Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

organizator: CBWA, ZPAP
frekwencja: 15.700
informacja dodatkowa: wspólna wystawa z Aliną Szapocznikow, w materiałach archiwalnych występuje również jako Wystawa prac Aliny Szapocznikow i Jerzego Tchórzewskiego

Wystawa w Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych była pierwszą indywidualną prezentacją twórczości młodego „surrealisty z Krakowa” Jerzego Tchórzewskiego¹. Urodzony w Siedlcach w 1928 roku artysta był absolwentem krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych (dyplom uzyskał w pracowni prof. Zbigniewa Pronaszki w 1951 roku), członkiem II Grupy Krakowskiej, jednym z najmłodszych uczestników słynnej I Wystawy sztuki nowoczesnej w Krakowie. Po przeprowadzce do Warszawy w 1954 roku został  asystentem  w  pracowni  książki i ilustracji prof. Jana Marcina Szancera w warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych i  zajął się ilustracją książkową oraz plakatem. 

Dwa lata przed wystawą w Zachęcie Tchórzewski otrzymał nagrodę za obraz olejny i gwasze wystawione na Ogólnopolskiej wystawie młodej plastyki w warszawskim Arsenale. Sukces odniesiony na wystawie uznawanej za manifestację postawy artystycznej młodego pokolenia po okresie socrealizmu, został odnotowany przez krytykę artystyczną. Wcześniej Tchórzewski kilkakrotnie pokazywał swoje rysunki tuszem i monotypie na odbywających się w Zachęcie obszernych prezentacjach oficjalnej sztuki: II i IV Ogólnopolskiej Wystawie Plastyki, 10 lat Ludowego Wojska Polskiego, Sport i turystyka w plastyce. W 1956 roku brał udział w I Ogólnopolskiej wystawie grafiki artystycznej i rysunku oraz  zorganizowanych przez CBWA prezentacjach polskiej sztuki za granicą m. in.: Junge Generation – Polnische Kunstausstellung w Berlinie i Lipsku, Polish Art Exhibition w New Delhi, Kalkucie, Madrasie i Bombaju oraz Dix peintres polonais w Brukseli. Uczestniczył również w IV Mostra Internazionale di „Bianco e Nero” w Lugano.

„Prace Tchórzewskiego, niestety, mniej są znane w kraju, niż za granicą, gdzie spotkały się z dobrym przyjęciem […]”²  — konstatował w maju 1957 roku Ryszard Stanisławski. Opinia ta wyrażała oczekiwania części środowiska artystycznego odnośnie zorganizowania indywidualnej wystawy artysty.

Kilka miesięcy przed wystawą w Zachęcie Irena Bielińska odwiedziła Tchórzewskiego w pracowni przy ulicy Smolnej. Swoje wrażenia z wizyty zamieściła na łamach „Stolicy”: „Obszerną pracownię wypełnia ogromna ilość płócien. Ale obrazy olejne — to nie wszystko, bo rozsypuje się wokół nas niezwykłe bogactwo form i przedziwnych barw — akwarel i grafik. Dziesiątki urzekających prac, starannie oprawionych w nieskazitelną biel passe-partout, mimo woli wywołują oczywiste pytanie: dlaczego nie znamy tego bliżej […]. Od kilku lat przygotowuję się do własnej wystawy — mówi artysta — W każdym razie jest już nadzieja, że pod koniec tego roku uzyskam miejsce w Zachęcie”³.

Razem z Jerzym Tchórzewski swoje prace w Zachęcie wystawiała młoda rzeźbiarka Alina Szapocznikow. Pomysł zorganizowania wspólnej wystawy pochodził od Szapocznikow i dzięki jej determinacji oraz kontaktom w oficjalnych kręgach udało się go zrealizować. Mimo że prace obojga artystów zajmowały tę samą przestrzeń ekspozycyjną (wspólne były również zaproszenie i wernisaż), wystawę postrzegano jako dwa oddzielne pokazy. Równolegle prezentowano w Zachęcie twórczość przedstawiciela koloryzmu Zygmunta Waliszewskiego (1897–1936). W opinii Tchórzewskiego było to sąsiedztwo niezwykle korzystne dla odbioru jego malarstwa.

W sześciu salach Zachęty Jerzy Tchórzewski pokazał 170 prac z lat 1948–1957. Obrazy pochodziły z dwóch ostatnich lat. Okres wcześniejszy był reprezentowany wyłącznie pracami na papierze (akwarele, gwasze, rysunki tuszem i monotypie). Artysta wspominał: „był to tylko wybór w znacznie większej ilości malowanych «do szuflady» w okresie błędów i wypaczeń. Wystawa była „szokiem”⁴. „Po latach skrajnej nędzy artystycznej, ba nawet po głośnym Arsenale, nagle Zachęta pokazała malarstwo i rzeźbę nowoczesne w całym tego słowa znaczeniu. Na tłumnym wernisażu, jak pisał Jerzy Ludwiński w «Plastyce» (dodatku «Życia Literackiego»): Jedni się zachwycali, inni pluli. Tak czy owak, wszyscy byli głęboko poruszeni”⁵.

W prasie pojawiły się liczne, bardzo pozytywne recenzje. Zdaniem krytyków malarstwo Tchórzewskiego, mimo wyraźnego surrealistycznego rodowodu, było nowatorskie i całkowicie odmienne od tego, co tworzyli inni młodzi polscy malarze. Andrzej Osęka pisał: „twórczość Jerzego Tchórzewskiego jest całkowicie  a u t e n t y c z n a. Malarz ten jest w swoich poszukiwaniach i w swych upodobaniach konsekwentny, na tle naszych plastyków beztrosko zmieniających style i kierunki odznacza się on własnym, oryginalnym obliczem artystycznym”⁶. Bardziej zdecydowanie wyrażał swoją opinię Jerzy Ludwiński: „Jego malarstwo nie ma moim zdaniem odpowiednika ani w Polsce, ani na zachodzie. To jest zjawisko o oryginalności bez precedensu”⁷. Podkreślano również niezwykłą dojrzałość i jednorodność prac młodego malarza.

Mieczysław Porębski w utrzymanym w entuzjastycznym tonie wstępie do katalogu wystawy wskazywał na kluczowe, a jednocześnie trudne do zdefiniowania zagadnienie światła w obrazach artysty: „Światło, które stworzył Jerzy Tchórzewski różni się od wszystkich świateł, do których przyzwyczaiło się nasze postrzeganie i które zostały usankcjonowane w obrazach, z jakimi zdarzało się nam mieć do czynienia. Jest to światło infracerebralne. Nie oświetla ono realnych przedmiotów i nie podporządkowuje się pospolitym prawom barwnej harmonii, których źródłem jest słońce. Rozżarzając się na obrzeżach form, które uparcie tkwią w podświadomości, przebiegając fosforyzującymi pasmami po ich powierzchni, izolując je i ograniczając, staje się ono wykładnikiem napięcia”⁸. Siła ekspresji była, zdaniem recenzentów,  jednym z głównych wyznacznikiem stylu artysty.

Wystawa w CBWA ugruntowała pozycję Tchórzewskiego w środowisku artystycznym. Szczególne znaczenie miały dla malarza słowa uznania ze strony Tadeusza Kantora, który odwiedził ekspozycję bezpośrednio po powrocie z Paryża. W 1960 roku miał miejsce pierwszy zagraniczny sukcesy artysty — indywidualna wystawa w Galerie Furstenberg w Paryżu, a rok później kolejny — nagroda otrzymana na II Biennale Młodych w Paryżu. W następnych latach prace artysty były stałym elementem wystaw zbiorowych w Polsce oraz wszystkich ważniejszych prezentacji  polskiej sztuki za granicą. Na ten okres datują się również pierwsze zakupy obrazów Tchórzewskiego do kolekcji prywatnych i muzealnych.

CBWA, działając na zlecenie MKiS, kupowało prace z odbywających się w galerii wystaw. Dwa obrazy z tej wystawy znajdują się obecnie w kolekcji Zachęty: Krajobraz z 1955 (olej na płótnie, 65 x 95cm) oraz Wieczór z 1954–55, olej na płótnie 69,5x100cm). Pierwszy został zakupiony bezpośrednio z ekspozycji, drugi trafił do zbiorów w późniejszych latach.

Wystawa Jerzego Tchórzewskiego została przeniesiona do Ośrodka Propagandy Sztuki w Łodzi (wówczas Łódzki Oddział BWA). W okresie od 9 do 30 października 1957 roku pokazano tam 61 prac malarskich oraz 23 grafiki wybrane z ekspozycji w Zachęcie.

Joanna Egit-Pużyńska
dział zbiorów i inwentarzy Zachęty – Narodowej Galerii Sztuki

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Bibliografia:

Czasopisma:

• (b), [bez tytułu], „Stolica” 1957, nr 36.
• Ega., Szapocznikow i Tchórzewski w „Zachęcie”, „Trybuna Ludu” 1957, nr 247.
•  (e.r.), Nowa wystawa w warszawskiej „Zachęcie”, „Dziennik Polski” [Kraków] 1957, nr 225.
• Garztecka, Ewa, Nowe wystawy. Tchórzewski, „Trybuna Ludu” 1957, nr 262, s. 4.
• (js), Światło + ekspresja, „Tygodnik Demokratyczny” 1957, nr 41, s. 8.
• Kowalska, Bożena, Inauguracja jesiennego sezonu w „Zachęcie” (Alina Szapocznikow i Jerzy Tchórzewski), „Nowe Sygnały” [Wrocław] 1957, nr 39.
• Ledóchowski, Stanisław, Dialog wokół życia, „Słowo Powszechne” 1957, nr 226.
• Ludwiński, Jerzy, Świat powstający z ognia, „Życie Literackie” 1957, nr 297, s. 6–7.
• Nowosielski, Jerzy, Dwugłos o Tchórzewskim. Bez metafory, „Kronika” [Łódź] 1957 nr 21 (dot. wystawy w Łodzi).
• Osęka, Andrzej, Wobec metafizyki elektrycznej, „Przegląd Kulturalny” 1957, nr 20.
• S.B., Dwugłos o Tchórzewskim. Apokalipsa termo-jądrowa, „Kronika” [Łódź] 1957, nr 21 (dot. wystawy w Łodzi).
• Szomański, Andrzej, Ruch pełen niepokoju, „Za i Przeciw” 1957, nr 29, s. 13.
• Rudnicki, H. Podpalacz kolorów, „Głos Robotniczy” [Łódź] 1957, nr 256, s. 3 (dot. wystawy w Łodzi).
• Tchórzewski, „Zwierciadło” 1957, nr 20.
• Tchórzewski, Jerzy, Kantor i inni, „Tygodnik Literacki” 1991, nr 10, 12, 13–14,15, przedruk w: idem, Teksty, Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie, Warszawa 1998.
• (tr.), [bez tytułu], „Stolica” 1957, nr 38.
• Witz, Ignacy, Warszawskie wystawy. Szapocznikow i Tchórzewski, „Życie Warszawy” 1957, nr 229.
• (Zu), Nowe wystawy, „Słowo Powszechne” 1957, nr 212.

Druki zwarte:

• Beylin, Marek, Ferwor. Życie Aliny Szapocznikow, Wydawnictwo Karakter, Muzeum Sztuki Współczesnej w Warszawie, Warszawa–Kraków 2015, s. 151.
• Folaga-Januszewska, Dorota, Jerzy Tchórzewski wśród przyjaciół, w: Jerzy Tchórzewski. Słowa i obrazy, red. D. Folga-Januszewska, Bosz, Olszanica 2009, s. 21–22.
• Gola, Jola, Kalendarium życia i twórczości Aliny Szapocznikow, w: Alina Szapocznikow 1926–1973, kat. wyst., Galeria Sztuki Współczesnej Zachęta, Warszawa 1998, s. 123.
• Jerzy Tchórzewski (Mistrzowie Malarstwa Polskiego), red. K. Jankowiak, Z. Starikiewicz, Art & Business Club, Poznań 2001, s. 21–22.
• Jerzy Tchórzewski. Kalendarium 1953–1966, oprac. Józef Chrobak, w: Tchórzewski Jerzy. Prace z lat 1954–1964. Komentarze, omówienia, recenzje, przewodnik po wystawie, Muzeum Narodowe w Krakowie, Kraków 2009, s. 30–42 (dot. wystawy w Łodzi).
• Kroją mi się piękne sprawy: listy Aliny Szapocznikow i Ryszarda Stanisławskiego: 1948–1971, oprac. Agata Jakubowska, Wydawnictwo Karakter, Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie, Warszawa–Kraków 2012, s. 294.
• Porębski, Mieczysław, [bez tytułu], w: Jerzy Tchórzewski, kat. wyst., Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa 1957.
• Rocznik CBWA 1957, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa, b.d. [195]8, s. 18–19, 130.
• Tchórzewski, Jerzy, [wspomnienie o Alinie Szapocznikow], w: Alina Szapocznikow 1926–1973, kat. wyst., Galeria Sztuki Współczesnej Zachęta, Warszawa 1998, s. 45.
• Tchórzewski, Jerzy, Teksty, Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie, Warszawa 1998.
• Tchórzewski, Jerzy, Świadectwo oczu – wspomnienia z lat 1946–57, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2006, s. 263–266.
• Żakiewicz, Anna, O rysunkach Jerzy Tchórzewskiego, w: Jerzy Tchórzewski. Rysunki, kat. wyst., Dom Aukcyjny „Sztuka”, red. Józef Grabski, IRSA, Kraków 2003, s. 28–29.

Źródła elektroniczne:

• Kowalkowska, Weronika, Surrealista wierny w miłości [online], „Weranda.pl” XI 2007, dostępny w Internecie: http://www.weranda.pl/archiwum/140-2007-10/4353-jerzy-tchorzewski-surrealista-wierny-w-milosci?cid=2 (dostęp: 2.10.2017).

¹ Zob. Jerzy Tchórzewski, Teksty, Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie, Warszawa 1998.
² Ryszard Stanisławski, Twórczość Jerzego Tchórzewskiego, „Sztandar Młodych”, nr 124, s. 3.
³ Irena Bielińska, Jerzy Tchórzewski, „Stolica” 1956, nr 24.
⁴ J. Tchórzewski, Teksty, op. cit., s. 138.
⁵ Jerzy Tchórzewski, Świadectwo oczu. Wspomnienia z lat 1946–1957, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2006, s. 264.
⁶ Andrzej Osęka, Wobec metafizyki elektrycznej, „Przegląd Kulturalny” 1957, nr 20, s. 6.
⁷ Jerzy Ludwiński, Świat powstający z ognia, „Życie Literackie” 1957, nr 297, s. 6.
⁸ Mieczysław Porębski, [bez tytułu], w: Jerzy Tchórzewski, kat. wyst., Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa 1957.