Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

organizator: SARP i Komitet Koordynacyjny Biur Projektowych Warszawy
komisarz: Jerzy Hryniewiecki
frekwencja: „duża frekwencja”

Rezolucja Krajowej Narady Architektów Partyjnych z czerwca 1949 roku, jednego z zasadniczych wydarzeń wprowadzających stalinowski ład w polskiej architekturze, zapowiadała, że najbliższa przyszłość będzie okresem intensywnego „podnoszenia poziomu ideologicznego"¹.  Jesienią 1949 roku rezolucja stała się oficjalnym dokumentem Stowarzyszenia Architektów RP (SARP), zaś 14 lutego 1950 roku powstał Komitet Koordynacyjny Biur Projektowych Warszawy, ciało to przejęło inicjatywę w zakresie „okresowych zestawień projektów z poddaniem ich publicznej ocenie w formie pokazu”².

Próbą nowej formuły ekspozycyjnej na skalę lokalną stał się  Pokaz Prac Biur Projektowych Warszawy urządzony w gmachu Politechniki (14 maja–1 czerwca 1950). Jednak  to dopiero urządzony w Zachęcie I Ogólnopolski Pokaz Projektów Architektury SARP był okazją do prezentacji i oceny najnowszych dokonań różnych środowisk oraz do zaprezentowania — w programowych referatach — obowiązujących poglądów na kwestie ideologiczne i ekonomiczne. Prasa dobitnie podkreślała, że

„pokaz ten nie jest wystawą, lecz zestawieniem prac bieżących, nie objętych żadną selekcją jakościową, przedstawia materiał zdjęty wprost z warsztatów pracy architektonicznej. […] materiał zebrany wyłącznie do Narady Produkcyjnej, ilustruje różnorodność poszukiwań zarówno w dziedzinie plastyki projektu, jak i sposobów związania się z tradycyjną, postępową polską myślą architektoniczną"³.

Nad projektami przeprowadzano publiczną dyskusję, a ostateczne oceny formułowały ukonstytuowane przez SARP cztery Kolegia Opiniodawcze. Skąpość źródeł ikonograficznych dotyczących pokazu nie pozwala jednoznacznie stwierdzić, które z pomieszczeń Zachęty zajmowała ekspozycja (ze względu na skalę i rangę przedsięwzięcia były to prawdopodobnie dwie, trzy sale pierwszego piętra).

Mimo wszystko na podstawie publikowanych fotografii można stwierdzić, że komisarz pokazu, doświadczony wystawiennik arch. Jerzy Hryniewiecki, starał się stworzyć we wnętrzach wrażenie roboczego spotkania w pracowni architektonicznej — w scenografii wykorzystano stół kreślarski, na którym ustawiono model Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej (MDM), większość rysunków projektowych została gęsto i nieco chaotycznie zawieszona na ścianach i dwustronnych tablicach. O kolektywnym ocenianiu projektów przypominały liczne krzesła dla uczestników zebrań ustawione pośrodku sal. Tę wystylizowaną atmosferę masówki w biurze projektowym przełamywały jednak poustawiane przy ścianach stoliki (zapewne służące ważniejszym uczestnikom spotkań) oraz starannie rozmieszczone — niczym motyw do martwej natury — gipsowe modele dekoracji rzeźbiarskich i fragmenty dekoracyjnych profili, wprowadzające swobodny nastrój artystycznej kawiarni.

Wyselekcjonowanie zgodnych z doktryną socrealizmu prac było dla organizatorów ważniejsze od starannego udokumentowania całej ekspozycji. Nie zdecydowano się na publikację katalogu, spośród zapewne wówczas pokazanych 136 projektów udało się zidentyfikować tylko niespełna 90. W prasie reprodukowano jedynie te projekty, które uzyskały pozytywną ocenę. Podobnie z nazwiska wzmiankowano tylko tych architektów, których dzieła zostały dobrze przyjęte. Tym sposobem przemilczano nazwisko projektantów szczególnie krytykowanych prac, np. Stanisława Kolendy, twórcy Instytutu Chemii Przemysłowej na Żoliborzu w Warszawie, czy też Zbigniewa Ihnatowicza i Jerzego Romańskiego, autorów warszawskiego Centralnego Domu Towarowego. Wzmiankowani co najwyżej jako anonimowi „corbusieryści” stawali się uosobieniem ideologicznego błędu twórczego.

Opublikowany materiał ilustracyjny z pokazu stanowił zatem przegląd dopuszczalnych i akceptowalnych w dobie stalinizmu rozwiązań architektonicznych i urbanistycznych. Mimo deklaratywnego podnoszenia roli odniesień do tradycji, mniej lub bardziej dosłownych trawestacji rozmaitych motywów, detali i całych schematów kompozycyjnych ewokujących klasycyzm, renesans i barok, w milczący sposób akceptowano obecność rozmaitych wariantów dekoracyjnej architektury w tradycji Auguste’a Perreta. Pod względem tematu natomiast ilustracje projektów pokazywały bogaty program inwestycyjny Polski Ludowej w zakresie budownictwa publicznego, podkreślając rolę instytucji nauki, kultury i edukacji w architektonicznym krajobrazie nowego państwa.

Mimo niepełnej satysfakcji Romana Piotrowskiego, ministra budownictwa, który w swoim podsumowującym wystąpieniu zwrócił m.in. uwagę na  pojawianie się w czasie publicznej dyskusji „przeciwnych sentymentów” wobec ideologicznej linii pokazu, stanowił on organizacyjny wzór dla zainicjowanych wiosną 1951 roku. Regionalnych Pokazów Architektury (na których nb. pokazywano 15 wyselekcjonowanych, dobrze ocenionych projektów  z Zachęty).

Wszystkie te wydarzenia miały prowadzić do organizacji wydarzenia, któremu nie zamierzano skąpić miana wystawy: Powszechnej Wystawy Architektury.

Marek Czapelski
Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego

Bibliografia (docx)

Spis obiektów na wystawie (docx)

^{1 O polską architekturę socjalistyczną. Materiały z Krajowej Partyjnej Narady Architektów odbytej w dniu 20–21 czerwca 1949 roku w Warszawie, Warszawa 1950, s. 215.
2 Bohdan Garliński, Architektura polska 1950–1951, Warszawa 1953, s. 205.
3 Pierwszy Ogólnopolski Pokaz Projektów Architektonicznych w Zachęcie, „Stolica” 1951, nr 2, s. 8.}