Galeria Kordegarda

organizator: Związek Polskich Artystów Plastyków, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych
projekt ekspozycji: Alicja Halicka
projekt plakatu i opracowanie graficzne katalogu: Tadeusz Pietrzyk
frekwencja: 7.898 (Rocznik CBWA)

Była to druga po wojnie indywidualna wystawa Alicji Halickiej (1889–1974) w Polsce. Poprzednią zorganizował Eugeniusz Eibisch w warszawskim Klubie Międzynarodowej Prasy i Książki w 1956 roku (pokazano wówczas 50 obrazów i 30 gwaszy), a wstęp do katalogu napisał Jean Cassou, dyrektor Musée d’Art Moderne w Paryżu. Również w 1956 roku prace artystki pokazywano na wystawie Malarstwo francuskie od Gauguina do naszych dni (Muzeum Narodowe w Warszawie, Muzeum Narodowe w Krakowie). Halicka była zaangażowana w sprawy polskie jako przewodnicząca towarzystwa działającego na rzecz granicy na Odrze i Nysie. Artystka znana już była w tamtym czasie na świecie — jej wystawy organizowano w Paryżu, Londynie, Zurychu, Nowym Jorku i Chicago. Pisali o niej najważniejsi krytycy: Claude Roger Marx, Elie Faure, Waldemar George, André Salmon, André Warnod, Maurice Raynal¹.

Alicja Halicka zamieszkała w Paryżu w 1912 roku. Tam zapisała się do Académie Ranson, w której profesorami byli Maurice Denis i Paul Sérusier. W następnym roku wyszła za mąż za kubistycznego malarza Louisa Marcoussisa. Razem obracali się w kręgu ówczesnej awangardy: Guillaume’a Apollinaire’a, Maxa Jacoba, Pierre’a Reverdy’ego, André Salmona, Maurice’a Raynala, Georges’a Braque’a, Juana Grisa, Raoula Dufy’ego, a później Joana Miró, Maxa Ernsta, Paula Eluarda, Tristana Tzary i innych.

W 1914 roku Halicka wystawiła po raz pierwszy na Salonie Niezależnych, a Apollinaire tak oto opisywał jej martwą naturę: „Halicka posiada męskie, realistyczne zdolności, dzięki którym umie obraz mądrze skonstruować, nie deformując kompozycji”². W tym samym roku namalowała szereg kubistycznych kompozycji, z których nie była zadowolona i je zniszczyła. W 1921 roku odwiedziła Polskę; wykonała następnie cykl obrazów na temat krakowskiego getta, które wystawiła w Galerie Berthe Weill. W 1935 roku przebywała w Stanach Zjednoczonych – pracowała wówczas dla American Ballets, malowała parawany dla Heleny Rubinstein. W 1946 roku wydała wspomnienia zatytułowane Hier³. W latach 1952–1953 przebywała w Indiach, gdzie wystawiała swe prace, jak również malowała. 

Alicja Halicka jest jedną z najbardziej rozpoznawalnych artystek polskiego pochodzenia. Badacze twierdzą jednak, że pełny rozwój jej talentu był hamowany przez związek małżeński z Ludwikiem Markusem. Jak zaznacza Artur Winiarski, „obecnie przypuszcza się, iż Halicka właśnie przez silną osobowość artystyczną swego męża nie mogła lub nie chciała w pełni realizować swoich zainteresowań malarstwem kubistycznym oraz rozwijać pracy nad grafiką warsztatową”^4.

Cykl obrazów i rysunków Bramy Paryża powstał w latach 1959–1967. Sztukę Halickiej tak oto opisywano w katalogu wystawy w Kordegardzie: „charakteryzuje się wielką dyscypliną konstrukcji (często podejmuje tematy architektoniczne), połączone z żywą wyobraźnią i poetycką inspiracją. Dzieło jej zawiera liczne obrazy olejne: pejzaże, martwe natury, tkaniny dekoracyjne, parawany, kolaże, dekoracje do baletów, wiele gwaszów, rysunków, prac graficznych i ilustracji do dzieł literackich”⁵.  Na wystawę złożyło się 26 obrazów olejnych — w tym jeden — wbrew tytułowi wystawy nazwany Widok z Warszawy (1966).

Alicja Halicka zajmowała się pejzażem Paryża głównie w latach 30. XX wieku. Najczęstszym motywem jej prac był wówczas Plac Zgody (badacze dostrzegają w tych pracach wpływ Giorgia de Chirico). Jak pisał Winiarski w odniesieniu do obrazów pokazanych w Kordegardzie w 1968 roku, „w odróżnieniu od poprzednich pejzaży ukochanego miasta, artystka skupiała się na jego przedmieściach, wśród których pojawiły się przedstawienia La Rotonde de la Vilette. Na innych pejzażach tego cyklu przed oczyma widza piętrzyły się olbrzymie mury, bloki mieszkalne, a niekiedy fabryki i ich dymiące kominy”^6.

Inicjatorką pokazania prac Halickiej w Warszawie była Gizela Szancerowa, do której Aleksy Krakowiak, sekretarz generalny „France-Pologne” (stowarzyszenie francuskie założone w czerwcu 1944 roku przez Frédérica Joliot-Curie) i „Odry-Nysy” pisał: „W związku z propozycją Sz. Pani zorganizowania wystawy prac p. Alicji Halickiej, w Warszawie, mam przyjemność doniesienia Pani, że Zarząd Stowarzyszeń «France-Pologne» i «Association pour le respect des frontières sur l’Oder et la Neisse», w skład którego wchodzi wiele osobistości francuskich z sfer kulturalnych i politycznych postanowił objąć protektorat nad tą wystawą, w ramach współpracy kulturalnej między Francją i Polską”. Stowarzyszenie „France-Pologne” wymusiło tematykę wystawy: „Ponieważ wystawa ma służyć wymianom artystycznym francusko-polskim, niezbędnym by było, żeby w jej skład wchodziły wyłącznie obrazy p. Halickiej mające za temat Paryż, tak jak w innych jej wystawach zorganizowanych przez instytuty francuskie w Szwajcarii, w Indiach, we Włoszech, w Niemczech, w Turcji itd.”[^7. W odpowiedzi na ten list Gizela Szancerowa proponowała: „Ekspozycja miałaby miejsce w Kordegardzie […] Leży w doskonałym punkcie i wszystkie imprezy tam odbywające się cieszą się dużą frekwencją”⁸.

 W archiwum Zachęty znajduje się korespondencja między Gizelą Szancerową a Alicją Halicką. 1 kwietnia 1968 roku artystka pisała: „dziękuję za miłe zaproszenie, niestety nie będzie mi możliwe z niego skorzystać, gdyż nie mogę opuścić Paryża w miesiącu maju”⁹. Dokumentacja prasowa wystawy jest nader skromna. Być może związane to było z falą antysemityzmu Marca 68’ (Halicka była artystką żydowskiego pochodzenia). W korespondencji z Gizelą Szancerową Halicka pisała, żeby nie spieszyć się z wysyłką obrazów – wszak w Paryżu sytuacja była wtedy również niestabilna, ze względu na wydarzenia Maja ’68.

Karolina Zychowicz
dział dokumentacji Zachęty – Narodowej Galerii Sztuki
 

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Bibliografia

Opracowania:

• Winiarski, Artur, Alicji Halickiej poetycka utopia pejzażu, „Archiwum Emigracji” 2012, nr 1–2, s. 77. 
• Zychowicz, Karolina, Artystki i wystawy. Pokazy indywidualne kobiet w kręgu CBWA w latach 1956–1981, w: Maria Anto. Malarka, red. Michał Jachuła, kat. wyst. Zachęta — Narodowa Galeria Sztuki, Warszawa 2017, s. 93–110.

Teksty źródłowe:

• Garztecka, Ewa, Dwoje malarzy „Szkoły Paryskiej” , „Trybuna Ludu” 1968, nr 154.
• Kaczmarski, Janusz, Przegląd galerii warszawskich, „Przegląd Artystyczny” 1968, nr 5.
• (mc), Nowa wystawa w Kordegardzie, „Kurier Polski” 1968, nr 112.
• (PAP), Wystawa prac Alicji Halickiej, „Trybuna Ludu” 1968, nr 135.
• (SAM), W warszawskich galeriach, „Słowo Powszechne” 1968, nr 133.
• Wystawa malarstwa Alicji Halickiej (Francja) „Bramy Paryża”, kat. wyst. Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa 1968.

Wzmianki:

• „Kurier Polski” 1968, nr 76.
• „Kurier Polski” 1968, nr 112.
• „Trybuna Ludu” 1968, nr 135.
• „Głos Pracy” 1968, nr 122.
• „Dziennik Ludowy” 1968, nr 123.
• „Tygodnik Kulturalny” 1968, nr 21.
• „Express Wieczorny” 1968, nr 131.
• „Życie Warszawy” 1968, nr 136.
• „Sztandar Młodych” 1968, nr 74.

¹ Roger Garreau, ambasador Francji, [bez tytułu – K.Z.], w: Wystawa malarstwa Alicji Halickiej (Francja) „Bramy Paryża”, kat. wyst. Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa 1968, s. nlb. [s. 3].
² Nota biograficzna, w: Wystawa malarstwa Alicji Halickiej (Francja) „Bramy Paryża”, op. cit., s. nlb. [s. 4].
³ Alicja Halicka, Wczoraj: wspomnienia, tłum. Wanda Błońska, Kraków 1971.
⁴ Artur Winiarski, Alicji Halickiej poetycka utopia pejzażu, „Archiwum Emigracji” 2012, nr 1–2, s. 77.
⁵ Nota biograficzna, w: Wystawa malarstwa Alicji Halickiej (Francja) „Bramy Paryża”, op. cit., s. nlb. [s. 5].
⁶ A. Winiarski, Alicji Halickiej poetycka utopia pejzażu, op. cit., s. 81.
⁷ List Aleksego Krakowiaka do Gizeli Szancer, 27 listopada 1967 roku, archiwum Zachęty — Narodowej Galerii Sztuki.
⁸ List Gizeli Szancer do Aleksego Krakowiaka, 12 grudnia 1967 roku, archiwum Zachęty — Narodowej Galerii Sztuki.
⁹ List Alicji Halickiej do Gizeli Szancerowej, 1 kwietnia 1968, archiwum Zachęty — Narodowej Galerii Sztuki.