Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

organizator: Komitet Współpracy Kulturalnej z Zagranicą, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych
frekwencja: 20.727

Na Wystawie prac postępowych artystów plastyków zgromadzono około 400 grafik wykonanych przez 140 twórców z 15 państw spoza bloku państw socjalistycznych: Argentyny, Austrii, Belgii, Brazylii, Danii, Finlandii, Francji, Holandii, Meksyku, Niemiec Zachodnich, Norwegii, Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, Szwecji, Wielkiej Brytanii i Włoch. Po raz pierwszy zobaczono w CBWA prace artystów z Argentyny, Brazylii i Norwegii. 

We wstępie do katalogu wystawy Andrzej Jakimowicz pisał: „Wyraźnym czynnikiem łączącym zebrane tu dzieła jest sprawa ideologiczna, sprawa postawy artystów w ogarniającej cały świat w walce o pokój i sprawiedliwość społeczną. To kryterium ideowo-treściowe stanowi właśnie ową całkowitą nowość w zakresie międzynarodowych pokazów sztuki”¹. Jakimowicz dodawał również: „Doborem wystawionych prac nie rządziło kategoryczne, a jakże mgliste pojęcie «poziomu artystycznego». Są tu dzieła artystów o ustalonej, światowej sławie, a jednocześnie prace mało komu znanych twórców”². Krytycy zwracali jednak uwagę na wartości artystyczne grafik. Andrzej Wirth twierdził na przykład, że „na czoło wysuwa się niewątpliwie wspaniały drzeworyt Meksyku i Brazylii, grafika włoska, Anglia ze swym Hogarthem i jak zawsze — ojczyzna malarzy Francja”³. Zaznaczano również, że prace Meksykanów są dynamiczne i dramatyczne, Norwegów spokojne i wyważone⁴.

Sztukę norweską docenił Jerzy Olkiewicz: „Niespodzianką jest grafika norweska, bo ten — zdawałoby się — bezsłoneczny i szary kraj pokazuje barwne, żywe w kolorach drzeworyty”. Krytyk podkreślał, że jest to „jedyna grupa prac na wystawie, w których kolor odgrywa integralną rolę”. Krytykował za to prace angielskie, niemieckie i amerykańskie: „Grafika angielska nie wyróżnia się niczym szczególnym. Angielski drzeworyt jest konwencjonalny […] Z Niemiec Zachodnich i Stanów Zjednoczonych nadesłano dużą ilość prac nie zawsze na należytym poziomie artystycznym”⁵.

Wspomniany już Jakimowicz zaznaczał, że grafika, często mająca charakter satyry politycznej lub karykatury⁶,  jest tradycyjnym medium — ze względu na łatwość powielania — jeśli chodzi o wyrażanie treści społecznie zaangażowanych. Podobnie pisała Barbara Olszewska: „Sztuka postępowa bowiem szeroko i chętnie posługuje się grafiką, która pozwala artyście stosunkowo szybko wypowiadać się i masowo rozpowszechniać jego dzieła”⁷.

Zaprezentowani na wystawie artyści kreowani byli przez polską prasę na bohaterów, bowiem — jak pisał Andrzej Wirth — „artysta, który wśród formalistycznych łamańców współczesnej sobie produkcji artystycznej odważa się wystąpić z realistycznym krajobrazem, budzącym umiłowanie rodzimej ziemi — dokonuje czynu patriotycznego przez przeciwstawienie kosmopolitycznemu bełkotowi”⁸.

Najciekawszą i wykazującą dużą znajomość tematu recenzję napisał Jan Lenica, który sam pod koniec 1954 roku przebywał w Londynie, a następnie wykonał dziewięć karykatur kapitalistycznej rzeczywistości tego miasta⁹. Na temat wystawy w Zachęcie wypowiadał się następująco: „Pokaz ten ma jednak inną wadę — jest niepełny, niekompletny, i ocena sztuki postępowej w krajach kapitalistycznych (lub sztuki, która przechodzi dopiero na pozycje postępowe), wydana na podstawie obecnej wystawy, byłaby niezupełnie sprawiedliwa. W grupie Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej brak jednego z najciekawszych postępowych malarzy i grafików — Bena Shahna, brak również świetnego malarza tematyki społecznej Josepha Hirscha. Meksykańska Pracownia Grafiki reprezentowana jest aż nazbyt skromnie i to pracami po części już znanymi. Włosi pokazani są zupełnie przypadkowo, a w grupie Ameryki Południowej brak znakomitego drzeworytnika, ilustratora «Cando General» Pablo Nerudy”¹⁰.

Z meksykańską grafiką polska publiczność mogła się bliżej zapoznać w 1949 i 1950 roku, kiedy to w różnych miastach Polski pokazywano prace z Taller de Grafica Popular (Warsztat Grafiki Ludowej)¹¹. Leopold Méndez dwukrotnie odwiedził Polskę: jako delegat na Kongres Intelektualistów we Wrocławiu w 1948 roku oraz w 1952 roku wracając ze Związku Radzieckiego¹².

Twórczość lewicowych artystów francuskich i włoskich była szeroko propagowana w okresie socrealizmu; związane to było nie tylko z wielowiekowym znaczeniem Francji i Włoch dla polskiej kultury, lecz również z silną pozycją partii komunistycznych w tych krajach. Zaangażowana sztuka francuska została szeroko zaprezentowana podczas Wystawy współczesnej plastyki francuskiej w Zachęcie w 1952 roku. Również tam zastosowano kryterium „postępowości” — obok artystów tej miary, co Pablo Picasso czy Fernand Léger, pokazano nieznanych nikomu młodych socrealistów.

Polacy już wcześniej mogli zapoznać się z twórczością Paula Hogartha¹³, który był gościem podczas II Ogólnopolskiej Wystawy Plastyki¹⁴. Na łamach „Gazety Krakowskiej” pisano: „Wiele swych wspaniałych rysunków poświęcił Hogarth Polsce a szczególnie Warszawie, podczas swego pobytu u nas w ubiegłym roku”¹⁵. Hogarth był nie tylko grafikiem, lecz również reporterem i podróżnikiem. W 1936 roku wstąpił do Brytyjskiej Partii Komunistycznej, należał do Brygad Międzynarodowych w czasie wojny domowej w Hiszpanii. W 1947 roku przebywał w Polsce, na Śląsku — pracował wtedy dla pisma „Coal” (Brytyjska Rada Węglowa). Rok później uczestniczył w Światowym Kongresie Intelektualistów w Obronie Pokoju we Wrocławiu, w 1950 roku był delegatem na Światowy Kongres Pokoju w Warszawie. W 1953 roku w Klubie Międzynarodowej Prasy i Książki zorganizowano mu wystawę Grecja 1952¹⁶.

Na Wystawie prac postępowych artystów plastyków pokazano niezwykle interesującą grupę grafik, które przesłali artyści amerykańscy. Barbara Olszewska zwracała uwagę: „Nie przypadkowo na tę wystawę wyjątkowo dużo prac nadesłali artyści Stanów Zjednoczonych, choć udział w niej jest aktem odwagi. Tak dużą ilość ich prac widzimy w Polsce po raz pierwszy”¹⁷. Niektóre grafiki powstałe w Stanach Zjednoczonych określono nawet jako bezimienne — zapewne ich twórcy bali się prześladowań w rodzimym kraju. Ignacy Witz pisał o pracach wystawionych anonimowo „ze względu na panujący tam mccarthowski terror”¹⁸. Uwaga ta dotyczy grafik ukazujących Ethel i Juliusa Rosenbergów skazanych w 1953 roku na śmierć za szpiegostwo na rzecz Związku Radzieckiego¹⁹. Na łamach „Expressu Wieczornego” zauważano: „Akcenty oskarżenia pod adresem amerykańskiej polityki rasistowskiej występują w pracach większości postępowych artystów Stanów Zjednoczonych”²⁰. W zachowanym materiale źródłowym,  tekście przygotowanym dla przewodników po wystawie w Zachęcie, odnajdziemy następujący komentarz do grupy dzieł amerykańskich: „Mimo że Stany Zjednoczone są państwem policyjnym, w którym każda demokratyczna myśl [jest] ścigana przez Komisję do Badania Działalności Antyamerykańskiej, zbiór [z] tego kraju jest liczny”²¹. Wśród amerykańskich artystów znalazł się Charles White, afroamerykański socrealista, podejmujący w swych pracach  kwestie segregacji rasowej w Stanach Zjednoczonych.

Jedynym znanym polskiej publiczności amerykańskim artystą — spośród wystawiających  w CBWA w 1954 roku — był William Gropper, który przebywał w Polsce w 1949 roku²². W 1950 roku wydano w Polsce książkę Dereka Kartuna Migawki amerykańskie z jego ilustracjami²³. Cztery lata wcześniej wydał litografie upamiętniające ofiary Holocaustu²⁴. W 1925 roku William Gropper zaczął pracować w „Morgen Freiheit”, gazecie ufundowanej przez żydowską sekcję Amerykańskiej Partii Komunistycznej²⁵. W 1929 roku był jednym z członków-założycieli klubu artystów i pisarzy John Reed Club. Było to komunistyczne ugrupowanie, w którym działali inni przedstawiciele amerykańskiego socrealizmu: Raphael Soyer i Louis Lozowick. Artyści ci byli członkami antyfaszystowskich żydowskich grup działających w latach 30. XX wieku, takich jak Yiddisher Kultur Farband²⁶. Udział w warszawskiej wystawie w 1954 roku było ze strony Groppera aktem odwagi, gdyż w 1953 roku został on wezwany przez komisję McCarthy’ego, a jego nazwisko umieszczono na czarnej liście.

Wystawę prac postępowych artystów plastyków można uznać za podsumowanie polityki wystawienniczej Komitetu Współpracy Kulturalnej z Zagranicą w stosunku do artystów zza żelaznej kurtyny. Pojawili się tam bowiem niemal wszyscy twórcy obecni w polskich salach wystawowych w pierwszej połowie lat 50. XX wieku. Również w przypadku tych prac — a nie tylko obrazów polskich socrealistów — mówiono o ich realistycznym charakterze: „Wystawa pokazuje, że pragnąc innym ludziom przekazać gorące treści własnego protestu, żarliwość własnej wiary, artysta osiąga to najcelniej, gdy posługuje się dwuznaczną, prostą i czytelną wymową realistycznej wypowiedzi artystycznej”²⁷.

Ekspozycja była pokazywana również w Muzeum Narodowym w Poznaniu (21.03– 16.04.1954) oraz w Jerce (25.04–5.05.1954).

Karolina Zychowicz
dział dokumentacji Zachęty – Narodowej Galerii Sztuki

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Bibliografia

Opracowania:

• Kal, Elżbieta, „Tego się nie krytykuje, na kogo się nie liczy”. Polska krytyka artystyczna okresu realizmu socjalistycznego, Słupsk 2010. 
• Zychowicz, Karolina, The Exhibition-Organising Activity of the Comitee for Cultural Cooperation with Foreign Countries (1950–1956) Based on the Example of Selected Exhibitions at the Zachęta Central Bureau of Art Exhibitions, tłum. Klaudyna Michałowicz, „Ikonotheka” 2016, nr 26, s. 63–94.

Teksty źródłowe:

• Borowiak, Barbara, Plastyka w walce o pokój i socjalizm, „Świetlica” 1954, nr 4, s. 20–21.
• Dekert, Franciszek, Picasso, Hogarth i inni artyści plastycy w warszawskiej „Zachęcie”, „Express Szczeciński” 1954, nr 48.
• Dzieła sztuki walczącej na Wystawie Prac Postępowych Artystów Plastyków w Zachęcie, „Express Wieczorny” 1954, nr 32.
• Grafika brazylijska, „Świat” 1954, nr 14.
• Grafika Paula Hogartha, „Gazeta Krakowska” 1954, nr 38.
• Humanistyczna sztuka postępowych artystów zachodu, „Głos Koszaliński” 1954, nr 49.
• Jakimowicz, Andrzej, [bez tytułu], w: Wystawa prac postępowych artystów plastyków, kat. wyst., Warszawa 1954, s. 3–6.
• Jw., 400 prac postępowych twórców z krajów kapitalistycznych w salach warszawskiej „Zachęty”, „Sztandar Młodych” 1954, nr 36.
• Kos, Graficy 15 krajów, „Życie Warszawy” 1954, nr 33.
• Kossakowski, Andrzej, „Fachowa” recenzja, „Przegląd Kulturalny” 1954, nr 21.
• Kossakowski, Andrzej, Wystawa walczącej grafiki, „Żołnierz Polski” 1954, nr 5, s. 25.
• L., Wystawa prac postępowych plastyków, „Dziennik Bałtycki” 1954, nr 51.
• L., 400 prac – 139 autorów, „Dziennik Polski” (Kraków) 1954, nr 39.
• L.G., Wystawa walczącej sztuki, „Trybuna Ludu” 1954, nr 38.
• Lenica, Jan, Proste i okrężne drogi, „Przegląd Kulturalny” 1954, nr 7, s. 8.
• Leopold Mendez, „Gazeta Tarnowska” 1954, nr 57.
• M.Z., Wrażenia z trzech wystaw, „Głos Pracy” 1954, nr 88.
• Olkiewicz, Jerzy, Protest, „Dziś i Jutro” 1954, nr 9.
• Olszewska, Barbara, Humanistyczna sztuka postępowego Zachodu, „Gazeta Białostocka” 1954, nr 39.
• Pasikowski, Tadeusz, Wystawa sztuki walczącej [Wystawa Prac Postępowych Artystów Plastyków w Poznaniu], „Nowy Świat” 1954, nr 13, s. 1.
• Sztuka przyjaciół, „Po prostu” 1954, nr 8.
• Wirth, Andrzej, Sztuka broniąca życia, „Sztandar Młodych” 1954, nr 44.
• Witz, Ignacy, Sztuka zrodzona z walki. 140 artystów z 15 krajów, „Życie Warszawy” 1954, nr 40.
• Wystawa grafiki artystów 15 narodów w warszawskiej „Zachęcie”, „Echo Krakowskie” 1954, nr 44.
• Wystawa grafiki brazylijskiej w Warszawie, „Dziennik Zachodni” (Stalinogród) 1954, nr 36.
• Wystawa grafiki Europy Zachodniej, „Dziś i Jutro” 1954, nr 4.
• Wystawa prac plastyków z zagranicy, „Głos Pracy” 1954, nr 32.
• Wystawa prac postępowych artystów plastyków, „Ijdysze szriften” 1954 (marzec).
• Wystawa prac postępowych artystów-plastyków, „Przegląd Artystyczny” 1954, nr 2, s. 68–71.
• Wystawa w „Zachęcie”, „Słowo Polskie” 1954, nr 33.
• Wystawa prac postępowych artystów-plastyków z 15 krajów, „Trybuna Ludu” 1954, nr 36.
• Z. K., Wspólnym językiem mówią artyści piętnastu narodów. Wystawa grafiki w „Zachęcie”, „Express Wieczorny” 1954, nr 42.
• Z wystawy plastyków w stolicy, „Trybuna Mazowiecka” 1954, nr 35.
• Z wystawy prac postępowych artystów-plastyków, „Nowa Kultura” 1954, nr 7.
• Z wystawy postępowych artystów-plastyków, „Życie Literackie” 1954, nr 12.
• Z wystawy prac postępowych artystów plastyków w Warszawie, „Głos Koszaliński” 1954, nr 37.
• Z wystawy prac postępowych artystów plastyków w Warszawie, „Słowo Ludu” (Kielce) 1954, nr 38.
• Z wystawy prac postępowych artystów plastyków w Warszawie, „Sztandar Ludu” (Lublin) 1954, nr 38.

Wzmianki:

• „Gazeta Poznańska”  1954, nr 37.
• „Kurier Szczeciński” 1954, nr 33.
• „Świat” 1954, nr 8.
• „Tygodnik Demokratyczny” 1954, nr 7.

Inne materiały źródłowe:

• Wystawa postępowych artystów plastyków, dokumentacja filmowa (n. poz), Filmoteka Narodowa – Instytut Audiowizualny

Artyści

Ignacio Aguirre (1900–1990), Jean Amblard (1911–1989), Albin Amelin (1902–1975), Claudio Astrologo (1928), Ugo Attardi (1923–2006), Badmin A.R., C.J. Basart (1915–1991), Beta Bayens, Chris Beckman, Jo Beesan, Alberto Beltrán (1923–2002), May Bert, Edward Biberman (1904–1986), Herluf Bidstrup (1912–1988), Masike Braat, Ángel Bracho (1911–2005), Henk Broer (1904–1986), Ginette Cachin-Signac (1913–1980), Giovanni Capelli (1923), Dorothy Carr (1902–1986), Francis Carr (1919–2013), Geneviève Chapront (1909), Graciano Clavis, Yves Cognioul, Willy Colberg (1906–1992), Ernie Crichlow (1914–2005), Adelyne Cross-Eiksson (1905–1979), Louis Deltour (1927–1998), Henri Demarez, Jef Diederen (1920–2009), Diluck [Didier Geluck], Sheila Dorell (1918–2014), Fritz Düsing (1896–1965), Jean Effel (1908–1982), Ludvig Eikaas (1920–2010), Eva Fernandes, Henryk Finne (1898 –1972), Forces Murales, Michel de Gallard (1921–2007), Paul René Gauguin (1911–1976), Hugo Gellert (1892–1985), Sven Gronvail, William Gropper (1897–1977), Walter Gube (1908–1962), Robert Gwathmey (1903–1988), Nils Hahne, E. Heinke, Henk Henriët (1903–1945), Volker Detlef Heydorn (1920–2004), Paul Hogarth (1917–2001), Karol Hubbuch, Julius Hüther (1881–1954), Walter Iler, Bet Low (1924–2007), Georg Eisler (1928–1998), Ivar Ekelund (1908–2002), Jerker Eriksson, Kuno Haglund, Rudolf Haurzinger, A. Jagdenberg, Folke Johannson (1912), Stanley Kaplan (1925–2015), Renina Katz (1925), Helmut Kirchberger, Willi Kiwitz (1896–1978), Werner Koruhas, Hans Kralik (1900–1971), Abraham Krol (1919–2005), Gert Kuth, Helge Kühn Nielsen, Petrus [Piet] Landkroon (1907–1997), Marie-Anne Lansiaux (1910–1991), C. Lataster, Fernand Léger (1881–1955), Axl Leskoschek (1889–1976), Birgitta Liljeblad, John Lindbblom, Thord Lindblom, Björn Lindroth (1931–1999), Bernard Lorjou (1908–1986), Louis Lozowick (1892–1973), Egin Malmsten, Manuel Martins (1911–1979), Fritz Martinz (1924–2002), Frans Masereel (1889–1972), Henk Melgers [Hendrik-Johan Melgers] (1899–1973), Leopoldo Méndez (1902–1969), Lex Metz (1913–1986), Harmen Meurs [Hermanus] (1891–1964), Dore Meyre, Mireille Mialhe [Mireille Glodek] (1911–1989), Jean Milhau (1902–1985), Saro Mirabella (1914–1972), Jean [Louis] Mittelberg [albo Mitelle, pseudonim Tim] (1919–2002), Yvonne Mottet (1906–1968), Gabriele Mucchi (1899–2002), (Kurt Peiser (1887–1962), Pablo Picasso (1881–1973), Cândido Portinari (1903–1962), Everardo Ramirez (1906–1992), Anton Refregier (1905–1979), Philip Reisman (1904–1992), Marcel Roche (1890–1959), Suzanne Roger (1899–1986), Hilde Rubinstein (1904–1997), Knut Rumohr (1916–2002), Börje Sandelin (1926–1970), Andreas Schotel (1896–1984), Gérad Singer (1929–2007), Felix Splitter, Stajahy, Harry Sternberg (1904–2001), Heinrid Sussman, Ehren Svenolov (1927), Dick ten Hoedt (1933–2006), Tapio Tapiovaara (1908–1982), Boris Taslitzky (1911–2005), Otto Treumann (1919–2001), Anneke van der Feer (1902–1956), Jeanne Van Hall, Konrad Volkert (1906–1999), Felix Walner (1906–1981), Lynd Ward (1905–1985), Erich Wessel (1906–1985), Charles Wilbert White (1918–1979), Sigur Winge (1909–1970), Tono Zancanaro (1906–1985), Mitelle Zuka (1924).    

---

¹ Andrzej Jakimowicz, [bez tytułu – K.Z.], w: Wystawa prac postępowych artystów plastyków, kat. wyst. Centralne Biuro Wystaw Artystycznych „Zachęta”, Warszawa 1954, s. 2.
² Na temat tych artystów zob. Reinhardt L., Walka sił demokracji z siłami reakcji we współczesnej sztuce zachodniej, tłum. Włodzimierz Jaworski, „Materiały do Studiów i Dyskusji z Zakresu Teorii i Historii Sztuki, Krytyki Artystycznej oraz Badań nad Sztuką” 1952, nr 4, s. 71–116; ha, Dyskusja wśród francuskich rzeźbiarzy, „Przegląd Kulturalny” 1952, nr 9, s. 8; K.K., O postępowych tradycjach kultury francuskiej, „Świat i Ludzie” 1953, nr 1, s. 3; Janina Kowadłowska, Uwagi o współczesnym malarstwie amerykańskim, „Przegląd Kulturalny” 1953, nr 17/18, s. 5. Na temat belgijskich artystów zaangażowanych w socrealizm zob. http://www.ihoes.be/PDF/Analyse_111-Art_progressiste_Belgique.pdf, http://nouvellesduprogres.skynetblogs.be/archive/2016/01/22/progres-films-8558665.html#more (dostęp: 22.08.2017).
³ Andrzej Wirth, Sztuka broniąca życia, „Sztandar Młodych” 1954, nr 44 (22.02).
⁴ Franciszek Dekert, Picasso, Hogart i inni plastycy w warszawskiej „Zachęcie”, „Kurier Szczeciński” 1954, nr 48 (z 25 lutego).
⁵ Jerzy Olkiewicz, Protest, „Dziś i Jutro” 1954, nr 9 (28.02).
⁶ Wystawa grafiki Europy Zachodniej, „Dziś i Jutro” 1954, nr 4 (24.01).
⁷ Barbara Olszewska, Humanistyczna sztuka postępowego Zachodu, „Gazeta Białostocka” 1954, nr 39.
⁸ Andrzej Wirth, Sztuka broniąca życia, „Sztandar Młodych” 1954, nr 44 (22.02).
⁹ Zob. Katarzyna Murawska-Muthesius, Spojrzenie zimnowojennego podróżnika: szkicownik londyński Jana Lenicy z 1954 r., „Pamiętnik Sztuk Pięknych” 2015, nr 9, s. 69–76. 
¹⁰ Jan Lenica, Proste i okrężne drogi, „Przegląd Kulturalny” 1954, nr 7 (18–24.02).
¹¹ 4 czerwca – 30 sierpnia 1949, Sopot, Festiwal w Pawilonach; Poznań, Łódź, 1949; Muzeum Narodowe w Warszawie, luty 1950 roku; Kraków, kwiecień 1950; Szczecin, czerwiec 1950; Jelenia Góra, październik 1950; Bydgoszcz, PDS; Tarnów, Zakopane, 1950. Na temat Taller de Grafica Popular zob. Helga Prignitz, TGP Ein Grafiker-Kollektiv in Mexico von 1937–1977, Berlin 1981.
¹² Leopoldo Mendez, „Gazeta Tarnowska” 1954, nr 57 (1.03).
¹³ Grafika Paula Hogartha, „Echo Tygodnia” 1954, nr 6, s. 2; Paul Hogarth, Akademia Królewska, „Nowa Kultura” 1952, nr 34, s. 8; idem, Artysta w Grecji, tłum. m. ż., „Przegląd Kulturalny” 1952, nr 9, s. 8; idem, Notatnik rysownika, „W Obronie Pokoju” 1953, nr 10, s. 31–35; idem, W Polsce, w Czechosłowacji…, „Świat” 1954, nr 47, s. 12–13; J.K., Rysunki Paula Hogartha, „Stolica” 1953, nr 19, s. 11; Jack Lindsay, Wystawa rysunków P. Hogartha w Londynie, „Przegląd Artystyczny” 1954, nr 2, s. 74; Wystawa malarzy-realistów w Londynie, „Przegląd Kulturalny” 1953, nr 17/18, s. 14; Ignacy Witz, Hogarth rysuje w Chinach, „Świat” 1955, nr 1, s. 12–13.
¹⁴ Zob. Goście zagraniczni o II Ogólnopolskiej Wystawie Plastyki, „Przegląd Artystyczny” 1952, nr 2, s. 29.
¹⁵ Grafika Paula Hogartha, „Gazeta Krakowska” 1954, nr 38.
¹⁶ Wystawa rysunków Paula Hogartha, 26 marca – 12 kwietnia 1953, Ośrodek Propagandy Sztuki w Łodzi; 15 kwietnia – 2 maja, KMPiK, Warszawa. Zob. Marta Bąblewska, Andrzej Kossakowski, Grecja w rysunkach Hogartha, „Przegląd Artystyczny” 1953, nr 2, s. 49;  Ignacy Witz, Sztuka walcząca, „Trybuna Ludu” 1953, nr 114, s. 4; Wystawa rysunków Paula Hogartha, „Pokolenie” 1953, nr 18, s. 9; m.z., Grecja dzisiejsza w rysunkach Paula Hogartha, „Przegląd Kulturalny” 1953, nr 17, s. 7.
¹⁷ B. Olszewska, Humanistyczna sztuka postępowego Zachodu, op. cit.
¹⁸ Ignacy Witz, Sztuka zrodzona z walki. 140 artystów z 15 krajów, „Życie Warszawy: 1954, nr 40 (16.02).
¹⁹ Na ten temat powstało wiele książek; z ostatnio publikowanych: Florin Aftalion, La Trahison des Rosenberg, Paris 2003.
²⁰ Z. K., Wspólnym językiem mówią artyści piętnastu narodów. Wystawa grafiki w „Zachęcie”, „Express Wieczorny” 1954, nr 42 (18.02).
²¹Tekst dla oprowadzającego po wystawie postępowych artystów plastyków, Dział Dokumentacji Zachęty — Narodowej Galerii Sztuki.
²² Zob. Jan Lenica, William Gropper, „Przegląd Artystyczny” 1950, nr 1–2, s. 36–37.  Wystawa rysunków i litografii Williama Groppera miała miejsce w lipcu i sierpniu 1949 roku w Sopocie.
²³ Derek Kartun, Migawki amerykańskie, tłum. Marian L. Bielicki, Warszawa 1950.
²⁴ Howard Fast, William Gropper, Never to Forget. The Battle of Warsaw Ghetto, New York 1946.
²⁵ http://thejewishmuseum.org/collection/1770-garment-center-with-newspaper-boy-selling-morgen-freiheit (dostęp: 28.10.2017). 
²⁶ http://thejewishmuseum.org/collection/1770-garment-center-with-newspaper-boy-selling-morgen-freiheit (dostęp: 28.10.2017). 
²⁷ A. Jakimowicz, op. cit., s. 5.