Zachęta Narodowa Galeria Sztuki

kurator: Anna Tomczak
koncepcja wystawy: Zofia Machnicka, Anna Tomczak

Monograficzna wystawa Annette Messager w Zachęcie jest pierwszą retrospektywą tej artystki w Polsce. W sześciu salach galerii oraz w holu prezentujemy prace wybrane z całego jej dorobku artystycznego. Zaproponowany przez artystkę francuski tytuł wystawy – Faire parade – trudno przełożyć na język polski. Przez wzgląd na bogactwo znaczeń i odniesień kulturowych, nie można pozostać jedynie przy jego dosłownym odpowiedniku „parada” bądź „paradowanie”. To cała gama znaczeń: rodzaj puszenia się, chwalenia możliwościami i dokonaniami, popisywanie się, jak podczas godów. Wystawa w Zachęcie to korowód dzieł z ponad czterdziestu lat pracy Messager. Artystka podkreśla jednak, że to nie ona urządza pochód i to nie ona jest jego uczestnikiem. To jej prace, same w sobie tworzą kawalkadę, uchylają rąbka tajemnicy jej twórczości. Za każdym razem odsłaniają inny element. W ostatniej sali widz materialnie doświadczy obecności owej odsłony. Na instalację Wietrzyk, a właściwie jej wersję zaadaptowaną specjalnie na potrzeby niniejszej wystawy, składa się ogromnej wielkości płachta materiału, półprzeźroczystego czarnego jedwabiu, skrywającego w swych czeluściach formy znane widzowi z innych sal galerii.

Artystka na pokaz wybrała jedne z najważniejszych swoich dzieł, na pokaz nie ułożyła ich w porządku chronologicznym, na pokaz zaanektowała rzeźbę w holu Zachęty, na pokaz zmusiła widza do podjęcia nieprzerwanej podróży przez wystawę, na pokaz zwieńczyła ją monumentalnym spektaklem tworzonym przez zasłonę animowaną światłem i powietrzem.

Droga twórcza Annette Messager rozpoczęła się pod koniec lat 60., kiedy świat sztuki zdominowany był przez mężczyzn, a Messager zmagała się z etykietką kobiety-artystki. Obecnie jest jedną z najważniejszych artystek francuskich. W 2005 roku jako pierwsza kobieta w historii francuskiej sztuki pokazała swoją instalację w pawilonie narodowym na 51. Międzynarodowej Wystawie Sztuki w Wenecji. Praca Kasyno została wyróżniona Złotym Lwem.

Na wystawie w Zachęcie artystka ujawni różne oblicza, znane z różnych etapów jej twórczości: Annette-kobiety praktycznej, Annette-oszustki, Annette-kolporterki czy Annette-kolekcjonerki. Instalacje powstałe w pierwszej połowie lat 70. składają się z przedmiotów użytku codziennego, wycinków prasowych oraz fotografii gromadzonych przez Messager w jej niewielkim paryskim mieszkaniu. Opisują świat kobiety z klasy średniej, która pod presją społeczną wypełnia narzucone jej role kulturowe: jest przykładną matką, skłonną do histerii towarzyszką mężczyzny, panią domu, której czas wypełniają powtarzalne czynności jak szydełkowanie czy hafciarstwo. Annette demaskuje fikcję tych schematów oraz funkcjonujący mit piękności – sygnalizuje, że kobieta jest deprecjonowana przez swój obraz kulturowy.

W pracach z lat późniejszych artystka poświęca wiele uwagi cielesności. Fotografuje ciało, kawałkuje je, pozbawia kontekstu i kulturowego znaczenia. Nawiązując do tradycji wotywnej, eksponuje niewielkie fotografie dłoni, stóp, oczu czy piersi, tworzy z nich hybrydyczne stwory. W twórczości Messager ważny wątek stanowi ciało. Artystka bada cielesność, odkrywa symbolikę ciała i fizyczność determinującą sposób postrzegania świata przez człowieka. Traktuje je niczym trofeum, nadaje mu nowe znaczenia, korzystając z powierzchni ciała niczym z płótna, aby w kolejnych instalacjach sięgnąć do jego wnętrza.

Messager podejmuje także grę ze słowem. Wykorzystuje zarówno jego dwuznaczności, sens, jakiego nabiera słowo napisane kredką na ścianie lub wyhaftowane na skrawku materiału, a także magiczną moc, którą zyskuje obsesyjnie powtarzane. Słowa u Messager są wskazówkami, tropami do pytań stawianych przez artystkę. Obecny stale w jej dziełach dualizm demaskujący kulturowe klisze, ujawnia się przede wszystkim w warstwie wizualnej. Łącząc przedmioty i techniki kojarzone ze światem dziecięcym (kredki, wypychane zabawki o intensywnych, żywych kolorach), Messager porusza jednocześnie poważne tematy związane ze śmiercią czy erotyzmem. „Oszustka? – to mi się dość podoba – mówi Messager. Wszyscy artyści opowiadają bajki, koloryzują, kłamią, igrają z rzeczywistością, przywłaszczają ją sobie, tak jak to robią dzieci z zabawkami”.

Wśród prac prezentowanych w Polsce znajdą się również słynne instalacje wykonane z tkanin tworzących fantazyjne kształty. Wizualny język Messager charakteryzuje spójność i konsekwencja. Odważnie splata ze sobą fotografie, rysunek, malarstwo, haft, materiał mimo że według niej samej są to zestawienia niemożliwe, problematyczne i „brudne”.

Wystawie towarzyszy bogato ilustrowany katalog, będący pierwszą polską publikacją na temat twórczości Annette Messager. Widzowie znajdą w nim interesujący esej wybitnej badaczki twórczości artystki, Catherine Grenier, będący analizą istotnego elementu formalnego w twórczości Messager – woalu. Zofia Machnicka napisała przekrojowy tekst przybliżający karierę Messager od lat 60. do dzisiaj. W części książki poświęconej pracom prezentowanym na wystawie znalazły się opisy dzieł sprowadzonych do Zachęty oraz płyta DVD z nagraniem instalacji Wietrzyk opatrzonym komentarzem samej artystki.

Annette Messager, ur. 1943, mieszka i pracuje w Malakoff we Francji. W latach 60. studiowała w L’Ecole des Arts Décoratifs. Wydarzenia maja 1968 roku miały wpływ na początki jej działalności twórczej. Wczesne prace dotyczyły miejsca kobiety w społecznej hierarchii. Sięgając do estetyki i materiałów użytku codziennego przekraczała ramy tzw. „sztuki wysokiej”. W latach 70. rozgraniczyła życie Annette-artystki i Annette-kolekcjonerki dzieląc swoje niewielkie paryskie mieszkanie na dwie przestrzenie przeznaczone odpowiednio na działalności z obu dziedzin. Wówczas powstały serie Kolekcji gromadzących zdjęcia, wycinki z gazet i pamiątki z życia codziennego artystki. W następnych latach Messager wprowadziła do swojego języka wizualnego fotografię.

Ważnym tematem jej prac było ciało. Serie Chimer i prace o estetyce wotywnej tworzyły czarnobiałe zdjęcia dłoni, nóg, twarzy, na których artystka rysowała i malowała. Możliwość zatrzymania chwili była według artystki cechą wspólna z techniką wypychania i preparowania zwierząt – w tej technice powstała seria prac Pensjonariusze, czy późniejsze Anonimy. W następnych latach jej instalacje stały się bardziej przestrzenne, teatralne w efekcie monumentalne. Pojawiły się mechanicznie poruszane elementy (jak w Przegubowebezprzegubowe, 2002), wprowadziła do swojego języka formalnego woale i ogromne wypychane formy. Jej charakterystyczny styl i język wizualny rozwijał się na przestrzeni ponad czterdziestu lat pracy twórczej. Swego rodzaju zwieńczeniem stała się instalacja Kasyno (2005) wyróżniona Złotym Lwem podczas 51. Międzynarodowej Wystawy Sztuki w Wenecji. Użyta wówczas płachta materiału, animowana za pomocą podmuchów powietrza, wzbogaciła język estetyczny Messager.