie w 1886 roku. Lektura Tkaczy zainspirowała ją do stworzenia serii ilustracji, nad którą pracowała w latach 1893–1987.

Zarówno Nagel jak i wspomniana już Pomorska zwracają uwagę na przejmujący i pesymistyczny wydźwięk prac artystki. Dostrzegają ten aspekt również inni recenzenci. Autorka artykuły w „Głosie Robotniczym” tę „twórczość smutku” tłumaczy poprzez „epokę ucisku kapitalistycznego i grozę wojny, w czasie której artystka straciła swego syna. Widzów wystawy pocieszać może umiłowanie pokoju przez obecne pokolenia i umacnianie wolności i ustroju demokratycznego”⁸.

Jednym z nielicznych głosów sytuujących twórczość Kollwitz w szerszej tradycji artystycznej jest artykuł w „Tygodniku Powszechnym”: „Käthe Kollwitz, malarka nędzy proletariackiej i buntu uciśnionych, jest czołową przedstawicielką tzw. niemieckiego ekspresjonizmu w plastyce, który reprezentują także tacy artyści jak Pechstein, Nolde, Kokoschka czy grupa Die Brücke”⁹.

Na zdjęciach dokumentujących wystawę widać, że ekspozycja była niezwykle prosta. Prace na papierze powieszone były w regularnych odstępach, wyrównane do dolnej krawędzi, w jednakowych ramach, z białym passe-partout. Nie starano się nadać ekspozycji dramatycznego charakteru, czy to za sprawą powieszenia prac, czy to za sprawą oświetlenia. Cały dramatyzm wystawy i jej pesymizm, przygnębiający wymiar podkreślany w recenzjach, zawierał się w samych grafikach, które eksponowano w neutralny sposób w galerii. Trzeba też jednak pamiętać o pozagaleryjnej rzeczywistości ekspozycji, zorganizowanej w odbudowującej się Warszawie jedynie sześć lat od zakończenia wojny.
 

Stanisław Welbel
Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk
dział edukacji Zachęty – Narodowej Galerii Sztuki

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Bibliografia

Katalog:

• Käthe Kollwitz (1867–1945). Grafika – Rzeźba, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa 1951.

Teksty źródłowe:

• Chylińska, K., Twórczość buntu i walki (Wystawa prac Käthe Kollwitz w „Zachęcie” warszawskiej), „Głos Robotniczy” 1951, nr 181 (3.07).
• Grafika w służbie proletariatu, „Dziennik Bałtycki” 1951, nr 229 (19/20.08).
• Hen, S., Käthe Kollwitz w „Zachęcie”, „Express Wieczorny” 1951, nr 195 (18.07).
• Nagel, O., Käthe Kollwitz, „Nowa Kultura” 1951, nr 26 (66), s. 8.
• Pomorska, U., Wystawa dzieł Käthe Kollwitz w warszawskiej „Zachęcie”, „Przegląd Artystyczny” 1951, nr 4, s. 3–11.
• Turwid, M., Sztuka Käthe Kollwitz, „Ilustrowany Kurier Polski” 1951, nr 180 (1.07).
• Z. W., „Sztandar Młodych” 1951, wyd. 27B, nr 164 (11.07).

Wycinki:

• „Kurier Codzienny” 1951, nr 170 (21.06)
• „Trybuna Ludu” 1951, nr 172 (22.06).
• „Tygodnik Powszechny” 1951, nr 26 (9.07).

Opracowania dodatkowe:

• Abschied und Tod. Acht Zeichnungen von Käthe Kollwitz. Mit einem Geleitwort von Gerhart Hauptmann, Berlin, 1924.
• Braun, M. Kulturinsel und Machtinstrument. Die Akademie der Künste, die Partei und die Staatssicherheit, Göttingen 2007.
• Hintz, R., Käthe Kollwitz: Graphics, Posters, Drawings, New York, 1981.
• Nagel, O., Die Selbstbildnisse der Käthe Kollwitz, Berlin 1965.
• Käthe Kollwitz and the Women of War: Femininity, Identity, and Art in Germany During World Wars I and II, red. C. C. Whitner, New Haven, CT [2016].
• Welbel, S., Käthe Kollwitz and Otto Nagel: Two Exhibitions of “Progressive Artists” at the Zachęta in the Framework of Cultural Cooperation with the German Democratic Republic, „Ikonotheka” 2016, nr 26, s. 111–136.
• Würdigungen und Briefe von Käthe Kollwitz und Gerhart Hauptmann, red. E. Hilscher, U. Hilscher,  Berlin, 1987.

---

¹ Stanisław Hen, Käthe Kollwitz w „Zachęcie”, „Express Wieczorny” 1951, nr 195 (18.07).
² Zob. Stanisław Welbel, Käthe Kollwitz and Otto Nagel: Two Exhibitions of “Progressive Artists” at the Zachęta in the Framework of Cultural Cooperation with the German Democratic Republic, „Ikonotheka” 2016, nr 26, s. 111–136.
³ Akta KWKZ, AAN, sygn. 258 [wystawy prac artystów plastyków z NRD w Polsce w latach 1952–1956].
⁴ Zob. Urszula Pomorska, Wystawa dzieł Käthe Kollwitz w warszawskiej „Zachęcie”, „Przegląd Artystyczny” 1951, nr 4, s. 3–11.
⁵ Zob. Käthe Kollwitz and the Women of War: Feminity, Identity, and Art in Germany During World Wars I and II, red. C.C. Whitner, New Haven CT [2016].
⁶ Otto Nagel, Käthe Kollwitz, „Nowa Kultura” 1951, nr 26 (66), s. 8.
⁷ Ibidem.
⁸ K. Chylińska, Twórczość buntu i walki (Wystawa prac Käthe Kollwitz w „Zachęcie” warszawskiej), „Głos Robotniczy” 1951, nr 181 (3.07).
⁹ [b.a], „Tygodnik Powszechny” 1951, nr 26 (9.07).