Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

organizator: Association Française d’Action Artistique, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych pod protektoratem rządu francuskiego i rządu polskiego
komisarz wystawy: René Herbst
projekt ekspozycji: Jacques Famery
projekt plakatu: Hubert Hilscher
liczba obiektów: 250
frekwencja: 17.083 (Rocznik CBWA

Wystawa w Zachęcie stanowiła dużą prezentację współczesnej francuskiej architektury i sztuki użytkowej. Od drugiej połowy lat 50. XX wieku nastąpiła stopniowa intensyfikacja kulturalnej wymiany między Francją a Polską, której przejawem były wspierane przez władze przedsięwzięcia wystawiennicze. Kuratorem Form był znany architekt wnętrz i projektant mebli René Herbst, współzałożyciel założonego w 1929 roku L'Union des artistes modernes (UAM), w latach 1950–1966 przewodniczący Formes utiles, sekcji UAM zajmującej się wzornictwem przemysłowym. Aranżację warszawskiej ekspozycji wykonał początkujący wówczas projektant Jacques Famery.

W dwóch salach znalazł się działy Architektura i urbanistyka oraz Systemy konstrukcyjne, obejmujący ponad 90 fotografii i kilka modeli obiektów, dobranych przez Maxa Blumenthala, architekta i wieloletniego redaktora naczelnego prestiżowego czasopisma „Techniques et architecture”. Idea tej części ekspozycji polegała na kontraście umieszczonych blisko wejścia fotografii francuskiej prowincji i zabytków z zasadniczym materiałem, obejmującym budownictwo od połowy lat 50. XX wieku, zarówno użyteczności publicznej, jak i mieszkaniowym. To ostatnie było szczególnie eksponowane obfitym zestawem ilustracji w katalogu, w którym zaakcentowano też wątek upamiętnienia ofiar II wojny światowej [publikację otwierały 3 reprodukcje jedynego pomnika na wystawie — paryskiego Mémorial des Martyrs de la Déportation (opisanego nb. jako „pomnik ku czci ofiar obozów koncentracyjnych”) proj. Georges-Henri Pingussona].

Jak zaznacza René Herbst we wstępie do katalogu wystawy: „po nasyconym spokojem wprowadzeniu przechodzimy do wielkich przedsięwzięć i radykalnych przeobrażeń, do urbanistyki, która nie zmieniając charakteru krajobrazu, wnosi do niego nowoczesność zgodną z potrzebami dzisiejszego życia”¹. Ekspozycja współczesna stanowiła próbę charakterystyki pejzażu architektonicznego Francji w samym środku Trente Glorieuses: obok estetyki eksponującej finezyjną konstrukcję zaznaczał się w nim nurt modernizmu opartego na mocnym wyrazistym geście plastycznym projektanta (Émile Aillaud, Le Corbusier).

Uwagę zwraca wyeksponowanie jako podmiotu tej części wystawy — obok architektów — głównych instytucjonalnych protagonistów ówczesnej industrializacji Francji: centralnych urzędów i wielkich państwowych koncernów oraz prywatnych firm budowlanych. Demonstracja ich technologicznej innowacyjności miała niewątpliwy wydźwięk merkantylny — w latach 50. i 60. francuskie systemy budownictwa uprzemysłowionego stanowiły ważny towar eksportowy, interesujący także dla krajów bloku wschodniego.

Kolejne partie ekspozycji obejmowały zagadnienia wnętrzarstwa i wzornictwa przemysłowego. Doboru obiektów dokonali doświadczeni wystawiennicy  i artyści. Uznani projektanci mebli Antoine Philippon i Jacqueline Lecoq, kontynuujący tradycje UAM, wyselekcjonowali niemal czterdzieści eksponatów do działu Meble — tkaniny — oświetlenie. W dziale Formy użytkowe  znalazło się 70 obiektów w wyborze Paula Brétona i Hervé de Looze’a wiceprezesów Formes utiles, związanych także z prestiżowym dorocznym Salon des arts ménagers. Niemal czterdzieści przykładów popularnej odzieży zawierał ostatnia część wystawy Mężczyzna — kobieta — dziecko, przygotowany przez Anne Marie Cheret z L'École nationale supérieure des arts décoratifs (nb. w zbiorach Zachęty nie zachowała się żadna ikonografia tej ekspozycji, jej zdawkowość odnotowano w nielicznych wzmiankach recenzyjnych).

Całość dobrze korespondowała z opublikowaną w katalogu opinią Michela Faré, historyka sztuki i naczelnego konserwatora Musée des arts décoratifs: „Postęp techniczny podpowiada artyście nieznane dotychczas rozwiąza­nia, a coraz większa mechanizacja, której tak chętnie się podporządkowuje, daje równocześnie nam wszystkim szanse ułat­wienia codziennego życia. Artysta więc jest twórcą nowego humanizmu, określa­jącego kształt i funkcję przedmiotów z na­szego najbliższego otoczenia”².

Oprawę muzyczną ekspozycji stanowiły utwory Charles’a Chaynes’a, zaś prelekcje wygłosili — malarz Jacques Fillacier (Barwa, pole widzenia, społeczeństwa), architekt Jean Prouvé (Skutki uprzemysłowienia mieszkania) i wnętrzarz Jacques Dumond (Prawdziwa tradycja: estetyka przemysłowa zmienia sztukę użytkową).

Polska krytyka przyjęła wystawę na ogół życzliwie, traktując ją jako kontynuację cyklu narodowych przeglądów sztuki użytkowej (wspominano Finlandię, Włoch, Anglię). Najwnikliwsi krytycy dostrzegali ideowe założenia ekspozycji: „Francuzom bardzo zależało na podkreśleniu ciągłości tradycji, na po­kazaniu, że to co dzieje się w tej chwili jest logiczną kontynuacją przeszłości, że Francja jest dzisiaj równą potęgą w dziedzinie sztuki, jak była nią w epoce katedr gotyckich. Słyszy się w tym jakąś odpowiedź na zarzuty «amerykanizacji», wtórności”³.

Także Aleksy Czerwiński podkreślał zasadniczą tezę, że „z na­turalnych warunków kraju, jego klimatu i krajobrazu rodzi się charakter twór­czości człowieka kształtują­cego swoje otoczenie zgod­nie z aktualnymi potrzeba­mi życia”, z czego wynikała „jakaś jednolita metoda myślenia plastycznego, która przebija poprzez różne funkcje użyt­kowe, a nawet poprzez róż­ne epoki”⁴.

Organizatorom wystawy udało się zatem sformułować jasny i czytelny dla polskiego odbiorcy przekaz, zgodny z pryncypiami gaullizmu. Wypowiedzi krytyki na temat poszczególnych partii ekspozycji można dziś potraktować w znacznym stopniu jako próbę oceny polskich dokonań na danym polu od czasów odwilży (a pamiętać trzeba, że wyjazdy do Francji od 1956 roku stanowiły dla młodszego pokolenia twórców jedno z inicjacyjnych doświadczeń w przyswajaniu nowoczesności). O ile w zakresie architektury i urbanistyki panowało dość zgodne zadowolenie z odrobienia dystansu do niegdysiejszych mistrzów, o tyle część wzornicza wciąż wywoływała uwagi w rodzaju „mnóstwo tu do oglądania. Pozazdrościć można także”, zwłaszcza w zakresie przedmiotów powszechnie oferowanych na rynku. Odosobniony pozostał głos Jerzego Lessmanna, który dostrzegał „niezbyt wesoły obraz francuskiej produkcji przemysłowej”⁵.

Ekspozycja skutecznie podkreślała dzielący oba kraje dystans w zakresie komfortu życia codziennego, którego demonstracja była wszak jednym z głównych wątków na międzynarodowych konfrontacjach wystawienniczych lat 60. XX wieku.
 

Marek Czapelski
Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Bibliografia

Katalog:

• Formy Francja. Przemysł, architektura, urbanistyka, red. Maria Matusińska, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa 1964.
• Rocznik CBWA 1963–1964, red. Wanda Hackiewiczowa, Maria Matusińska, Barbara Mitschein, Ada Potocka, Halina Zacharewicz, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa, b.d. [1965], s. 61–62.

Teksty źródłowe:

• Czerwiński, Aleksy, Propozycje francuskiego wzornictwa, „Stolica” 1964, nr 45 (8.11).
• Delaporte, Guillemette, René Herbst, pionnier du mouvement moderne, Paris 2004
• Formy, „Kultura” 1964, nr 43 (25.10).
•  (g), Francuska architektura i sztuka użytkowa w Warszawie, „Kurier Polski” 1964, nr 239 (11.10).
• hen, Chcemy pokazać piękno Francji…, „Sztandar Młodych” 1964, nr 243.
• Lessmann, Jerzy, Rozczarowanie wzornictwem francuskim, „Express Ilustrowany” 1964, nr 251.
• (oe), Francuskie meble i przedmioty codziennego użytku w „Zachęcie”, „Dziennik Ludowy” 1964, nr 241.
• (szem), Francuskie wzornictwo na wystawie w „Zachęcie”, „Gazeta Handlowa” 1964, nr 83 (16.10).
• Wieluński, Lech, Piękne przedmioty znad Sekwany, „Głos Pracy” 1964, nr 244 (13.10).
• Weiss, J., Urbanistyka we Francji, „Słowo Powszechne” 1964, nr 244 (10–11.10).
• Witz, Ignacy, Formy – Francja i konfrontacje, „Życie Warszawy” 1964, nr 264 (3.11).
• W Zachęcie wystawa Formy–Francja , „Współczesność” 1964, nr 173 (28.10– 11.11).
• (ZS), Wystawy architektury zagranicznej, „Tygodnik Demokratyczny” 1964, nr 43.
• (ż), Francuska architektura, urbanistyka…, „Trybuna Ludu” 1964, nr 274.
• ŻM EL., FORMY FRANCJA, „Zwierciadło” 1964, nr 43 (25.10).

Artyści

Urbanistyka i architektura:

Émile Aillaud, Edouard Albert i Alain Champetier de Ribes, Michel Andrault i Pierre Parat, Roger Anger i Pierre Puccinelli, André Aubert i Pierre Bonin, Robert Auzelle i Jacques Fillacier (malarz), Daniel Badani oraz Pierre Roux-Dorlut i Abro Kanjian, François Balp, Eugène Beaudoin, Michel i Jean-Pierre Béguin, Henry Bernard, Berthe-Chappis-Joumain, Alain Bourbonnais, Roger Boileau i Jacques Henri-Labourdette, Paul Bossard, Georges Bovet oraz Emile Berthelot i Robert Cuzol, André Bruyère, Jacques-Henri Calsat i Charles Berthelot, Robert Camelot oraz Jean de Mailly i Bernard Zehrfuss, Georges Candilis oraz Paul Dony i Alexis Josic i Shadrach Woods, René-André Coulon oraz Yves Magnant i Ionel Schein i Jean Maneval i Philippe Douillet, Jean Demaret i Pierre Dufau, Jean Dubuisson, René Egger, Michel Fourtané, Joachim i Pierre Génard, Gillaume Gillet, Jean Ginsberg, André Gomis i Vladimir Bodiansky, Gérard Grandval, Jean-Raphaël Hébrard oraz R. Ledieu i Jean Percillier, Paul Herbé i Jean Le Couteur, Guy Lagneau oraz Michel Weill i Jean Dimitrijevic, Paul La Mache, Gaston Leclaire, Le Corbusier, André Lefèvre i Jean Aubert, Jean-Michel Legrand, Marcel Lods oraz André Malizard i Jean-Jacques Honegger i Jacques Beufé, Raymond Lopez i Raymond Gravereaux, Henri-Pierre Maillard i Paul Ducamp, Jean de Mailly, Lucien Metrich oraz Anatole Kopp i René Sarger, Daniel Mikol i Gérald Brown-Sarda, Jean Monge, Maurice Novarina i Jean Prouvé, C. Ouvaroff, Auguste Perret, Jean Perrottet i Jacques Kalisz, Georges-Henri Pingusson, Guy Pison i R. Burkat, Henri Pottier i Jean Tessier, Pierre Puccinelli, Yves Salier i Alexandre Courtois, Charles Sebillotte, André Sive i Pierre Forestier, Pierre Sonrel, Jacques Thual (dekorator), Olivier Vaudou, Henri Vicariot

Charbonnages de France, Electricité de France, Gaz de France, Ministère de la construction, Ministère des travaux publics des transportes et du tourisme, Saint Gobain, Touring club de France, Usinor

Systemy konstrukcyjne:

Balency et Schuhl, Chaneac, Coignet, Compagnie Française d’Entreprises, Consortium d’Entreprise de Travaux, Costamagna, Stéphane du Château, Estiot et Cie, Tracoba

Meble — oświetlenie:

(W kolejnych działach zestawiono firmy-wystawców oraz nazwiska projektantów eksponowanych przez nie obiektów, jeśli są znane. W kilku przypadkach wystawcami byli sami projektanci, prowadzący firmy)

Airborne (proj. Pierre Guariche, Antoine Philippon i Jacqueline Lecoq, Etienne Fermigier), Apes – Agence Parisienne d’Esthétique Industrielle (proj. Roger Fatus), Artifort (proj. Pierre Paulin), Bartolini (proj. Antoin Philippon), Charron (proj. Joseph-André Motte), J. Degoree et Cie (proj. Antoine Philippon i Jacqueline Lecoq), Disderot Atelier (proj. Etienne Fermigier, Pierre Paulin, Jacques Dumond, Pierre Gautier-Delaye, Pierre Guariche, René-Jean Caillette, Joseph-André Motte), Jacques Dumond et Philippe Leloup (projektanci), Luminalite (proj. Jacques Biny), E.H. Martin (projektant), Minvielle Ets (proj. A.R.P. [Atelier de Recherches Plastiques], Antoine Philippon i Jacqueline Lecoq), Polytechnique du Siege Steiner (proj. Joseph-André Motte, René-Jean Caillette), Roset Ets, Sentou (proj. Roger Tallon), Societe Industrielle du Rotin (proj. Janine Abraham i Dirk Jan Rol), T.V. (proj. André Monpoix, Alain Richard), Vergneres Ets (proj. Pierre Gautier-Delaye)

Tkaniny:

Geneviève Dupeaux, Jacqueline Iribe, Placide Joliet, Brunet Lecomte Ets, Carlos Lepetre Ets, Mobilier National (proj. Gustave Singier, Le Corbusier, Jean Arp)

Formy użytkowe:

Adam et Mercier (proj. Philippe Charbonneaux), l’Alluminium Ménager (proj. J. Firdmann), Applimo, Ateliers Reunis S.A., Ateliers de Saint Leonard A.S.L (proj. Compagnie d’Esthétique Industrielle), Aubeco – Auxi S.A., Bioplastic (proj. Pierre Giraudon), Bretton Ets (proj. Jean Parthenay), Briche, Brot Miroiterie, Bull Cie des Machines (proj. Tiarko Meunier, Philippe Charbonneaux), Calor Ets, Chappe Frères et Gessalin, Charpentier, Citroën, Clarville C.S.F., Coder Ets, Compagnie Française d'Entreprise (C.F.E), Compagne des Lamps, Controlec-Paris (proj. L. Hirbec), Cosson S.A.R.L, Le Creuset S.A.R.L (proj. Schmitt), Dubigeon – Normandie (proj. Jacques André), Dyna Ets (proj. Michel Vioche), Equipinox, Fabrique d’appareillage electrique de la cie générale d’electricité (proj. Technes), Facom Société (proj. Renan de la Godelinais), Frigeavia Société Française (proj. Technes), Grosfillex Ets, Guilliet, Harmand Cuisines, Holophane Société, Japy Ste de mécanographie (proj. Technes), Jaz S.A. (proj. Philippe Charbonneaux), Lafuma Frères B.P.No I, J. Luce (projektant), Markhbein S.A. (proj. Jacques Dumond), Matériel de voirie LE, Merlin et Gerrin, Mingori S.A.R.L, Mondiale (proj. Technes), Morisseau Ets (proj. J. Morisseau), Moulinex, Neophone (proj. Contraste), Nicoll S.A., Ougen Ets (proj. Michel Vioche), Panhard Ets, Pautry Ets (proj. P. Pautry), Philips S.A. (proj. J. Goudeman, A. Clarisse), Photosia (proj. Michel Vioche), Plastimonde S.A., Poclain Ets, Porcelaine de Paris (proj. Jacques Dumond i Philippe Leloup), Prisunic (proj. Bureau du Style Prisunic), Gueroy S.A., Quo Vadis Editions (proj. Beltrami), Renault, Forges et Aciéries du Saut du Tarn (proj. Deville), Société SCAAL (proj. Etienne Fermigier), Schneider – Westinghouse (proj. Michel Vioche), Scholtes Ets, Simca, Société d’Electronique et d’Automatisme (S.E.A) (proj. Michel Vioche), Société Générale de Fonderie (proj. Compagnie d’Esthétique Industrielle, Pierre Gautier-Delaye), Société nationale des chemins de fer français, Sovirel Ets (proj. Harold Barnett), Société nationale de constructions aéronautiques Sud-Aviation, Testut S.A., Thermor Cie (proj. Tiarko Meunier), Thomson Houston Cie Française, Thuillier – Lefrant Ets (proj. J. Goudeman), Ugine – Gueugnon, G. Tirlet (projektant), R. Trubert (projektant), Voluform S.F.A.M, Vynckier Frères Société Française (proj. B.E. Vynckier)

Mężczyzna – kobieta – dziecko:

Ciolek, Dejac, Jane Lend, Prenatal, S.P.A.S., Vaskene, White House

 

---

¹ René Herbst, [wstęp], w: Formy Francja. Przemysł, architektura, urbanistyka, red. Maria Matusińska, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa 1964, s. nlb.
² Michel Faré, [wstęp], w: ibidem, s. nlb.
³ ŻM EL., FORMY FRANCJA, „Zwierciadło” 1964, nr 43 (25.10).
⁴ Aleksy Czerwiński, Propozycje francuskiego wzornictwa, „Stolica” 1964, nr 45 (8.11).
⁵ Jerzy Lessmann, Rozczarowanie wzornictwem francuskim, „Express Ilustrowany” 1964, nr 251.