Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

organizator: CBWA, ZPAP
komisarz: Eryk Lipiński
projekt ekspozycji: Józef Mroszczak
projekt plakatu: Eryk Lipiński
liczba prac: 211
frekwencja: 17.735 osób (Rocznik CBWA) [łącznie z równoległą wystawą plakatu francuskiego]

Wystawa Herberta Sandberga w CBWA objęła cykle graficzne Droga (70 akwatint), Atom-Atom (14 akwatint), osobne liczne litografie i drzeworyty (m.in. dedykowane Bertoldowi Brechtowi), karykatury sławnych twórców, głównie kompozytorów, a także rysunki polityczne (w sumie 211 prac). Katalog zawiera przetłumaczony z niemieckiego długi wstęp znanego pisarza Arnolda Zweiga (który pisał o Sandbergu kilkakrotnie od 1959 roku), ujmujący twórczość artysty na tle dziejów karykatury; ponadto esej Ignacego Witza; ilustracje i spis prac.

Urodzony w Poznaniu w 1908 roku w rodzinie żydowskiej Herbert Sandberg, absolwent wrocławskiej akademii, jeden z najsłynniejszych niemieckich grafików XX wieku, jest dzisiaj w Polsce całkowicie nieznany, a i w światowej historii sztuki jakby zapadł się w niepamięć. Zapewne wskutek swojej państwowej przynależności — jako „artysta NRD”, a także z powodu etykietki grafika-satyryka. Obozowe świadectwa Sandberga, obok obrazów Xawerego Dunikowskiego i Zorana Mušiča należą do najbardziej przejmujących obrazów rzeczywistości zagłady. Co ciekawe, w refleksji nad Holocaustem właściwie nie zaistniały i dzisiaj wydają się w niej nieobecne. Gdy w dwadzieścia lat po zakończeniu II wojny światowej otwierano w Zachęcie jego dużą wystawę, znany był w środowisku artystycznym głównie jako satyryk. Szokujące wrażenie musiały zatem zrobić jego relacje z obozu koncentracyjnego.

W młodości uwięziony przez nazistów, za członkostwo w Komunistycznej Partii Niemiec w 1938 roku Sandberg trafił do obozu Buchenwald. Z obozowych wspomnień powstanie potem wiele plansz cyklu Droga. Pracował tam jako murarz, co ocaliło go w 1943 roku przed wywózką do Auschwitz. Od grudnia 1945 roku Sandberg współwydawał  pismo „Ulenspiegel”, pierwszy satyryczny periodyk powojenny w Niemczech, początkowo w amerykańskiej strefie okupacyjnej, po 1949 roku jeszcze krótko w radzieckiej. Pracował także jako scenograf. Od 1954 roku publikował karykatury w głównym partyjnym dzienniku NRD — „Neues Deutschland”.

We wstępie do katalogu Zweig wywodzi zaangażowaną twórczość Sandberga z tradycji grafiki XVI wieku (wojna chłopska), satyry Williama Hogartha i Honoré Daumiera. Witz nazywa go „artystą politycznym” i zestawia z Brechtem, Ernstem Barlachem, Käthe Kollwitz, Georgiem Groszem, Otto Dixem i Johnem Heartfieldem, którego wystawa miała miejsce w Zachęcie półtora roku wcześniej.

Cykl 14 akwatint Atom, Atom powstawał w latach 1957–1961, a więc w okresie szczególnego zainteresowania energią, a zwłaszcza bronią jądrową. Było to pierwsze przedsięwzięcie Sandberga w dziedzinie grafiki artystycznej. Drugi i największy jego cykl, autobiograficzna Droga powstawał w latach 1958–1965, początkowo na zamówienie komitetu więźniów Buchenwaldu. Rzeczowo i oschle prowadzona narracja zaczyna się w młodości artysty, sceny obozowe wypełniają zaś środkową część cyklu; w innych Sandberg relacjonuje wydarzenia w Niemczech czasów jego młodości, także np. przywołuje swoje artystyczne wzory (jak grafika Fransa Masereela).

Wystawę, przygotowaną osobiście przez Eryka Lipińskiego (dzięki czemu zyskuje ona dodatkowy znaczący kontekst w dziejach grafiki i karykatury w Polsce), z plakatem jego projektu, a w aranżacji Józefa Mroszczaka, pokazano następnie w BWA we Wrocławiu (w nieco zmniejszonej wersji; 10.11–24.11.1965). W Zachęcie równolegle odbywała się przekrojowa wystawa plakatu francuskiego Od Toulouse-Lautreca do naszych dni, bezpośrednio po niej zaś odbyły się ekspozycje Egilla Jacobsena, Jana Marcina Szancera i grafiki Pabla Picassa. Pisali o niej m.in. znany dziennikarz Edmund Męclewski (w latach 1964–1967 korespondent Polskiego Radia i Telewizji w NRD) i inni raczej polityczni publicyści, a nie krytycy sztuki.

Warto odnotować, że w maju 1975 roku w Domu Artysty Plastyka w Warszawie przy ul. Mazowieckiej miała miejsce kolejna w Polsce wystawa Sandberga, z ilustrowanym katalogiem. W tym samym roku gościła ona w Olsztynie i BWA Krakowie. W 1976 roku Sandberg opublikował w czasopiśmie „Bildende Kunst” (nr 5) tekst wspomnieniowy In memoriam Mieczyslaw Berman, o którym pisał już w 1967 roku. W 1980 roku wydali wspólnie z Lipińskim publikację Satirikon 80 — Karykatury z krajów socjalistycznych. W 1978 roku w „Szpilkach” (nr z 21 maja) Lipiński opublikował zabawny, a dowodzący ich dużej zażyłości wywiad z Sandbergiem na jego 70-te urodziny. Niemiecki grafik przyjaźnił się też z Tadeuszem Kulisiewiczem.

W latach 60. XX wieku Sandberg nie miał wielu wystaw poza NRD (jedna włoska, jedna francuska, kilka w NRF). Wbrew pozorom niepokorny satyryk bywał kilkakrotnie w niełasce u władz komunistycznych, kilkakrotnie został też ukarany za swoje wystąpienia. „Ulenspiegel” został szybko zamknięty po narodzinach NRD wskutek konfliktu Sandberga z urzędnikami radzieckimi. Chroniła go jednak przyjaźń z wpływowymi Brechtem i Zweigiem, a także znajomość z sekretarzem generalnym partii SED Walterem Ulbrichtem.

Dla ówczesnych relacji polsko-niemieckich interesująca jest zbieżność czasowa wystawy Sandberga z trwającą w prasie nagonką po sławnym orędziu biskupów polskich do biskupów niemieckich (ogłoszonym 21 września 1965).

Andrzej Pieńkos
Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Bibliografia

Katalog:

• Herbert Sandberg. Grafika i satyra (NRD), wstępy: Arnold Zweig, Ignacy Witz, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa 1965.
• Rocznik CBWA 1965–1966–1967, red. Maria Matusińska, Barbara Mitschein, Ada Potocka, Helena Szustakowska, Halina Zacharewicz, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa, b.d. [1968], s. 28–29.

Teksty źródłowe:

• Becker, Jan, Herbert Sandberg (grafika i satyra), „Przegląd Artystyczny” 1966, nr 2.
• Dowoyna-Sylwestrowicz, Zygmunt, Grafika i satyra Herberta Sandberga, „Tygodnik Demokratyczny” 1965, nr 44 (27.10–2.11).
• (esk), Grafika i satyra Herberta Sandberga, „Kultura i Życie” 1965, nr 12.
• Herbert Sandberg, „Zwierciadło” 1965, nr 44 (31.10).
• Kaltenbergh, Lew, Wielka sztuka H. Sandberga, „Sztandar Młodych” 1967, nr 256 (28.10).
• Kwiecińska, Zofia, Satyra walcząca, „Trybuna Ludu” 1965, nr 285 (14.10).
• Lewadowska, Teresa, Wystawa Herberta Sandberga, „Żołnierz Polski” 1965, nr 46 (14.11).
• Męclewski, Edmund, Sztuka zaangażowana, „Życie Warszawy” 1965, nr 233 (29.09).
• (ms), Spojrzenie na świat, „Przyjaźń” 1965, nr 44 (31.10).
• Wieluński, Lech, Spacerkiem po galeriach, „Głos Pracy” 1965, nr 246 (14.10).
• (x), Grafika i satyra Herberta Sandberga, „Szpilki” 1965, nr 42 (17.10).
• (Zastęp.), Grafika i satyra Sandberga, „Życie Warszawy” 1965, nr 252 (21.10).
• (zb), Humanizm walczący – Herberta Sandberga, „Tygodnik Kulturalny” 1965, nr 44 (31.10).

Wzmianki:

• „Dziennik Ludowy” 1965, nr 239 (10–11.10).
• „Express Wieczorny” 1965, nr 239 (6.10).
• „Gazeta Robotnicza” 1965, nr 268 (11.11).
• „Gazeta Robotnicza” 1965, nr 271 (15.11).
• „Gazeta Robotnicza” 1965, nr 277 (22.11).
• „Gazeta Robotnicza – Magazyn Tygodniowy”, 1965, nr 45 (20–21.11).
• „Głos Pracy” 1965, nr 241 (9–10.10).
• „Głos Pracy” 1965, nr 251 (20.10)
• „Kultura” 1965, nr 42 (17.10).
• „Odra” 1966, nr 1.
• „Trybuna Ludu” 1965, nr 281 (10.10).
• „Trybuna Ludu” 1965, nr 290 (19.10).
• „Życie Warszawy” 1965, nr 240 (7.10).
• „Życie Warszawy” 1965, nr 243 (10–11.10).
• „Życie Warszawy” 1965, nr 245 (13.10).
• „Życie Warszawy” 1965, nr 250 (19.10).