Zachęta – Narodowa Galeria Sztuki

Organizator wystawy: Prezydium Rady Narodowej m.st. Warszawy, Zarząd Okręgu Warszawskiego Związku Polskich Artystów Plastyków i Centralne Biuro Wystaw Artystycznych
Kurator (komisarz): Janusz Kaczmarski, Danuta Kołwzan-Nowicka, Gustaw Zemła, proj. ekspozycji Jerzy Kumelowski, Andrzej Zaborowski, proj. plakatu Zdzisław Osakowski
Liczba prac: 200 wystawiających, 301 eksponatów (156 malarstwo, 63 rzeźb, 82 grafik i rysunków)
Nagrody Ministra Kultury i Sztuki:
dział malarstwa – Aleksander Kozyrski, Benon Liberski, Krystyna Łoboda; dział grafiki - Danuta Kołwzan-Nowicka, Henryk Musiałowicz, Józef Pakulski, Roman Opałka; dział rzeźby – Stanisław Kulon
Nagrody Prezydium Stołecznej Rady Narodowej:
dział malarstwa – Hanna Garwatowska, Włodzimierz Zakrzewski; dział rzeźby – Tadeusz Sieklucki, Gustaw Zemła; dział grafiki – Ewa Śliwińska, Aleksander Turek
Nagrody Zarządu Okręgu Warszawskiego ZPAP:
dział malarstwa – Leszek Okołów, Aleksander Winnicki; dział rzeźby – Jerzy Boroń, Teresa Brzóskiewicz, Krystyna Pniakowska
Frekwencja: 17.427 (Rocznik CBWA)

W 1965 roku po raz drugi z rzędu Warszawę w sztuce urządzono w Zachęcie. Na utrzymaniu prestiżowej lokalizacji zapewne zaważył fakt, że znów był to rok jubileuszy: 20. rocznicy wyzwolenia miasta i ogłoszonych obchodów siedemsetlecia jego istnienia (tzw. siedem wieków Warszawy). Nie najlepsze przyjęcie ubiegłorocznej edycji przez część recenzentów spowodowały niewielkie korekty zarówno w formule pokazu, jak i — najprawdopodobniej — personalne. W skład Komitetu Honorowego weszła nieobecna wcześniej dyrektor CBWA, Gizela Szancerowa, co urzędowo wiązało ją z nielubianą przezeń i narzucaną jej odgórnie imprezą (być może chciano też zmniejszyć prawdopodobieństwo niestosownych zachowań jej pracowników, za takie z pewnością poczytywano ubiegłoroczną prasową krytykę wystawy przez Bożenę Kowalską). W porównaniu z poprzednią edycją Komitet lekko zurzędniczał — zabrakło przedstawiciela tygodnika „Stolica” oraz znanego varsavianisty i literata Juliusza Gomulickiego, doszli zaś kolejni przedstawiciele Rady Narodowej. Niemal całkowicie zmienił się skład jury, któremu przewodniczył teraz Edward Czerwiński.

Najistotniejszą jednak zmianą było powiązanie pokazu z równoległą wystawą Warszawa w fotografii. Ta ostatnia zajęła sale na parterze, ograniczając powierzchnię Warszawy w sztuce jedynie do piętra. Wydłużono za to dwukrotnie (do 20 dni) daty ekspozycji.

Podjęte działania w pewnym stopniu przyniosły oczekiwany skutek. Liczba zwiedzających w porównaniu z poprzednia edycją wystawy zwiększyła się przeszło półtorakrotnie (do czego w istotnym stopniu przyczynić się mogła równoległa wystawa — ekspozycje fotograficzne frekwentowane były zazwyczaj znacznie lepiej od malarskich). Lepsze niż rok temu opinie zebrała działalność jury, pozytywnie odebrano wyselekcjonowanie mniejszej liczby dzieł (choć pojawiły się głosy, że należałoby pójść dalej — nawet Ewa Garztecka z „Trybuny Ludu” konstatowała, że dwie sale wystarczyłyby ekspozycji, gdyż „w sztuce bowiem ilość nader rzadko przechodzi w jakość")¹. Dostrzeżono także większą niż w ubiegłej edycji obecność sztuki abstrakcyjnej (co musiało być odczytywane jako słabnięcie mocy wytycznych partyjnych w zakresie plastyki z 1960 roku)². Wśród artystów bodaj najwięcej pochwał otrzymał Henryk Musiałowicz. Generalnie całościowo najlepiej oceniono grafikę i rysunek, z rezerwą przyjmowano ekspozycję rzeźby. Inaczej natomiast niż przed rokiem wystawa w ogóle nie zwróciła uwagi jakimiś rozwiązaniami scenograficznymi.

Mimo wszystko, zasadnicze problemy związane z sensem urządzania pokazu nie minęły. Symptomem ideowej niemocy i bezsiły organizatorów była przedmowa Janusza Durki w katalogu wystawy, przeraźliwie pustosłowna i infantylna, co widać choćby w enumeracji tematów wystawionych dzieł:  „Wszystkie chyba dzielnice Warszawy godne są utrwalenia: Wola i Czerniaków, Praga i Powiśle, Stare Miasto, Żoliborz, Mokotów i Grochów, Bielany, Wilanów i Lasek Bielański. Wiele ulic godnych jest pędzla: Krucza, Kozia, Chmielna, Koźla, Grójecka, Bonifraterska, Puławska, Długa, Świętokrzyska. Godna utrwalenia jest «panorama Warszawy od strony Pragi» i «Stare Miasto od strony Wisły». Temat trudny i zawsze cieka­wy — to pejzaże z fabryk: Elektrociepłownia Żerań, Huta Warszawa... Nowość pobudza wyobraźnię: Supersam, «Riwiera», Ściana Wschod­nia, «Nike Warszawska», drapacze czy wieżowce, szkoły tysiąc­lecia. Człowiek w mieście to temat oddzielny; dożynki na stadionie, kawiarnia warszawska... słowem Warszawa żywa, Warszawa pul­sująca życiem, Warszawa imponująca twórczym wysiłkiem, War­szawa pracy i wypoczynku, Warszawa osiedli mieszkaniowych i za­kładów pracy, Warszawa — miasto zwyczajne, codzienne, a jednak godne uwiecznienia”³.

Słowa te, tchnące jeszcze retoryką socrealizmu nie korespondowały w najmniejszym stopniu z językiem poodwilżowej krytyki i podkreślały archaizm założeń wystawy. Stąd też bezwarunkowe pochwały całości wystawy okraszone usłużnymi banałami w rodzaju „Warszawa zawsze pasjonuje artystów” pojawiły się już tylko w „Żołnierzu Wolności”, „Sztandarze Młodych” i zdawkowo-sprawozdawczej notce w „Przeglądzie Kulturalnym”. Część  autorów bagatelizowała znaczenie formuły pokazu („skoro wystawa zawiera kilka dobrych obrazów, rzeźb i grafik — niech będzie! To, że inspira­cja tematem warszawskim jest w nich najczęściej nie do wykrycia nie ma oczy­wiście znaczenia dla jako­ści dzieła”)⁴.

Pokazanie wystawy równolegle z Warszawą w fotografii skłaniało część recenzentów do porównawczej refleksji na temat obu ekspozycji, w których zgodnie przyznawali  że fotografia znacznie lepiej rejestruje życie miasta, zaś „czasy malarstwa wedutowego minęły chyba bezpowrotnie”⁵. Andrzej Osęka – nie sformułowawszy tego wprost – w swoim wywodzie zdawał się sugerować pewną monotonię i przebrzmiałość artystycznych prób zmierzenia się z symboliką miasta, ściśle związaną z użytym medium (w rzeźbie stale ukazywano miasto martyrologii i męczeństwa; w malarstwie i grafice — syntetyczną wizję rozświetlonej metropolii z labiryntem ulic, pełnej aut i ludzi)⁶. Stanisława Grabska jednolitości formalnej prac na Warszawie w sztuce nadawała pozytywny wymiar przez przyrównanie do średniowiecznego rzemiosła — figura ta pozwalała uniknąć modernistycznego zarzutu o nieoryginalność („dobrze jest, gdy artyści bardziej dbają o to, by pra­cować dobrze, niż o to, by wymy­ślić nowy efekt.”)⁷.

Bożena Kowalska — w znacznie łagodniejszej niż wcześniej recenzji — wyższy poziom prac uznawała za osiągnięcie połowiczne i wciąż twierdziła, że „impreza ta nie rokuje w dotychczasowej swej formie nadziei owocnego rozwoju”, chyba, że traktować ją jako „zjawisko społeczne”⁸.

W roli recenzenckiego enfant terrible wystąpił tym razem Ignacy Witz, kontrastujący „uporczywość wysiłku” z jaką są organizowane wystawy i ich „mizerny rezultat” (swe znużenie uwypuklając nonszalanckim uznaniem obecnej edycji za dziesiątą). Za przyczynę uznał tematyczność imprezy, powodującą cyniczne zachowania plastyków: „Warszawa w sztuce staje się z roku na rok terenem przenajróżniejszych mimikrycznych zabiegów (еlegancko mówiąc) i działań sprowadzających się do tego, że wielu z nas przynosi «com ta miał» dokonując poprzednio stosownej ceremonii tytułowego chrztu lub przechrzczenia”⁹.

Postulował większą elitarność pokazu i ograniczenie jego warszawskich odniesień tylko do wrześniowej daty ekspozycji. Ironizując, konkludował: „Wiem że dla działaczy związkowych [tj. ZPAP – przyp. M.Cz.] może to być trudny orzech do zgryzienia ale właściwie cała praca społeczna nie bywa niczym innym jak gryzieniem trudnych orzechów, w tym również kokosowych”.

Inaczej niż Bożena Kowalska rok wcześniej, Witz swoimi szyderstwami polemiki nie wywołał. Zapewne suma kilku wyrazistych głosów krytycznych w połączeniu z poluzowaniem polityki kulturalnej władz wobec sztuki nowoczesnej przypieczętowały los wystawy, która na wiele lat opuściła Zachętę. W różnych warszawskich instytucjach w bardzo nieregularnych odstępach czasu i w znacznie skromniejszej formule odbyło się kilka edycji (1966, 1969, 1971, 1973), dopiero ostatnią z nich, w zupełnie innej rzeczywistości społeczno-artystycznej, w 1977 roku urządzono częściowo w salach Zachęty.

Marek Czapelski
Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Katalog:

• Warszawa w sztuce, wrzesień 1965, Warszawa: CBWA 1965.

Bibliografia:

• Becker Jan, Wyboista droga tradycji, „Przegląd Artystyczny” 1966, nr 1.
• Dowoyna-Sylwestrowicz Zygmunt, Warszawa w sztuce, „Tygodnik Demokratyczny” 1965, nr 38.
• EGA, Warszawa w sztuce plastycznej i fotograficznej, „Trybuna Ludu” 1965, nr 250.
•  (g), Kronika – to za mało, „Kurier Polski” 1965, nr 215.
• (g), Temat: Warszawa, „Kurier Polski” 1965, nr 211.
• Garztecka Ewa, Warszawa w sztuce – po raz piąty, „Trybuna Ludu” 1965, nr 262.
• Garztecki Juliusz, Klimaty, „Kultura” 1965, nr 44.
•  Grabska Stanisława, Warszawa w sztuce i fotografii, „Więź” 1965, nr 12.
•  (H.R.), Warszawskie wystawy w „Zachęcie”, „Tygodnik Kulturalny” 1965, nr 39.
•  (hal), Warszawa w sztuce, „Dziennik Ludowy” 1965, nr 212.
• hen, Artystyczny wizerunek miasta, „Sztandar Młodych” 1965, nr 215.
• (I. Kaw.), Warszawa w oczach łódzkich plastyków, „Gółos Robotniczy” 1965, nr 228.
• Kaltenbergh Lew, Warszawa to piękne i żywe miasto, „Sztandar Młodych” 1965, nr 230.
• Kowalska Bożena, Warszawa w sztuce, „Stolica” 1965, nr 42.
• Krasińska Anna, Warszawska jesień, „Za i Przeciw” 1965, nr 44.
• M.J., Prasa warszawska o pracach K. Mackiewicza i B. Liberskiego, „Dziennik Łódzki” 1965, nr 235.
•  (Nil), Miesiąc Warszawy, „Zwierciadło” 1965, nr 39.
• Osęka Andrzej, Warszawa w sztuce i fotografii, „Dziennik Ludowy” 1965, nr 217.
•  (PAP), Dwie wystawy w „Zachęcie”, „Życie Warszawy” 1965, nr 216.
• (PAP), Plastycy i fotograficy przedstawiają swój dorobek, „Głos Pracy” 1965, nr 215.
• Przybylska Alicja, Warszawski wrzesień, „Sportowiec” 1965, nr 40.
• R.P., Warszawa w sztuce, „Żołnierz Wolności” 1965, nr 220.
• Warszawa prawdziwa, „Nasza Ojczyzna” 1966 nr 1.
•  (wil), Łódzcy malarze w Warszawie i Zielonej Górze, „Głos Robotniczy” 1965, nr 225.
• Witz Ignacy, Warszawa w sztuce?, „Życie Warszawy” 1965, nr 228.
•  (Zu), Warszawa w sztuce, „Słowo Powszechne” 1965, nr 215.

Wzmianki:

• „Biuletyn Informacyjny ZPAP”, nr 22/23 1965.
• „Chłopska Droga” 1965, nr 77.
• „Dziennik Ludowy” 1965, nr 208.
• „Express Wieczorny” 1965, nr 214; 1965, nr 215; nr 218.
• „Fotografia” 1965, nr 12.
• „Gromada Rolnik Polski” 1965, nr 107.
• „Kultura” 1965, nr 38.
• „Kurier Polski” 1965, nr 157; 1965, nr 196; 1965, nr 206.
• „Nowa Droga” 1965, nr 10.
• „Stolica” 1965, nr 40.
• „Świat” 1965, nr 37.
• „Trybuna Ludu” 1965, nr 244; 1965, nr 249.
• „Życie Warszawy” 1965, nr 214.

Artyści

Malarstwo

Zdzisław Adamski, Jan Aniserowicz, Maria Antoszkiewicz, Lech Bagiński, Edward Baran, Jan Betley, Danuta Binder-Panasiuk, Helena Bolińska-Gloksin, Barbara Borowska, Elżbieta Bors, Janina Brosz-Włodarska, Edmund Burke, Krystyna Cękalska, Janina Chudzyńska, Tadeusz Ciesiulewicz, Tibor Csorba, Stanisław Czajka, Zbigniew Czajkowski, Ewa Czermak-Grzybowska, Zygmunt Dębiński, Janina Dobrzyńska, Irena Dominik, Stanisław Marek Drozd, Tadeusz Dudziński, Władysław Dunin-Marcinkiewicz, Krystyna Ehrlich, Halina Eysymont, Hanna Garwatowska, Michał Gawlak, Ryszard Gieryszewski, Marian Gostyński, Bolesław Grabczan, Edward Grela, Jerzy Haas, Jan Hawryłkiewicz, Błażej Iwanowski, Hanna Jung, Zdzisław Kałędkiewicz, Józef Keller, Gizela Klimaszewska, Teodor Klonowski, Jan Kober, Kazimierz Korczak-Mleczko, Witold Kotowski, Tadeusz Kozłowski, Aleksander Kozyrski, Henryk Krych, Jan Kucharski, Sławomir Kwiatkowski, Zdzisław Lachur, Alina Lefeld, Barbara Levittoux-Świderska, Benon Liberski, Anna Lisiewicz, Tadeusz Lużyński, Krystyna Łoboda, Konstanty Mackiewicz, Edmund Mańczak, Piotr Franciszek Marczewski, Maria Maydanowicz, Hanna Michalska, Tadeusz Milewski, Józef Młynarski, Maciej Modzelewski, Urszula Mroczek, Jan Mucharski, Leszek Okołów, Wacław Palessa, Monika Piwowarska, Czesław Podgórski, Zenon Pokrywczyński, Jerzy Połeć, Tadeusz Popielczyk, Stanisław Poznański, Maria Rawdanowicz, Maria Robalewska, Wanda Rodowicz-Cedrońska, Janusz Rogowski, Tadeusz Roman, Jan Janusz Różycki, Eugenia Skoczyńska-Sobocińska, Wanda Denise Skopowska, Jan Skotnicki, Emil Sochacki, Magdalena Spasowicz, Jan Stebnowski, Tadeusz Szadeberg, Rimma Sturm de Sztrem, Adela Szwaja, Anastazja Tarantiuk-Bilska, Antoni Teslar, Zygmunt Tomkiewicz, Aleksander Turek, Maria Uśpieńska, Stanisław Wacht, Nina Węgrzynowska, Anna Wieczorek, Janusz Wilden, Bronisława Wilimowska, Barbara Winiarek, Aleksander Winnicki, Natalia Witkowska, Waldemar Wnuczak, Anna Wojdalińska-Berger, Janina Zajączkowska, Tadeusz Zakrzewski, Włodzimierz Zakrzewski, Krzysztof Zeydler-Zborowski, Zofia Zielińska, Karol Zieliński, Maria Żaboklicka-Budzichowa, Tadeusz Żołdak, Stanisław Żółtowski, Hanna Żuławska

Rzeźba

Jerzy Boroń, Teresa Brzóskiewicz, Hanna Brzuszkiewicz, Wiktoria Czechowska-Antoniewska, Teodora Dąbrowska, Władysław Frycz, Maria Furowicz, Mirosława Gocko-Wirtek, Franciszek Habdas, Wiktoria Iljin, Anna Kamieńska-Łapińska, Alfons Karny, Wincenty Kasprzycki, Stanisław Kiliszek, Marian Kowalski, Stanisław Kulon, Marian Kurjata, Edmund Majkowski, Zbigniew Maleszewski, Witold Marciniak, Józef Markiewicz, Ewelina Michalska, Henryk Morel, Hanna Nałkowska, Józef Niedźwiedzki, Ludwika Nitschowa, Włodzimierz Nowakowski, Hanna Oknińska-Wiśniewska, Józef Pasmanik, Edward Piwowarski, Krystyna Pławska, Walentyna Pszeniczna-Chałaczkiewicz, Adam Roman, Tadeusz Sieklucki, Stanisław Sikora, Jan Siupik, Wanda Sokołowska-Majerska, Józef Stasiński, Leon Szatzsznajder, Maria Tatarczuch, Władysław Wasiewicz, Mieczysław Welter, Henryk Wróblewski, Kazimierz Gustaw Zemła, Kazimierz Zieliński

Grafika

Krystyna Bieniek, Krystyna Cękalska, Halina Cękalska-Zborowska, Stanisław Czesław Chludziński, Eugeniusz Chmiel, Tibor Csorba, Stefan Damski, Zygmunt Dębiński, Karol Ferster, Wanda Ficowska, Ryszard Gieryszewski, Magdalena Gomulicka, Stanisława Grabska, Krystyna Kacprzyk-Boruta, Danuta Kern, Wacław Kołacz, Danuta Kołwzan-Nowicka, Krystyna Kozłowska, Sylwester Krajewski, Janina Królikowska, Jerzy Leontiew, Wisna Lipszyc, Tadeusz Łapiński, Zbigniew Łoskot, Józef Marczuk, Zofia Mróz, Henryk Musiałowicz, Emilia Nożko-Paprocka, Roman Opałka, Józef Pakulski, Edmund Piotrowicz, Władysław Popielarczyk, Edwarda Przeorska, Marian Puchalski, Jan Sikora, Roman Skowron, Aleksander Sołtan, Czesław Studziński, Maria Szwengier-Sukiennikowa, Ewa Śliwińska, Bronisław Józef Tomecki, Aleksander Turek, Wacław Waśkowski, Julian Żebrowski, Maria Żydanowicz

---

¹ Ewa Garztecka, Warszawa w sztuce – po raz piąty, „Trybuna Ludu”, 1965, nr 262, s. 6.
² Sformułowane przez Sekretariat KC PZPR Wytyczne w sprawie polityki kulturalnej w dziedzinie plastyki z kwietnia 1960, mpis powielany dopuszczały „abstrakcjonizm” na wystawach publicznych jako zjawisko marginalne.
³ Janusz Durko, Wstęp, w: Warszawa w sztuce, Warszawa 1965, s. nlb.
⁴ (Nil), Miesiąc Warszawy, „Zwierciadło”, 1965, nr 39 (26.09).
⁵ Garztecka, Warszawa w sztuce…
⁶ Andrzej Osęka, Warszawa w sztuce i fotografii, „Dziennik Ludowy”, 1965, nr 217 (15.09).
⁷ Stanisława Grabska, Warszawa w sztuce i fotografii, „Więź”, 1965, nr 12, s. 124.
⁸ Bożena Kowalska, Warszawa w sztuce, „Stolica”, 1965, nr 42, s. 13.
⁹ Ignacy Witz, Warszawa w sztuce?, „Życie Warszawy”, 1965, nr 228.