Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

organizator: CBWA
komisarz: Carlo Schellemann, Guido Zingerl [koncepcja / opracowanie wystawy]
projekt ekspozycji: Andrzej Strumiłło
projekt plakatu: Natalia Jarczewska
liczba artystów: 22
liczba prac: 139
frekwencja: 8.454 (Rocznik CBWA) [dla 4 wystaw w tym samym czasie]

Wystawa odbywała się w gmachu Zachęty wraz z trzema innymi ekspozycjami — różnych zjawisk polskiej sztuki współczesnej¹. Otwierała rok bogaty w wydarzenia, bezpośrednio po niej prezentowano m.in. dzieła Pabla Picassa, później sztukę włoską XX wieku i duńską sztukę najnowszą². Ekspozycja obejmowała 139 dzieł (w tym 40 obrazów i 12 rzeźb) 22 lewicowych twórców z Niemieckiej Republiki Federalnej, „związanych tradycją z ekspresjonizmem początków XX wieku. W pracach tych dominuje tematyka społecznego zaangażowania w istotne problemy współczesnej rzeczywistości” — jak pisał anonimowy recenzent „Dziennika Ludowego”³.

W innych (nielicznych) głosach z ówczesnej prasy podkreślano ten sam aspekt: społeczne zaangażowanie i ekspresjonistyczną tendencję, za najwartościowsze dzieła uznając grafiki. W „Życiu Warszawy” Ignacy Witz zwracał przy tym uwagę na nierówny poziom artystyczny grupy, choć usprawiedliwiać go miała szlachetność intencji – protestu twórców z kraju tak naznaczonego historią, jednocześnie twórców „stojących niewątpliwie w ostrej kolizji z większością własnego społeczeństwa”⁴. Witz krytykował jednak zasadniczo prezentację, jako zbyt karykaturalną, zbyt ilustracyjną i narracyjną — środki artystyczne nie nadążały za politycznym zaangażowaniem we współczesność, zarówno niemiecką, jak i obejmującą wydarzenia polityczne na świecie (np. odniesienia do wojny w Wietnamie). Ekspresjonistyczne nachylenie uznawał za obce w Polsce, ale właściwe sztuce niemieckiej. Podobny wątek podjęła Ewa Garztecka w recenzji w „Trybunie Ludu” zatytułowanej Nowy ekspresjonizm, zaś Wojciech Skrodzki pisał we „Współczesności” o „młodych zaangażowanych”⁵.

Grupa Tendenzen stanowi zapomniany dzisiaj epizod powojennej sztuki niemieckiej, co jest o tyle zadziwiające, że wyprzedza o dekadę początki Neue Wilde. Tworzyli ją artyści urodzeni przeważnie tuż przed II wojną światową, uzyskujący właśnie dojrzałość twórczą. Patronował im dr Richard Hiepe, historyk sztuki, twórca i redaktor czasopisma „tendenzen — Zeitschrift für engagierte Kunst”, wydawanego w Monachium od 1960 roku.

Poszukiwania tego kręgu wpisują się w odrodzenie figuracji w latach 60. XX wieku, widoczne także w Polsce (Garztecka zestawiała zaś Tendenzen z figuracją młodych malarzy hiszpańskich z tego czasu). Wiążą się też z rewizją stosunku do tradycji niemieckiego ekspresjonizmu, a zwłaszcza z ponownym odkryciem twórczości Maxa Beckmanna, który wydaje się być patronem kilku artystów tego kręgu. Żaden z członków monachijskiej grupy nie zyskał jednak szerszego, międzynarodowego uznania. Najbardziej znanymi w obszarze niemieckim pozostali Günter Knipp, Joachim Palm, Klaus Schröter oraz autorzy koncepcji warszawskiego pokazu — Guido Zingerl i Carlo Schellemann (także współwydawca wspomnianego periodyku).

W okresie, w którym — mimo początków odprężenia w stosunkach PRL-NRF — nie było niemal żadnych prezentacji sztuki zachodnioniemieckiej, wystawa w Zachęcie miała zdecydowanie manipulatorski cel. Hiepe, znany z marksistowskich poglądów, forsował — także jako historyk sztuki — realizm pojmowany jako sztuka otwierająca się na problemy społeczne, rewolucyjnie zaangażowana. Wzorami takiej postawy byli dla niego współcześni malarze meksykańscy, a także Georg Grosz, John Heartfield, niektórzy młodzi malarze z NRD; krytykował natomiast sowiecki socrealizm jako doktrynalny. W 1967 roku czasopismo „tendenzen" wydało m.in. rocznicowy numer specjalny „Oktoberrevolution und bildende Kunst”.

Trudno ocenić, czy zorganizowanie tej ekspozycji w Warszawie, przy nadal znikomych kontaktach z zachodnimi Niemcami (w 1956 — wystawa grafiki NRF w Zachęcie; w 1959 roku wystawa 7 malarzy polskich w NRF) wynikało z rysującego się od 1966 roku odprężenia, które po dojściu do władzy kanclerza Willy’ego Brandta doprowadzi w 1970 roku do traktatu z Polską.

Ekspozycję w Zachęcie projektował Andrzej Strumiłło, wystawie towarzyszył plakat Natalii Jarczewskiej, która opracowała graficznie także niewielki katalog (zawierający biogramy wystawiających, spis prac i 22 ilustracje; niestety nie zamieszczono w nim żadnego tekstu wstępnego).
 

Andrzej Pieńkos
Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Bibliografia

Katalog:

• Wystawa grupy Tendenzen z Monachium, malarstwo, rzeźba, grafika, red. Ada Potocka, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa 1968.
• Rocznik CBWA 1968–1969–1970, red. Maria Matusińska, Barbara Mitschein, Ada Potocka, Helena Szustakowska, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa, b.d. [1971], s. 9.

Teksty źródłowe:

• Garztecka, Ewa, Nowy ekspresjonizm, „Trybuna Ludu” 1968, nr 34 (4.02).
• [b.a.], List ze stolicy, „Echo Krakowa” 1968, nr 22.
• Skrodzki, Wojciech, Młodzi zaangażowani, „Współczesność” 1968, nr 5.
• Witz, Ignacy, Tendenzen, „Życie Warszawy” 1968, nr 26.

Wzmianki:

• „Dziennik Ludowy” 1968, nr 7.
• „Express Wieczorny” 1968, nr 15
• „Express Wieczorny” 1968, nr 26.
• „Miesięcznik Literacki” 1968, nr 3.
• „Słowo Powszechne” 1968, nr 30.
• „Stolica” 1968, nr 3.
• „Sztandar Młodych” 1968, nr 4.
• „Życie Warszawy” 1968, nr 16

Artyści

Heino Damnitz, Eberhard Dänzer, Helmut Diekmann, Joachim Dunkel, Hanno Edelmann, Günther Filus, Helmut Goettl, Arwed D. Gorella, Sarah Haffner, Albert Heinzinger, Günther Knipp, Dieter Kraemer, Erhard Michel, Joachim Palm, Helmut Pfeuffer, Karl Reidel, Diether Ritzert, Carlo Schellemann, Jörg Scherkamp, Joachim Schmettau, Klaus Schröter, Guido Zingerl.

 

---

¹ Wystawa malarstwa i rysunku Teresy Roszkowskiej, Wystawa grafiki Stanisława K. Dawskiego, Wystawa malarstwa i rzeźby grupy Arkat (08.01–28.01.1968). Zob. Rocznik CBWA 1968–1969–1970, red. Maria Matusińska, Barbara Mitschein, Ada Potocka, Helena Szustakowska, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa, b.d. [1971], s. 8–9.
² Współczesna twórczość Pabla Picassa, wystawa ze zbiorów Galerii Louise Leiris w Paryżu (05.02–25.02.1968), Wystawa sztuki włoskiej od futuryzmu po dzień dzisiejszy (05.03–24.03.1968), Wystawa sztuki duńskiej (02.04–21.04.1968). Ibidem, s. 10–13.
³  [b.a.], „Dziennik Ludowy” 1968, nr 7 (9.01).
⁴ Ignacy Witz, Tendenzen, „Życie Warszawy” 1968, nr 26 (30.01).
⁵ Ewa Garztecka, Nowy ekspresjonizm, „Trybuna Ludu” 1968, nr 34 (4.02); Wojciech Skrodzki Młodzi zaangażowani, „Współczesność” 1968, nr 5.