Galeria Kordegarda

Organizator: Związek Polskich Artystów Fotografików, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych
Frekwencja: 10.082 (Rocznik CBWA)

Edward Hartwig (1909–2003) stanowi jedną z kluczowych postaci dla polskiej historii fotografii XX wieku. Licznymi wystawami w kraju i zagranicą wypracował sobie członkostwo w prestiżowej Międzynarodowej Federacji Sztuki Fotograficznej (FIAP). Miał on też niemały wkład w powstanie i działalność (między innymi jako wielokrotny przewodniczący Rady Artystycznej) Polskiego Związku Artystów Fotografów, utworzonego w 1947 roku (od 1952 roku funkcjonującego jako Związek Polskich Artystów Fotografików).

Kontekst historyczny wystawy

Początkowo nie chciał iść w ślady Ludwika Hartwiga — ojca-fotografa — i studiował malarstwo w rodzinnym Lublinie. W latach 1932–1934 jego zainteresowania skierowały się jednak ku grafice podczas nauki w wiedeńskim Graphisches Institut. Zetknął się tam również z fotografią artystyczną i ostatecznie zdecydował się jednak na rozwijanie tej pasji na wydziale fotograficznym pod kierunkiem znanego ze swych symbolistycznych aktów Rudolfa Koppitza (1884–1936). Połączenie doskonałego warsztatu fotograficznego oraz wyobraźni grafika miało stać się w przyszłości jedną z głównych cech konstytuujących jego wyjątkowy, nowatorski styl wypowiedzi artystycznej.

Wczesną działalność Hartwiga naznaczyła jednak przede wszystkim inspiracja dorobkiem Jana Bułhaka i innych fotografów z kręgu Fotoklubu Wileńskiego. W tym silnie opiniotwórczym i niezwykle ważnym dla polskiego życia fotograficznego środowisku dominowało przekonanie, że fotografik (czyli fotograf-artysta) może przekroczyć mechaniczność i automatyzm wpisane w fotografię, rozumianą jako czynność wykorzystującą bezduszną aparaturę, dzięki autorskiemu opracowaniu finalnego obrazu, czyli pozytywu. W tym okresie wyraźnie obserwujemy w polskiej fotografii tendencję zmierzającą ku odrzucaniu „dokumentacyjnego” realizmu fotografii i jej swoistego precyzjonizmu. Naśladowcy Bułhaka pragnęli jak najbardziej zbliżyć estetykę swych prac do malarstwa pejzażowego nasyconego nastrojową mglistością, dlatego też unikali ostrych kontrastów i dążyli do jak najsilniejszego rozproszenia światła oraz zatarcia konturów przedmiotów na przykład za sprawą manualnego operowania światłem powiększalnika. W ten sposób fotograficy starali się dowartościować fotografię i uzyskać dla niej aprobatę reprezentantów innych środowisk twórczych, ale jednocześnie odrzucali cały wachlarz rozwiązań i technik wynikających z czysto fotograficznego warsztatu, negując tym samym istotę tego medium.

Hartwig perfekcyjnie opanował ten typ poetyki obrazowania w swych realizacjach pejzażowych (takich jak Droga do miasta czy Krajobraz Böcklin’owski), stąd też o jego wczesnych pracach Krzysztof Toeplitz pisał, iż robią wrażenie „półsennych marzeń”¹. Przyniosły one Hartwigowi akceptację środowiska i zainteresowanie szerokich kręgów publiczności. Po odwilży i w dobie możliwości wyjścia poza schematy narzucane przez realizm socjalistyczny Hartwig podjął próbę zróżnicowania swego dotychczasowego repertuaru form wypowiedzi, czego wynikiem była ta ważna i zaskakująca ekspozycja w Zachęcie.

Opis wystawy

Tytuł Kartki z albumu „Warszawa” z góry sygnalizował odbiorcom, że ekspozycja Hartwiga stanowi zapowiedź jego publikacji albumowej poświęconej stolicy (która ostatecznie ukazała się w 1974 roku w kilku wersjach językowych: polskiej, niemieckiej, angielskiej i rosyjskiej). Co więcej, ekspozycja ta — jak podkreślał w katalogu Adam Johann² — stanowiła hołd złożony miastu w 25. rocznicę jego wyzwolenia i była spłatą długu wdzięczności za nagrodę artystyczną miasta stołecznego Warszawy, przyznaną Hartwigowi w 1961 roku za wybitne osiągnięcia w dziedzinie fotografiki. Choć wydawałoby się, że w konsekwencji wystawa będzie tożsama z heterogenicznym, konsekwentnym zbiorem zdjęć „użytkowych”, służących zapotrzebowaniu społecznemu, to Hartwig ponownie zaskoczył swą publiczność.

Nazwa wystawy znów, podobnie jak w przypadku Fotografiki (Zachęta, 1959), okazuje się przewrotny. Na wystawie, uwikłanej w upolitycznioną narrację o stolicy (w recenzjach podkreślano, że otwarcie wystawy miało miejsce w rocznicę wyzwolenia Warszawy), znalazły się dość oczywiste, pospolite a nawet banalne motywy, ale towarzyszyły im realizacje poświadczające odkrywcze spojrzenie artysty na Warszawę. Warto zaznaczyć, że stopień innowacyjności danej fotografii nie zależał bynajmniej od obranego przez artystę obiektu do fotografowania, gdyż przedmiotem jego zainteresowania była zarówno nowoczesna urbanistyka, (której rytmizacja form sprzyjała uzyskiwaniu niemalże op-artowskich efektów), jak i zabytkowa substancja stolicy. Musząc zmierzyć się z utartymi w świadomości społecznej widokami Hartwig wykonywał zbliżenia nietypowych detali i poszukiwał nieoczywistych punktów widzenia, deformując obraz renomowanych do zwiedzania obiektów.

Innym sposobem ucieczki od przeciętności i schematyzmu była rejestracja danego obiektu w warunkach atmosferycznych zakłócających jego formę. Przykładem takiej realizacji była praca Zima na Starym Mieście. Ginący w śniegu widok miejski i przewaga białych tonów na obrazie sprzyjały zastosowaniu efektownemu zabiegowi uproszczenia form, przypominającym izohelię. Wzmożona kontrastowość pozbawia fotografię szczegółów, a gra drobnych jasnych i ciemnych punktów (na przykład płatków śniegu na tle charakteryzujących się ziarnistą strukturą fasad) przywodzi na myśl wibrujące zabiegi pointylistylistów. Ów specyficzny dualizm nowatorstwa w polskiej fotografii — zawsze zachowującego pewien niechciany pierwotnie pierwiastek teoretyczny bądź element odrzucanej estetyki — wydaje się symptomatyczny dla pokolenia Hartwiga, które wyrastało z zachowawczych tradycji międzywojennych, ale powoli próbowało eksplorować możliwości wyjścia poza przebrzmiały już zbiór środków wyrazu.

Wystawa Kartki z albumu „Warszawa” nie miała już tak kontestatorskiego i wyjątkowego charakteru jak wcześniejsze dokonania Hartwiga, niemniej recenzenci w znakomitej większości doceniali oryginalność zaproponowanego przez niego obrazu miasta zamkniętego w zbiorze 60 fotografii a także biegłość jego warsztatu. Próba transpozycji innowacyjnej formy na widoki stolicy nie była jednakże aprobowana przez wszystkich odbiorców, o czym świadczy na przykład następująca opinia opublikowana na łamach Życia Warszawy: „Słowem, Warszawa Hartwiga jest bardziej przeżyciem niż dokumentem. Czy to również z korzyścią dla widza, oto pytanie, na które recenzent ma prawo odpowiedzieć z dużym sceptycyzmem”³. Anonimowy recenzent słusznie zauważył jednak, że Hartwig w wielu pracach odrzucił dokumentalny walor fotografii. Podczas gdy tytuły jednoznacznie wskazywały jaki fragment architektury miasta został uwieczniony na zdjęciu, to poszczególne rozstrzygnięcia formalne niekiedy wręcz uniemożliwiały rozpoznanie konkretnego miejsca. Przykładowo, dynamika prezentowanego wówczas zdjęcia Tunel — trasa W-Z została osiągnięta dzięki twórczemu wykorzystaniu długiego czasu naświetlania i rezygnacji z użycia statywu, który spowodował zatarcie szczegółów, rozmycie poruszających się pojazdów oraz zniekształcił poświatę reflektorów, nadając jej kształt rozedrganych, wydłużonych smug. Realizacje tego typu były przeznaczone dla bardziej wyrafinowanego odbiorcy, którego nie interesowały konwencjonalne widokówki.

Z kolei fotografie takie jak Warszawa — Barbakan, odwoływały się do wypracowanej w latach pięćdziesiątych przez artystę poetyki — efektu grafizacji i podbicia kontrastów: zdjęcie to nie odzwierciedlało bynajmniej szczegółów fortyfikacji, ukazując wyłącznie ciemny zarys muru obronnego. Prezentacja rozwiązań tak odległych od reportażowych mogła mieć miejsce dzięki usankcjonowanej pozycji Hartwiga (m.in. poprzez wystawę Fotografika, Zachęta, 1959), a także tematyce budzącej zainteresowanie publiczności i (przynajmniej pozornie) będącej w interesie władz, której zależało przede wszystkim na „pozytywnym zachęcaniu do zwiedzania” Warszawy.

Inne miejsca ekspozycji wystawy:

• Opole, salon wystawowy BWA, ul. Ozimska 10 (6.05–31.05.1970; 68 prac, frekwencja 1112)

 

Weronika Kobylińska-Bunsch
Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Bibliografia

Katalog:

• [Brak inf. o aut.], Wystawa fotografiki Edwarda Hartwiga. Kartki z albumu „Warszawa”, Warszawa 1970.

Teksty źródłowe:

• (Ibis), Warszawa Hartwiga, „Życie Warszawy” 1970, nr 19.
• (Kol.), Kartki z albumu „Warszawy”, „Stolica” 1970, nr 8.
•  
• [Brak inf. o aut.], [Kartki z albumu], „Dziennik Ludowy” 1970, nr 16.
•  
• [Brak inf. o aut.], [Pokrótce], „Teatr” 1970, nr 4.
•  
• [Brak inf. o aut.], Spacerkiem po Warszawie, „Express Wieczorny” 1970, nr 22.
•  
• [Brak inf. o aut.], Spacerkiem po warszawskich wystawach, „Express Wieczorny” 1970, nr 16.
• [Brak inf. o aut.], Spacerkiem po warszawskich wystawach, „Express Wieczorny” 1970, nr 22.
• [Brak inf. o aut.], Zaprosili nas, „Przekrój” 1970, nr 1295.
• Kiciński W[ojciech], Hartwig i albumy, „Trybuna Ludu” 1970, nr 27.

Bibliografia dotycząca odsłony ekspozycji w Opolu:

• [Brak inf. o aut.], Notatnik kulturalny, „Trybuna Opolska” 1970, nr 133.
• [Brak inf. o aut.], Wystawa fotografiki Edwarda Hartwiga, „Opolski Dziennik Zachodni” 1970, nr 108.
• Fotografika. Edward Hartwig. Kartki z albumu „Warszawa”. Katalog wystawy zorganizowanej przez BWA Opole i Związek Polskich Artystów Fotografików, red. I. A. Paprotny, Opole 1970.

Opracowania:

• Bohdziewicz Anna Beata, Psy czy koty? Fotografia czy fotografika? Kolor czy...? Rozmowa z Edwardem Hartwigiem, „Format” 1997, nr 3–4, s. 14–31.
• Edward Hartwig – poetic rebel, red. S. Gaiser, Frankfurt am Main 2011.
• Edward Hartwig. Fotografika, red. E. Biegańska, Warszawa 1958.
• Edward Hartwig. Katalog wystawy w Société Française de Photographie, Paris 1959.
• Edward Hartwig: stulecie urodzin, red. T. Mościcki, Warszawa 2009.
• Egzystencje: polska fotografia awangardowa 2. połowy lat 50. Katalog wystawy w Muzeum Narodowym w Warszawie, red. R. Szwander, Warszawa 2005.
• Hejke Krzysztof, Fotografia Polska: Edward Hartwig, Warszawa 2001.
• Jurecki Krzysztof, Edward Hartwig, Siedlce 1998.
• Jurecki Krzysztof, Oblicza fotografii, Września 2009, s. 155.
• Lechowicz Lech, Fotoeseje, Warszawa 2010.
• Lechowicz Lech, Fotografia polska okresu międzywojennego wobec «nowej fotografii», „Obscura” 1983, nr 6, s. 35–40.
• Lechowicz Lech, Między politycznym bezpieczeństwem a polityczną poprawnością. Rozważania nad sztuką medialną w Polsce dekad powojennych, w: Przestrzenie fotografii. Antologia tekstów, red. T. Ferenc, Łódź 2005, s. 145–180.
• Mach Małgorzata, Hartwig o sobie, w: Edward Hartwig. Katalog wystawy w Muzeum Historii Fotografii w Krakowie, Kraków 1995, s. 3–15.
• Olek Jerzy, Być osobno – rozmowa z Edwardem Hartwigiem, „Projekt” 1988, nr 1, s. 14–19.
• Plater-Zyberk Małgorzata, Edward Hartwig (1909–2003). Fotografie ze zbiorów rodziny artysty i Muzeum Narodowego w Warszawie. Katalog wystawy, Warszawa 2004.
• Polska Edwarda Hartwiga, red. J. Hartwig, Warszawa 1995.
• Sobota Adam, Fotografia awangardowa, w: Od awangardy do postmodernizmu, red. G. Dziamski, Warszawa 1996, s. 123–146.
• Sobota Adam, Szlachetność techniki, Warszawa 2001.
• Tomaszczuk Zbigniew, Łowcy obrazów. Szkice z historii fotografii, Warszawa 1998, s. 148–149.

Albumy fotograficzne (wybór):

• Hartwig Edward, Fotografika, Warszawa 1960.
• Hartwig Edward, Halny, Lublin 1999.
• Hartwig Edward, Kazimierz nad Wisłą, Warszawa 1957.
• Hartwig Edward, Lublin, Warszawa 1954.
• Hartwig Edward, Moja ziemia, Warszawa 1962.
• Hartwig Edward, Warszawa, Warszawa 1974.
• Hartwig Edward, Wierzby, Warszawa 1989.

Materiały powiązane:

• Edward Hartwig, Widok. Panorama Warszawy, [1968], późniejsza odb. na pap. srebrowo-żelatynowym, Biblioteka Narodowa, sygn. F.57279, https://polona.pl/item/5946755/0/

 

---

¹ K. T. Toeplitz, Fotografia Hartwiga, „Polska” 1959, nr 5.
² Wystawa fotografiki Edwarda Hartwiga. Kartki z albumu «Warszawa», Warszawa 1970, nlb.
³ Ibis, Warszawa Hartwiga, „Życie Warszawy” 1970, nr 19, s. 5.