Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

organizatorzy: Związek Polskich Artystów Plastyków, CBWA
projekt ekspozycji: Stanisław Zamecznik
projekt plakatu: Hubert Hilscher
układ graficzny katalogu: Hubert Hilscher
frekwencja: 11.556 (Rocznik CBWA)
liczba wystawionych prac: 27

Rok 1965 był okresem intensywnych poszukiwań i eksperymentów twórczych wciąż młodego duchem 71-letniego Henryka Stażewskiego (1894–1988), który stworzył wówczas serię metalowych reliefów oraz rzeźb kinetycznych w przestrzeni publicznej. „Stażewski podjął pracę nad reliefami, z których wyłoniły się dwie wielkie serie najczęściej spotykane w muzeach: reliefy białe wykonane z drewna i reliefy metalowe”¹. Zdominowały one jego twórczość na dłuższy czas.

W roku 1965 Henryk Stażewski obchodził 40-lecie pracy twórczej, otrzymał Nagrodę Ministra Kultury i Sztuki w dziedzinie plastyki, pierwszego stopnia, uczestniczył w I Biennale Form Przestrzennych w Elblągu, na przełomie 1965 i 1966 miał w Zachęcie Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w Warszawie wystawę swoich najnowszych prac — reliefów powstałych na przestrzeni ostatnich dwóch lat 1964–1965. Wśród nich wyróżniały się dwie monumentalne realizacje o wymiarach 3 × 5 m, łączące relief z otaczającą przestrzenią, integrujące je za pomocą efektownego oświetlenia. Wpisały się w tradycję polskiego environment także za sprawą projektanta wystawy Stanisława Zamecznika. Bogucki w roku 1983 nazwał Zamecznika:

w zakresie wystawiennictwa wielką indywidualnością, postacią należącą już dziś do historii sztuki […]. Specjalizując się w tematyce artystycznej lub związanej z historią kultury, potrafił on rzeczowy układ eksponatów wprowadzić w takie rozwinięcie modelowanej światłem i barwą przestrzeni, by wzmagała obecność tych przedmiotów, będąc poetyckim i pojęciowym ekwiwalentem życia i historii — obszaru psychicznego, w którym one powstały i trwają².

Taką intensywność oddziaływania dzieł i wydobywającej je przestrzeni uzyskał Zamecznik także w aranżacji prac Stażewskiego w CBWA.

Zaledwie rok wcześniej prace Stażewskiego były prezentowane na dwóch wystawach w Nowym Jorku: Mondrian, de Stijl and Their Impact w Marlborough-Gerson Gallery oraz The Classical Spirit in 20^th Century Art w Sidney Janis Gallery. Obie te nowojorskie wystawy mogły stać się dla Stażewskiego impulsem do napisania tekstu opublikowanego w katalogu wystawy w Zachęcie. Artysta, wytyczając w nim drogę do swoich najnowszych prac, reliefów i malarsko-rzeźbiarskich kompozycji kinetycznych, odwołał się do ducha klasycyzmu i bliskiej mu tradycji abstrakcyjnej sztuki awangardowej XX wieku, zainicjowanej przez poszukiwania i zdobycze sprzed półwiecza — „dwóch klasyków: Pieta Mondriana i Kazimierza Malewicza” oraz do unizmu Władysława Strzemińskiego³, a poniekąd także do unizmu w rzeźbie (i jej relacji przestrzennych). Jego twórcy Katarzyna Kobro i Władysław Strzemiński wyłożyli jego reguły w tekście Kompozycja przestrzeni. Obliczenia rytmu czasoprzestrzennego⁴. Unizm stał się w pewnym sensie punktem wyjścia i odniesienia dla twórczości Stażewskiego pierwszej połowy lat 60. XX wieku:

OBRAZ UNISTYCZNY ELIMINOWAŁ WSZELKĄ ILUZJĘ GŁĘBI I DOBITNIE SUGEROWAŁ, ŻE JEST CAŁKIEM KONKRETNIE PŁASKI. JEŚLI MOŻNA BYŁO TERAZ WPROWADZIĆ ZNOWU PRZESTRZEŃ TRÓJWYMIAROWĄ, TO TYLKO POPRZEZ WYMIAR KONKRETNY, JAKIEMU ODPOWIADAŁBY RELIEF. RELIEF DOSTARCZA ZUPEŁNIE NOWYCH EFEKTÓW, NA PRZYKŁAD W POSTACI CIENI, KSZTAŁTOWANYCH PRZY POMOCY ZMIENIAJĄCYCH SIĘ OŚWIETLEŃ. WPROWADZONA ZOSTAJE ZASADA ZMIENNOŚCI OBRAZU POGŁĘBIONA PRZEZ RUCH WIDZA, KTÓRY POWODUJE PRZESŁANIANIE PŁASZCZYZNY OBRAZU PRZEZ FORMY WYSTAJĄCE Z NIEJ, A ZATEM – WZGLĘDNY RUCH OBRAZU. ZJAWISKO TO UWYPUKLI SIĘ JESZCZE W RELIEFACH ZBUDOWANYCH Z KILKU ELEMENTÓW AŻUROWYCH, KTÓRE WPROWADZAJĄ PONADTO RUCH W KIERUNKU PROSTOPADŁYM DO PŁASZCZYZNY OBRAZU. MOŻNA TU JUŻ MÓWIĆ O WZGLĘDNYM KINETYZMIE TEGO RODZAJU SZTUKI. NASTĘPNĄ FAZĄ KINETYCZNĄ BYŁBY JUŻ OBRAZ CAŁKOWICIE RUCHOWY.

[…] ZAMIAST POSZCZEGÓLNYCH, ZINDYWIDUALIZOWANYCH FORM POJAWIAJĄ SIĘ ICH ZBIORY. PRZY DOSTATECZNEJ ILOŚCI JEDNAKOWYCH ELEMENTÓW ONE SAME SCHODZĄ NA PLAN DALSZY, GŁÓWNA UWAGA SKUPIA SIĘ NA TYM, CO DO TEJ PORY BYŁO TŁEM. FORMY, KTÓRE SIĘ POWTARZAJĄ, OKREŚLAJĄ I ODMIERZAJĄ PRZESTRZEŃ. TERAZ JUŻ MOŻNA OPEROWAĆ PRZESTRZENIĄ SAMĄ.

GRUBOŚĆ ELEMENTÓW RELIEFU I WZAJEMNE RELACJE MIĘDZY POSZCZEGÓLNYMI JEGO POZIOMAMI OKREŚLAJĄ MOŻLIWOŚĆ PRZESUNIĘĆ, JAKIE W TEJ WZGLĘDNIE OKREŚLONEJ PRZESTRZENI MOGĄ ZAISTNIEĆ. NATOMIAST WPROWADZENIE RÓŻNYCH ZBIORÓW ELEMENTÓW POZWALA OKREŚLIĆ TE MOŻLIWOŚCI DOKŁADNIEJ. JEDNAKŻE JEST TO RACZEJ DOKŁADNOŚĆ POMIARU WYNIKAJĄCA ZE STATYSTYCZNEJ OBSERWACJI ZACHOWANIA SIĘ FORM W PRZESTRZENI, NIŻ WYLICZANIE IDEALNYCH STOSUNKÓW LICZBOWYCH A PRIORI. MAMY TU DO CZYNIENIA Z PRAWDOPODOBIEŃSTWEM ISTNIENIA PEWNYCH UKŁADÓW FORMALNYCH, KTÓRE W PEWNYCH GRANICACH DADZĄ SIĘ ZMIENIAĆ. JEST TO ABSTRAKCJA ZUPEŁNIE INNEGO TYPU NIŻ ABSTRAKCJA MONDRIANA I MALEWICZA. DOPUSZCZA ONA ZNACZNIE WIĘKSZĄ SWOBODĘ W KSZTAŁTOWANIU OBRAZU. JEST ZNACZNIE BARDZIEJ RELATYWISTYCZNA⁵.

W Zachęcie Stażewski zaprezentował 27 reliefów z lat 1964–1965, w znacznej liczbie których wprowadził jako wyeksponowany materiał metal, od warstwy farby po polerowaną blachę, w różnych wariacjach — od srebrnego lakieru (Nr 25 – 1964), przez aluminium, miedź, aluminium czarno-białe, chromowanie i srebrzenie (Nr 16 – 1965), i złocenie (Nr 20 – 1964), by powrócić do aluminium (Nr 22 – 1965), oraz bieli (Nr 24 – 1965). Tej ostatniej oraz Nr 23 – 1965 oraz Nr 24 – 1965 Stażewski nadał monumentalne wymiary 300 x 500 cm.

Relief Nr 22 – 1965, w silnym oświetleniu z różnych źródeł, z formami rzucającymi długie, cienie, tworzące odrębne rytmy i porządki, mijające/ krzyżujące się ze sobą, na tle którego powstał znany fotograficzny portret Stażewskiego, antycypuje późniejsze o pięć lat dzieło tworzone w otwartej przestrzeni miejskiej samym tylko światłem — Kompozycję pionową nieograniczoną podczas akcji 9 maja 1970 we Wrocławiu, 9 promieni światła na niebie emitowanych nocą z lamp łukowych, krzyżujących się na wysokości prawie pół kilometra, widocznych z odległości nawet 30 kilometrów. Inicjatorem akcji był Jerzy Ludwiński z Galerii Mona Liza.

Ludwiński już w 1965 roku określił działania Stażewskiego z ostatnich pięciu lat jako „ekspansję sond”, stwarzających coraz bardziej niezwykłą sytuację w miarę wzrastania liczby powtarzalnych elementów⁶. Dostrzegł potencjał dalszego rozwoju reliefów Stażewskiego, w którym wyodrębnił określone metody. Pierwszą wyznacza „ruch obserwatora, który powoduje wzajemne przesłanianie jednych elementów przez inne. Następna z metod tworzy się według oświetlenia, które wywołują coraz to inny zasięg cieni, jeszcze inna bada odblaski form na metalu, z którego Stażewski buduje obecnie większość swoich prac”⁷.

Hanna Ptaszkowska, pisząc w katalogu o wystawionych pracach Stażewskiego, skupiła się w swoim tekście także na powtarzalności, lecz w nieco innym kontekście. Odniosła się wzajemnej relacji poszczególnych form, z których powstaje określony zbiór — układ — obraz, relief. Wyróżniła dwa stopnie tych relacji: 1. relację między identycznymi formami w obrębie zbioru; 2. relację między zbiorami różnych form⁸. Podała przykład funkcjonowania zbioru o układzie wyodrębnionym – choćby Nr 9 – 1965 i układu nieregularnego – Nr 1 – 1965. Ptaszkowska wysnuła przypuszczenie, że „otwarta możliwość ciągle nowych doświadczeń” może wynikać „z szeregu paradoksów, które istnieją w sztuce Stażewskiego” i stanowią, „jedną z sił napędowych jego rozwoju”⁹.

Metalowe i metaliczne reliefy Stażewskiego, przyjmowane były zazwyczaj bardzo pozytywnie. Andrzej Osęka, dotąd piszący o Stażewskim i wystawie w Zachęcie wręcz entuzjastycznie, na początku 1966 roku opublikował kolejną recenzję, tym razem pod obraźliwym tytułem Gra w nic¹⁰. Sprowokował nią do polemicznej repliki Wiesława Borowskiego i Annę Ptaszkowską¹¹. Kilka zaledwie miesięcy później, w maju 1966 roku Stażewski dostał kolejny wyraz instytucjonalnego uznania dla jego twórczości — został odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, a na XXXIII Biennale w Wenecji wystawił około 30 metalowych reliefów, za które otrzymał wyróżnienie honorowe¹².

Iwona Luba
Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Bibliografia

Katalogi:

• Wystawa prac Henryka Stażewskiego, Związek Polskich Artystów Plastyków, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, grudzień 1965, Warszawa, „Zachęta” pl. Małachowskiego 3, kat. wystawy, red. Barbara Mitschein (CBWA), (autorzy tekstów: Henryk Stażewski, Hanna Ptaszkowska, Jerzy Ludwiński), Warszawa 1965.
• Henryk Stażewski 1894–1988 w setną rocznicę urodzin, Muzeum Sztuki w Łodzi, 13 grudnia 1994 – 26 lutego 1995, katalog wystawy, Łódź 1994.

Czasopisma:

• [b.a. i t.], „Trybuna Mazowiecka” 1965, nr 288.
• (A. Ter.), Henryk Stażewski w Zachęcie, „Przekrój” 1965, nr 81, s. 25, il.
• Borowski Wiesław, Próżność krytyka, „Kierunki” 1966, nr 7, il.
• Dowoyna-Sylwestrowicz, Zygmunt, Henryk Stażewski, „Tygodnik Demokratyczny” 1966, nr 2, il.
• (g), W Zachęcie, „Kurier Polski” 1965, nr 301, il.
• Garztecka Ewa, Reliefy Henryka Stażewskiego, „Trybuna Ludu” 1966, nr 8.
• Kowalska Bożena, Henryk Stażewski w poszukiwaniu przestrzeni i ruchu, „Stolica” 1966, nr 7, il.
• Mizura Feliks, Eksperyment Henryka Stażewskiego, „Przegląd Artystyczny” 1966, nr 3, il.
• Nasz fotoreporter z wizytą u Henryka Stażewskiego, „Życie Warszawy” 1965, nr 303, il.
• Olkiewicz Jerzy, Reliefy Stażewskiego, „Kultura” 1966, nr 2, il.
• Osęka Andrzej, Gra w nic, „Kultura” 1966, nr 5.
• Osęka Andrzej, Klasyk abstrakcji geometrycznej, „Zwierciadło” 1966, nr 1, il.
• Osęka Andrzej, Mechanizm samoregulacji, Kultura” 1966, nr 8.
• Ptaszkowska Anna, Odpowiedź Andrzejowi Osęce, „Kultura” 1966, nr 7.
• Rocznik CBWA 1965–1966–1967, red. Maria Matusińska, Barbara Mitschein, Ada Potocka, Helena Szustakowska, Halina Zacharewicz, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa, b.d. [1968], s. 34–35, il.
• (SAM), Dwie wystawy, „Słowo Powszechne” 1965, nr 299.
• (SAM), Z warszawskich wystaw, „Słowo Powszechne” 1966, nr 71.
• Szczypińska Hanna, Henryk Stażewski, „Tygodnik Powszechny” 1966, nr 1.
• Witz Ignacy, Stażewski i Rózga, „Życie Warszawy” 1965, nr 302.
• Wystawa prac Henryka Stażewskiego, „Kierunki” 1966, nr 1, il.

Druki zwarte:

• Artibus. Księga jubileuszowa wydana z okazji 40-lecia Centralnego Biura Wystaw Artystycznych w Warszawie, CBWA–Zachęta, Warszawa 1989, s. 134–135, il.
• Henryk Stażewski: ekonomia myślenia i postrzegania, oprac. Małgorzata Jurkiewicz, Joanna Mytkowska, Wiesław Borowski, Fundacja Galerii Foksal, Galeria Foksal, Warszawa 2005, s. 47, 213, 274–276, 366–367, 369–370, il.
• Kowalska Bożena, Henryk Stażewski, Warszawa 1985.

¹ Janusz Bogucki, Sztuka Polski Ludowej, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1983, s. 202.
² Ibidem, s. 326.
³ Henryk Stażewski, [b.t.], w: Wystawa prac Henryka Stażewskiego, Związek Polskich Artystów Plastyków, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, grudzień 1965, Warszawa, „Zachęta” pl. Małachowskiego 3, kat. wystawy, red. Barbara Mitschein, Warszawa 1965, [s. nlb].
⁴ Katarzyna Kobro, Władysław Strzemiński, Kompozycja przestrzeni. Obliczenia rytmu czasoprzestrzennego, Łódź 1931.
⁵ Ibidem.
⁶ Jerzy Ludwiński, [b.t.], w: Wystawa prac Henryka Stażewskiego, op. cit., s. nlb.
⁷ Ibidem.
⁸ Hanna Ptaszkowska, [b.t.], w: Wystawa prac Henryka Stażewskiego, op. cit., s. nlb.
⁹ Ibidem.
¹⁰ Andrzej Osęka, Gra w nic, „Kultura” 1966, nr 5.
¹¹ Wiesław Borowski, Próżność krytyka, „Kierunki” 1966, nr 7; Anka Ptaszkowska, Odpowiedź Andrzejowi Osęce, „Kultura” 1966, nr 7. Całą wymianę zdań zrelacjonowała Bożena Kowalska, Henryk Stażewski, Warszawa 1985, s. 137.
¹² B. Kowalska, op. cit., s. 137.