Zachęta – Narodowa Galeria Sztuki

kurator: Marek Bartelik
współpraca ze strony Zachęty: Magdalena Komornicka
projekt ekspozycji: Jarosław Kozakiewicz

Mapy pod niebem Rio de Janeiro to prezentacja twórczości pionierki sztuki brazylijskiej Anny Belli Geiger (ur. 1933). W kontekście historycznym sztuki nowoczesnej w Brazylii Geiger przynależy do czołówki artystów z Rio de Janeiro, którzy na nowo połączyli tradycję ekspresjonistyczną z neokonkretyzmem (neoconcretismo), jak Hélio Oticica, Lygia Clark oraz Lygia Pape. Wystawa odzwierciedla różnorodność zainteresowań artystki: od antropologii do astronomii, od kultur tubylczych i alchemii do poezji konkretnej i brazylijskiej muzyki, od nowoczesnych utopii i dystopii do teorii gier. Punkt wyjścia i główny trzon ekspozycji stanowią prace Geiger z lat 70. XX wieku: rysunki, grafiki i projekcje wideo. Obok nich pokazywany jest także wybór obiektów z serii Szuflady (Gavetas) oraz z serii Zwoje (Rollos) i Małe zwoje (Rollinhos) z lat 90. W pracach tych artystka potraktowała mapy jako ekspresyjne „pojemniki”, które — jak w przypadku Szuflad — upodobniła do magicznych ready-mades, zaś kartografię ukazała jako fenomen „potajemny” (szuflada) i „rozpuszczalny” (wosk), a nie jako przekaz transparentnej, zweryfikowanej wiedzy.

Poprzez twórczość Anny Belli Geiger wystawa podejmuje również temat współczesnej tożsamości Brazylijczyków — „brazylijskość” (brasilidade) — oraz  jej widocznych i ukrytych aspektów. To tożsamość głęboko złamana przez historię kolonialną i postkolonialną, mocno naznaczona przez juntę wojskową, która rządziła krajem od połowy lat 60. do lat 80., czyli w okresie powstania większości pokazywanych tu prac. Brasilidade  jest zakorzeniona w świadomości i wyobraźni zarówno Brazylijczyków, jak i cudzoziemców, co owocuje fantastycznymi wyobrażeniami i mitami. Geiger porusza ten temat w swoich pracach, które często przypominają mapy Ziemi oraz mapy nieba. Pokazuje w nich Brazylię jako kraj, państwo, miejsce, „pustkę”, mit, gdzie okrutna rzeczywistość spotyka wzniosłe marzenia. Często jest ona utkana ze stereotypów nabierających rangi sloganów lub przepowiedni — jak na przykład w zdaniu „Brazylia jest krajem przyszłości, i zawsze nim będzie” zapożyczonym z książki Brazylia: kraj przyszłości Stefana Zweiga z 1942 roku. Emblematyczna dla widzenia rzeczywistości brazylijskiej jako wyrosłej ze „sprzeczności” jest seria pocztówek Rodzinna Brazylia/Obca Brazylia (Native Brazil/Alien Brazil) z 1977, w której artystka umieściła siebie nie tylko jako „obcą” wobec tubylców, ale też, pośrednio, jako córkę polskich imigrantów. Podobnie o rok późniejsza praca Nasz chleb powszedni (O pão nosso de cada dia) — ze zdjęciem kromki chleba z otworem w formie mapy Brazylii jako centralnym elementem — jest rodzajem wizjera w głąb brasilidade, tym razem jako pustki, którą można wypełnić własnymi skojarzeniami.

Wątek interakcji twórczości Geiger z innymi artystami pokazuje na wystawie zapis filmowy krótkiej rozmowy z Josephem Beuysem (Beuys Conversa com Anna Bella, 1975). Materiał zarejestrowany został podczas trzymiesięcznego pobytu Brazylijki w Nowym Jorku —  w galerii René Block, gdzie nieco wcześniej odbył się kontrowersyjny performans niemieckiego artysty Lubię Amerykę, Ameryka lubi mnie (I like America, America likes me). Zadając pytania Beuysowi, artystka (córka żydowskich imigrantów) przyjęła rolę antropolożki rozmawiającej z „szamanem”, za którego — jak wiadomo — uważał się Beuys.

Anna Bella Geiger to nie tylko klasyczka sztuki brazylijskiej, ale również wpływowa wykładowczyni. Wystawa — choć koncentruje się na wybranym fragmencie jej twórczości — ukazuje jej różne oblicza: jako Brazylijki, córki imigrantów, wnikliwej analityczki tożsamości, artystki awangardowej czy w końcu nauczycielki. Tę ostatnią rolę jako ważny aspekt jej działalności artystycznej przedstawiają prace wideo i seria fotografii wykonanych podczas wypraw plenerowych ze studentami w latach 1969–1973. Umieszczają one brasilidade w kontekście „niedojrzałości” Brazylijczyków — z jednej strony często postrzeganych jako potomkowie autochtonów, z drugiej zaś jako potomkowie europejskich kolonizatorów.

Anna Bella Geiger reprezentowała Brazylię na wielu wystawach, między innymi na biennale w Wenecji i São Paulo. W 1999 filmowiec Mario Carneiro zrealizował film dokumentalny Uma poética contemporânea do espaço (Współczesna poetyka przestrzeni) poświęcony twórczości artystki. Jej praca Coração e autras coisas (Serce i inne rzeczy) posłużyła za inspirację dla symfonii Guillermo Rendóna Garcíi Grabado de Anna Bella Geiger (Grawiura Anny Belli Geiger, 1966), a sama Geiger stała się tematem popularnej piosenki rockowej Mariny Limy (Anna Bella z albumu Lá nos primórdios (Powrót do dawnych czasów, 2006). Wystawa Mapy pod niebem Rio de Janeiro jest pierwszym dużym pokazem artystki w Polsce.