Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

organizator: CBWA
frekwencja: brak danych

1 września 1951 roku na fali represji, które w okresie socrealizmu dotknęły środowisko polskich artystów, został usunięty ze stanowiska profesora warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych wybitny malarz, uważany za jednego z głównych przedstawicieli nurtu kolorystycznego w malarstwie polskim, Jan Cybis. Przez pięć kolejnych lat artysta nie uczestniczył w wystawach, muzea wstrzymały zakupy jego prac¹.  Jak pisze Teresa Sowińska, kuratorka wystawy Cybisa z 1996 roku, prezentowanej w Zachęcie, „Kurczy się grono przyjaciół — wielu bliskich mu wcześniej ludzi ogranicza z nim kontakty w obawie przed ewentualnymi szykanami ze strony władzy. Znalazłszy się na tej przymusowej «emigracji wewnętrznej», intensywnie maluje, dużo czyta, wraca też do pisania rozpoczętych w 1941 roku w Sapanowie dzienników, które będzie kontynuował do 1971 roku”².

Oficjalny bojkot artysty kończy się po trzech latach. 22 lipca 1955 roku Cybis zostaje uhonorowany Nagrodą Państwową I stopnia za całokształt twórczości malarskiej i Medalem X-lecia Polski Ludowej. Wraca do pracy dydaktycznej obejmując pracownię malarstwa w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych w Sopocie³. Niespełna rok później, w lutym 1956 roku w Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych „Zachęta” została otwarta retrospektywna wystawa Jana Cybisa. Inicjatorem zorganizowania wystawy był Zdzisław Kępiński, dyrektor Muzeum Narodowego w Krakowie, który podobno jako jedyny nie uczestniczył w kilkuletnim bojkocie artysty. Sam malarz był pełen obaw „nie wierząc w sprzyjający klimat”⁴.

Ekspozycja obejmowała pięć sal Zachęty⁵. Znalazły się na niej 162 prace: 97 obrazów olejnych, 37 akwarel i 28 rysunków z lat 1927–1955⁶. Część obiektów pochodziła ze zbiorów muzealnych i prywatnych. W swoich dziennikach Cybis opisywał wernisaż wystawy: „Był siarczysty mróz […], dochodził do 30 stopni. Pomimo to był tłum na otwarciu. Przyjaciele przyjechali z Sopotu, z Wrocławia, Poznania, Krakowa […]. Na salach zapanował dość przyjazny nastrój, który wzmagał się stopniowo i był w końcu ogólny. Nie ulegało wątpliwości, był to sukces, ożywienie jak na raucie”⁷.

Cybis opisuje również niespodziewaną wizytę na wernisażu artysty meksykańskiego Diego Rivery. Jego zdaniem pochlebna, wręcz entuzjastyczna opinia Rivery o wystawie przyczyniła się do jej sukcesu. Jak wspomina: „Dominik Horodyński, widząc przyjazny stosunek Rivery, poprosił go o wywiad. Otrzymał nazajutrz wypowiedź Rivery, która ukazała się później w «Przeglądzie Kulturalnym», […] wytyczyła kierunek opinii, krytyka czerpała już tylko z wypowiedzi Rivery i ze wstępu do katalogu Kępińskiego”⁸. Rivera zachwycił się malarzem, który „nasyca [...] swe obrazy gatunkiem najgłębszej miłości do wszystkiego co nas otacza” i zakończył swoją relację sugestią, że Cybis „bezsprzecznie zasługuje, by go głęboko kochały bohaterskie masy pracujące Nowej Polski i zwały go artystą ludowym”⁹. Cybis mógł przeceniać wpływ Rivery na recepcję jego wystawy, jednak niektórzy recenzenci rzeczywiście powoływali się na autorytet meksykańskiego malarza i przytaczali jego bezpośrednią wypowiedź na temat wystawy polskiego artysty.

Liczba recenzji w prasie i ich kształt były adekwatne do rangi wydarzenia, jakim była retrospektywa „wybitnego artysty malarza i zasłużonego pedagoga”¹⁰. Większość z nich to obszerne omówienia twórczości Cybisa bogato ilustrowane reprodukcjami i zdjęciami malarza. Zdaniem recenzentów wystawa została przygotowana i zaaranżowana w sposób, który pozwalał w pełni docenić walory malarstwa Cybisa, a także prześledzić jego rozwój na przestrzeni prawie trzydziestu lat. Kilka opinii, wykraczających poza konwencjonalny charakter recenzji, wartych jest zacytowania.

„Wystawa w Zachęcie nie należy do łatwych” — pisze Joanna Guze. „Na pierwszy rzut oka nie zaskoczy, nie olśni, nie zagarnie”¹¹. Krytyczka uważa, że wbrew powszechnym opiniom malarstwo Cybisa jest trudne w odbiorze i „należy do tych, w które trzeba się wgryźć”¹². Zdaniem Marcina Czerwińskiego, Cybis „jakby celowo się odkrył. Wystawa wydaje się wierna jego życiu. Zobaczyć można na niej różne próby, jedne rozpoczęte, inne ukończone. Aż nawet utrudnia to pierwszy ogląd”¹³. Czerwiński i Guze zwracają uwagę na obrazy malarza, które powstały w czasie oficjalnego bojkotu, „chropawe od farby, nie malowane, ale orane niemal pędzlem”¹⁴, uznając je za najlepsze w jego dotychczasowym dorobku. „W ciągu tych trzech lat 1951–53, pozostając na pozór z dala od życia, rzadko widywany, niemalże zapomniany, odżywał na nowo na łonie natury” — pisał o Cybisie we wstępie do katalogu wystawy Zdzisław Kępiński. „Osiąga w tym okresie zenit swej oryginalności i płótna jego stają się nieporównywalne z żadnym zjawiskiem i kierunkiem w plastyce europejskiej”¹⁵.

W tle artykułów o wystawie pobrzmiewają echa kontrowersji i dylematów, jakie cechowały dyskusję o współczesnej polskie sztuce po „Arsenale”. Jak pisze Joanna Guze, „Dobrze jest zobaczyć taką wystawę wśród toczących się wciąż sporów o przeszłość, teraźniejszość i przyszłość sztuki, wśród wróżenia z faktów i wróżenia z fusów do kawy, wśród wniosków opartych na przesłankach logicznych i żenujących domysłów, wśród kreowania bogów prawdziwych i bogów fałszywych na każdy niemal sezon”¹⁶. Jerzy Olkiewicz dostrzegł polemiczny charakter wystawy, która jego zdaniem „nie jest zbiorem recept na to, jak należy malować, tylko konkretną wypowiedzią malarza. Wypowiedź ta swoją rzetelnością bardzo odbija się od wielu naszych wystaw w ostatnich latach”¹⁷. Ignacy Witz nadał swojemu artykułowi formę polemiki między sympatykiem koloryzmu a zwolennikiem bardziej nowoczesnych form malarstwa.

Dwa obrazy z wystawy w CBWA zostały zakupione przez Ministerstwo Kultury i Sztuki: Koszyk z jabłkami i butelką wina z 1955 roku (olej na płótnie, 65x81 cm) oraz Pole przy kościele z 1952–1954 (olej na płótnie, 54x73 cm)¹⁸. Pierwszy z obrazów został przekazany Muzeum Narodowemu w Warszawie i pozostaje w zbiorach tego muzeum do dziś¹⁹.                       

Wystawa Jana Cybisa w Zachęcie jest uznawana za jedną z dwóch najważniejszych wystaw, które odbyły się za życia artysty²⁰. W 1996 roku Zachęta przygotowała wystawę retrospektywną Cybisa, na której zgromadzono ponad 350 dzieł. Autorką wystawy oraz towarzyszącą jej obszernej monografii była Teresa Sowińska.

Joanna Egit-Pużyńska
dział zbiorów i inwentarzy Zachęty – Narodowej Galerii Sztuki

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Bibliografia

• Czerwiński, Marcin, Jan Cybis, „Świat” 1956, nr 9.
• Czerwiński, Marcin, Wystawa Jana Cybisa, „Przegląd Artystyczny” 1956, nr 2.
• [b.a.], Diego Rivera o Janie Cybisie, „Przegląd Kulturalny” 1956, nr 6.
• [b.a.], „Express Wieczorny” 1956, nr 32.
• [b.a], „Głos Pracy” 1956, nr 35.
• Guze, Joanna, Jan Cybis, „Przegląd Kulturalny” 1956, nr 8, s. 3.
• [b.a], „Ilustrowany Kurier Polski. Bydgoszcz” 1956, nr 43.
• Jan Cybis 1897–1972, red. Teresa Sowińska, katalog wystawy, Galeria Sztuki Współczesnej Zachęta, Warszawa 1997.
• Olkiewicz, Jerzy, Jan Cybis, „Słowo Powszechne” 1956, nr 49.
• Olkiewicz, Jerzy, Mowa kwiatów albo o wystawie Jana Cybisa, „Dziś i jutro” 1956, nr 7 [przedruk, w: Olkiewicz, Jerzy, Archipelag Picassa, Warszawa 1958, s. 250–253].
• (PAP), Wystawa prac Jana Cybisa i Franciszka Strynkiewicza, „Trybuna Ludu” 1956, nr 33.
• Rocznik CBWA 1956, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa, b.d. [1957].
• Rzeźba i malarstwo w Zachęcie, „Stolica” 1956, nr 8 (3 reprodukcje).  
• (Widz.), Dwie wystawy, „Głos Robotniczy” 1956, nr 48.
• Witz, Ignacy, Na wystawie Jana Cybisa, „Życie Warszawy” 1956, nr 39.
• Wystawa Cybisa, „Twórczość” 1956, nr 3.
• Wystawa prac malarskich Jana Cybisa, „Słowo Powszechne” 1956, nr 43.
• Z wystawy warszawskiej Jana Cybisa, „Nowa Kultura” 1956, nr 7.
• „Życie Warszawy” 1956, nr 31.

¹ Teresa Sowińska, Kalendarium życia i twórczości Jana Cybisa, w: Jan Cybis. 1897–1972, katalog wystawy, red. Teresa Sowińska, Galeria Sztuki Współczesnej Zachęta, Warszawa 1997, s. 366.
²    Cyt. za: Teresa Sowińska, Kalendarium życia i twórczości Jana Cybisa, op. cit., s. 366.
³    W 1957 roku Cybis powrócił na Wydział Malarstwa i Grafiki warszawskiej ASP, gdzie uczył do momentu przejścia na emeryturę w 1968 roku.
⁴    Jan Cybis, Dzienniki, s. 22 (1956). Cyt. za: Teresa Sowińska, Kalendarium życia i twórczości Jana Cybisa, op. cit., s. 367.
⁵    Taką informację podaje w swoim artykule Marcin Czerwiński Jan Cybis, „Świat” 1956, nr 9, s. 11. Prawdopodobnie były to sale nr 3–7.
⁶    Zob. Rocznik CBWA 1956, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa, b.d. [1957], s. 9.
⁷    Jan Cybis, Dzienniki, op. cit., s. 367.
⁸    Ibidem.
⁹    Diego Rivera o Janie Cybisie, „Przegląd Kulturalny” 1956, nr 6.
¹⁰ Wystawa prac malarskich Jana Cybisa, „Słowo Powszechne” 1956, nr 43.
¹¹  Joanna Guze, Jan Cybis, „Przegląd Kulturalny” 1956, nr 8.
¹²  Ibidem.
¹³  Marcin Czerwiński, Jan Cybis, op. cit.
¹⁴  Joanna Guze, Jan Cybis, op. cit.
¹⁵  Zdzisław Kępiński, [wstęp], katalog wystawy, Jan Cybis, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych Zachęta, Warszawa 1956, s. 13.
¹⁶  Joanna Guze, Jan Cybis, op. cit.
¹⁷  Jerzy Olkiewicz, Mowa kwiatów albo o wystawie Jana Cybisa, „Dziś i jutro” 1956, nr 7.
¹⁸  Zob. Rocznik CBWA 1956, op. cit., s. 32;  wyciąg z protokołu Komisji Zakupów i Ocen Dzieł Plastycznych z dnia 20.02.1956, w archiwum Działu Dokumentacji Zachęty – Narodowej Galerii Sztuki.
¹⁹  Nr inw. MPW 3849.
²⁰ Druga wystawa miała miejsce w Muzeum Narodowym w Warszawie w 1965 roku.