Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

organizator: Biuro Współpracy Kulturalnej z Zagranicą
projekt ekspozycji: Zdzisław Śniechórski
projekt plakatu: Hubert Hilscher
liczba prac: 36
frekwencja: 41.085 (Rocznik CBWA) [łącznie z równoległą wystawą grafiki Pabla Picassa]

Twórczość sławnego już wtedy w Europie malarza duńskiego (1910–1998) pokazano w Zachęcie równolegle z grafiką Pabla Picassa, a po pokazie Herberta Sandberga. Wystawiono 36 obrazów, znaczących w dorobku artysty (m.in. sławny Przedmiot pomarańczowy z 1940 roku i kilka innych już wówczas zakupionych do Statens Museum for Kunst w Kopenhadze). W większości pochodziły one z duńskich zbiorów prywatnych i pracowni artysty. Prezentowały szeroki przegląd dorobku, od debiutanckich trzech obrazów z 1937 roku po sześć najnowszych dzieł z roku 1964. Wydano (w nakładzie 600 egz.) niewielki katalog ze wstępem Gunnara Jespersena i pięcioma reprodukcjami obrazów; potem wystawa pojechała do BWA w Krakowie (13.12.1965–16.01.1966).

Jacobsen po pobycie w Paryżu w 1934 roku przeszedł okres fascynacji malarstwem Henri Matisse’a i Pabla Picassa. Od roku 1937, w kręgu grupy Linien, a potem czasopisma „Helhesten”, wraz z m.in. Henrym Heerupem i Asgerem Jornem poszukiwał wolności twórczej, swobody gestu malarskiego, wyzwolenia siły koloru, przeciwstawiając się z jednej strony literackości surrealizmu, z drugiej — czysto formalnym eksperymentom abstrakcji geometrycznej i organicznej. Szybko stał się jednym z głównych w Danii przedstawicieli „dzikiej”, prymitywistycznej sztuki, sięgającej do źródeł egzotycznych ale także ludowych i do rodzimej mitologii. Wraz z kolegami w 1949 roku dołączył do belgijskich i holenderskich buntowników artystycznych, współtworząc grupę CoBrA, jedną z najbardziej gwałtownych rewolt w kulturze okresu powojennego i jedno z najbardziej wpływowych zjawisk w plastyce tego czasu (początkowo próbowali oni włączyć w swoje działania także artystów polskich).

Po heroicznym okresie kontestacji i walki, kończącym się zanikiem grupy CoBrA w początku lat 50., Jacobsen szybko stawał się artystą uznanym, zbierał zaszczyty w Danii, w 1956 roku otrzymał np. zlecenie publiczne na malowidło ścienne w Hvidovre pod Kopenhagą i reprezentował Danię na Biennale w Wenecji, w 1959 roku zaś został profesorem Akademii Sztuk Pięknych w Kopenhadze. W 1963 roku ukazała się w Kopenhadze jego monografia pióra znanego belgijskiego poety i teoretyka, kolegi z grupy Cobra, Christiana Dotremonta (w języku duńskim i francuskim). Pierwsze indywidualne wystawy zagraniczne miał w Paryżu w latach 1961 i 1962, trzecią była właśnie ekspozycja warszawska.

We wstępie do katalogu warszawskiego krytyk Jespersen (autor m.in. wydanej w 1967 roku monografii De abstrakte, a także późniejszej dużej monografii samego Jacobsena) prezentował malarza jako „pioniera sztuki abstrakcyjnej w Danii”. Sytuował go w tendencji nawiązującej do ekspresjonizmu, hołdującej instynktowi, a inspirowanej maskami z wysp Mórz Południowych. Jednocześnie jego zdaniem „Jacobsen prowadził długi i odradzający dialog z rodzimą tradycją kolorystyczną”. Ciekawe, że autor w całym tekście ani razu nie wymienił nazwy grupy CoBrA, wyraźnie starając się pokazać malarza jako reprezentanta duńskiej sztuki, a nie zjawiska międzynarodowego. Rodzime, ludowe korzenie twórczości Jacobsena podkreślał zresztą również Dotremont we wspomnianej monografii.

Pisali o wystawie Jacobsena znani krytycy, m.in. Ewa Garztecka, Maciej Gutowski, a także początkujący wybitny historyk sztuki Zygmunt Waźbiński. Plakat projektował Hubert Hilscher, zaś ekspozycję Zdzisław Śniechórski.

Warto zauważyć, że w okresie 1955–1970 indywidualnych prezentacji twórczości jednego znanego artysty z zachodniej Europy było w Zachęcie bardzo niewiele (poza Picassem André Beaudin, Henry Moore, Lasar Segall, Emilio Vedova, mało znany grafik i rzeźbiarz szwajcarski Robert Hainard). Na takim tle ilościowym i w takim zestawie jakościowym wystawa Jacobsena jawi się jako jedno z najśmielszych przedsięwzięć CBWA w całym okresie gomułkowskim. Duńską sztukę najnowszą prezentowano w Warszawie już w 1961 roku, a potem w 1968 (twórczość Jacobsena na nich się jednak nie znalazła). Nie wiadomo, w jaki sposób narodziła się koncepcja pokazania tego właśnie artysty, jednego z najodważniej poszukującego nowych środków wyrazu na pograniczu abstrakcji lirycznej, malarstwa gestu, prymitywizmu. W 1961 roku pokazano w Zachęcie prace takich kolegów Jacobsena jak Henry Heerup, Richard Mortensen, Carl Henning Pedersen. Inni, holenderscy członkowie CoBrA oraz Asger Jorn byli eksponowani zaś w 1966 roku na ekspozycji sztuki współczesnej ze zbiorów Stedelijk Museum w Amsterdamie i Van Abbe Museum w Eindhoven.

Listopad roku 1965 w Warszawie obfitował w ważne wydarzenia kulturalne: otwarto po odbudowie Teatr Wielki, rozpoczęła działalność Galeria Współczesna Marii i Janusza Boguckich, odbyła się premiera głośnego filmu Jerzego Skolimowskiego Rysopis.

Andrzej Pieńkos
Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Bibliografia

Katalog:

• Egill Jacobsen Dania Malarstwo, wstęp Gunnar Jespersen, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa 1966.
• Rocznik CBWA 1965–1966–1967, red. Maria Matusińska, Barbara Mitschein, Ada Potocka, Helena Szustakowska, Halina Zacharewicz, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa, b.d. [1968], s. 29–30.

Teksty źródłowe:

• (g), W Zachęcie, „Kurier Polski” 1965, nr 269 (17.11).
• Garztecka, Ewa, Sztuka skandynawska w Warszawie, „Trybuna Ludu” 1965, nr 314 (12.11).
• Gutowski, Maciej, Wiadomości plastyczne, „Dziennik Polski” 1966, nr 16, (20.01).
• (PAP), Wystawa dzieł duńskiego malarza, „Trybuna Ludu” 1965, nr 307 (5.11).
• Plastyka, Egill Jacobsen, „Zwierciadło” 1965, nr 47 (21.11).
• (W), Wystawa dzieł duńskiego malarza, „Życie Warszawy” 1965, nr 265 (5.11).
• Waźbiński, Zygmunt, Porcja koloru, „Przegląd Artystyczny” 1966, nr 3.
• Wieluński, Lech, Malarstwo Egilla Jacobsena, „Głos Pracy” 1965, nr 265 (5.11).
• (Zastęp.), Malarstwo Egilla Jacobsena, „Życie Warszawy” 1965, nr 268 (9.11).
• (Z. Cz.), Malarstwo Egilla Jacobsena, „Słowo Powszechne” 1965, nr 268 (10.11).

Wzmianki:

• „Dziennik Bałtycki” 1965, nr 263 (5.11).
• „Dziennik Ludowy” 1965, nr 259 (4.11).
• „Dziennik Ludowy” 1965, nr 261 (6.11).
• „Dziennik Ludowy” 1965, nr 271 (18.11).
• „Dziennik Polski” 1965, nr 296 (14.12).
• „Dziennik Polski” 1965, nr 297 (15.12).
• „Dziennik Polski” 1965, nr 301 (19–20.12).
• „Echo Krakowa” 1965, nr 233 (6.10).
• „Echo Krakowa” 1965, nr 289 (12.12).
• „Echo Krakowa” 1965, nr 291 (14.12).
• „Express Wieczorny” 1965, nr 264 (4.11).
• „Express Wieczorny” 1965, nr 265 (5.11).
• „Gazeta Krakowska” 1965, nr 238 (7.10).
• „Gazeta Krakowska” 1965, nr 295 (13.12).
• „Gazeta Krakowska” 1965, nr 296 (14.12).
• „Gazeta Pomorska” 1965, nr 262 (4.11).
• „Gazeta Pomorska” 1965, nr 263 (5.11).
• „Głos Pracy” 1965, nr 265 (5.11).
• „Głos Wybrzeża” 1965, nr 263 (5.11).
• „Ilustrowany Kurier Polski” (Bydgoszcz) 1965, nr 262 (4.11)
• „Kultura” 1965, nr 46 (14.11).
• „Kultura” 1965, nr 47 (21.11).
• „Polityka” 1965, nr 46 (13.11).
• „Przekrój” 1965, nr 1075 (14.11).
• „Słowo Powszechne” 1965, nr 263 (4.11).
• „Trybuna Ludu” 1965, nr 306 (4.11).
• „Tygodnik Kulturalny” 1965, nr 46 (14.11).
• „Żołnierz Wolności” 1965, nr 260 (4.11).
• „Życie Warszawy” 1965, nr 264 (4.11).

^{Il. Wystawa malarstwa Egilla Jacobsena (Dania), Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa (04.11–28.11.1965), fragment ekspozycji. Fot. Zachęta – Narodowa Galeria Sztuki}