Zachęta – Narodowa Galeria Sztuki

osoby artystyczne: Basma al-Sharif, Noor Abed, Kader Attia, Ariella Aïsha Azoulay, Anna Boghiguian, Karolina Grzywnowicz, Nikita Kadan, Rabih Mroué, Mykola Ridnyi, Ala Savashevich, Wael Shawky
kuratorki: Maria Brewińska, Joanna Kordjak, Katarzyna Kołodziej-Podsiadło
współpraca: Jess Łukawska

Punktem wyjścia wystawy jest koncepcja historii potencjalnej sformułowana przez Ariellę Aïshę Azoulay, badaczkę myśli politycznej i kultury wizualnej, w książce The Potential History. Unlearning Imperialism (2019). Autorka odrzuca historię jako dyscyplinę nauki, traktuje ją jako narzędzie przemocy imperialnej i kwestionuje dominujące narracje utrwalane przez instytucje (granice, państwa narodowe, muzea i archiwa). Historia potencjalna to proponowane przez nią narzędzie naprawcze, strategia opowiadania historii na nowo: z niezachodniej i dekolonialnej perspektywy. Ujawnia ona wciąż powtarzane mechanizmy wyzysku, ale zarazem pozwala zająć się skutkami przemocy imperialnej, tak jakby wydarzała się tu i teraz. Postulowane przez Azoulay „oduczanie imperializmu” w praktyce oznacza pisanie historii w oparciu o nieeksploatowane dotąd dokumenty przeszłości lub niematerialne źródła wiedzy, uwzględniające wielość tożsamości i kultur, których już nie ma albo które na naszych oczach ulegają rozpadowi. Jest to więc spojrzenie na przeszłość, ale zorientowane na przyszłość i naprawę współczesnych relacji.

Prezentowane na wystawie prace kilkunastu twórców — filmy, instalacje i obiekty powstałe w ostatnich latach — łączy tematyka zawłaszczania, instrumentalnego traktowania i odzyskiwania historii ukazana w kontekście obecnych napięć politycznych. Dotyczą one regionów niedawnych i aktualnych konfliktów, naznaczonych dziedzictwem kolonializmu, a także rosyjskiego imperializmu: Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej i Europy Wschodniej.

Mechanizmy manipulacji historią odsłania metafora teatru marionetek, po którą sięgnął w swojej trylogii filmowej Wael Shawky. W Kabaretowych krucjatach reinterpretuje on historie wypraw krzyżowych i zderzenia dwóch cywilizacji na podstawie arabskich źródeł historycznych. Kwestionuje neutralność archiwów i wskazuje na polityczny wymiar aktu opowiadania o przeszłości.

Ten temat w kontekście archiwów fotograficznych poruszają Rabih Mroué i Nikita Kadan. Fotografia z jednej strony jest ważnym narzędziem konstruowania historiografii XX wieku, z drugiej — szczególnie podatnym na zakłamania. Zarówno w monumentalnej instalacji wideo Mroué, jak i rysunkach Kadana ludzie z ich indywidualnymi historiami ukazani są jako pionki w bezwzględnej grze politycznej. Obie prace dotykają problemu współczesnych wojen o pamięć. W tę tematykę wpisuje się najnowszy film Mykoly Rydnyia Batalia o Mazepę, w którym artysta zderza dwie różne narracje dotyczące biografii ukraińskiego bohatera narodowego. Artysta udowadnia, że sztuka może być narzędziem odzyskiwania historii. Ze spuścizną sowieckiego imperium konfrontuje się w swojej pracy Ala Savashevich. Artystka nawiązuje do niszczenia pomników — symbolicznego aktu obalenia władzy opartej na różnego rodzaju hierarchiach.

Zawłaszczanie lub pozbawianie historii kolonizowanych narodów oraz dóbr kultury jako narzędzie budowania imperialnej dominacji to jeden z kluczowych wątków prezentowanych na wystawie prac Kadera Attii. Wybrzmiewa w nich postulat restytucji jako praktyki obejmującej zwrot obiektów kolonialnych grabieży, ale i przywrócenia godności marginalizowanym grupom społecznym i ich emancypacji. W obu pracach Attia rozwija swoją koncepcję „naprawy”, która jest możliwa dzięki zmianie optyki i „przeniesieniu historii w teraźniejszość”. Również Azoulay w swoim najnowszym filmie nawiązuje do tematu grabieży dóbr kultury przez państwa europejskie. Z kolei Anna Boghiguian w swoich pracach przygląda się historii świata, a zwłaszcza procesom społeczno-gospodarczym opartym na niewolnictwie i wykorzystaniu taniej siły roboczej, które dały początek wielkim potęgom imperialnym.

Doświadczenie przesiedlenia i oderwania od własnej kultury, ale przede wszystkim własnej ziemi jest punktem wyjścia dla prac Basmy Alsharif i Karoliny Grzywnowicz. Poruszany w nich problem eksploatacji zasobów naturalnych oraz imperialnej przemocy poprzez zawłaszczanie ziemi podejmuje także Noor Abed w swoim najnowszym filmie. Sięgając do folkloru i lokalnej mitologii, artystka porusza kwestię przynależności do danego miejsca.

Wystawa wskazuje na istotną rolę artystów i języka sztuki w pisaniu historii na nowo, a także instytucji kultury jako przestrzeni, w której historie potencjalne mogą wybrzmieć.

^{Mykola Ridnyi, Batalia o Mazepę, 2023, wideo, dzięki uprzejmości artysty}