Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

organizator wystawy: Sekcja Architektury Wnętrz i Sztuki Dekoracyjnej przy Związku Polskich Artystów Plastyków (w porozumieniu z Ministerstwem Kultury i Sztuki)
komisarz: Czesław Ługowski
opracowanie plastyczne wystawy: Eugeniusz Szparkowski (koordynacja), Jerzy Staniszkis (hall i klatka schodowa), Czesław Wielhorski i Jarosław Gliński (sale wystawiennictwa), Władysław Bojkow i Władysław Sowicki (architektura wnętrz), Roman Mann (scenografia filmowa), Roman Wyłcan (dekoracja przed gmachem Zachęty)
liczba prac: 1326

Urządzenie tej wystawy [zwanej dalej OWAW] — podobnie jak kolejnych trzech edycji Ogólnopolskich Wystaw Plastyki (od 1950 roku) i Powszechnej Wystawy Architektury w 1953 roku (nb. prawie wszystkie one odbyły się w Zachęcie) — było przejawem centralizmu typowego dla stalinowskiej organizacji życia artystycznego w kraju. Rangę imprezy potwierdzała obecność na wernisażu oficjeli: Ministra Kultury i Sztuki Stefana Dybowskiego, wiceministra Włodzimierza Sokorskiego, Ministra Przemysłu Lekkiego Eugeniusza Stawińskiego, przedstawiciela KC PZPR Stefana Staszewskiego, dyrektora Centralnego Zarządu Instytucji Sztuk Plastycznych Lucjana Motyki i Aleksandra Rafałowskiego z zarządu Związku Polskich Artystów Plastyków.

OWAW w katalogu określono jako „pierwszą większą próbę pokazania w skali ogólnopolskiej powojennego dorobku w tych dziedzinach naszej plastyki, które związane są bezpośrednio z archi­tekturą, wystawiennictwem, wytwórczością rzemieślniczą i fabryczną, oraz ze sztuką teatralną i filmową”¹. Inaczej jednak niż w przypadku wspomnianych wyżej wystaw  plastycznych i architektonicznej, OWAW nie była traktowana jako wydarzenie przełomowe i wyjątkowe, podkreślano, że jest rozwinięciem dawniejszych pokazów z 1946 roku i 1948 roku, zaś dzieła sprzed zadekretowania socrealizmu były szeroko uwzględniane (podkreślić trzeba, że — poza planszami prezentującymi konkretne pawilony targowe i wystawowe — eksponatów z zasady nie datowano)². Niemniej „wspólna właściwość pracy artystycznej we wszystkich działach wystawy” była jasno zadeklarowana: „ujawnianie w kulturze materialnej naszego narodu cech ideowych współczesności, cech wznoszonego przez nas socjalizmu. Podnoszenie kultury materialnej do rangi twórczości artystycznej jest […] sprawą o wielkiej wadze i znaczeniu polityczno-ideowym, sprawą ogromnej doniosłości dla for­mowania się nowego stylu życia i nowego typu człowieka w Polsce Ludowej”³.

Przygotowania do OWAW były niełatwe, działano w pośpiechu. Komitet organizacyjny powołano w końcu 1951 roku, kilkakrotnie przesuwano planowane terminy otwarcia (marzec, potem kwiecień, następnie 9 maja). Listę zgłoszeń zamknięto ostatecznie 16 kwietnia, kiedy obrady rozpoczęła Komisja Kwalifikacyjna pod przewodnictwem Wojciecha Jastrzębowskiego. Jak zwrócił uwagę w obszernej krytyce wystawy Aleksander Wojciechowski, na jej kształcie zaciążyło niezaproszenie do współpracy najważniejszych instytucji i urzędów, zajmujących się kwestią współpracy plastyków z przemysłem⁴. Innym znaczącym zaniechaniem było odrzucenie przez MKiS i Zarząd ZPAP propozycji, by część wystawy stanowiły wzorcowo urządzone mieszkania na nowo budujących się osiedlach warszawskich⁵.

Wyselekcjonowany drogą trzyetapowej selekcji materiał był ogromny. Reprezentował on całość działalności Sekcji Architektury Wnętrz i Sztuki Dekoracyjnej ZPAP — architekturę wnętrz, scenografię, meblarstwo, ceramikę, wystawiennictwo i tkaniny — co stanowiło dla wystawienników istotną trudność.  W recenzjach powracały zarzuty w rodzaju: „wielka ilość eksponatów różnorodnego przeznaczeniu, mnogość pojedynczych egzemplarzy różnego typu i ga­tunku plastycznego razem umieszczonych przypominała trochę antykwariat”⁶. Z głosami tymi niejako współbrzmiały dwie ogólniejsze wypowiedzi na temat wystawiennictwa opublikowane w czasie trwania wystawy. Bohdan Urbanowicz stawiał postulat „jednolitości koncepcji autorskiej”, tj. kierowniczej roli plastyka w „przekazaniu otrzymanej tezy ideologicznej masowemu odbiorcy”⁷. Jerzy Sołtan natomiast starał się uwypuklić odrębną tożsamość wystawiennictwa jako „jednorodnej dziedziny artystycznej o charakterze użytkowym” w erudycyjnym tekście, który niewątpliwie w znacznym stopniu należy traktować jako budowanie prestiżu współorganizowanego przezeń Wydziału Architektury Wnętrz w warszawskiej ASP⁸.

Wystawa zajęła wszystkie sale Zachęty łącznie z holem. Dwie największe — Matejkowską i Narutowicza — zajęły kompozycje przestrzenne i architektoniczne. Paradoksalnie jedynym recenzentem, który zainteresował się tymi planszami był piszący w katolickim „Przeglądzie Powszechnym” pod pseudonimem Zbigniew Herbert, zaintrygowany rotundą „Węgiel” Zameczników z wrocławskiej Wystawy Ziem Odzyskanych, jako przykładem na „związki, jakie łączą sztukę użytkową z eksperymentalnymi kierunkami sztuki współczesnej”⁹. Była to uwaga nonkonformistyczna, nawet jeśli uwzględni się, że w innych recenzjach z OWAW brakowało na ogół — poza drobnymi wtrętami — żarliwych rozpraw z  „konstruktywizmem”, znanych z innych ówczesnych wystaw i dyskusji.

W centrum zainteresowania publiczności i recenzentów znalazło się przede wszystkim meblarstwo, a w dalszej kolejności ceramika i tkaniny. Także i tutaj można było dostrzec pewien rozziew między organizatorami a oczekiwaniami odbiorców. Dominowały produkowane rzemieślniczo wnętrza i meble reprezentacyjne i do pomieszczeń użyteczności publicznej (czy jak to wtedy określano –— społecznej), podczas gdy oczekiwano oferty w zakresie powszechnie dostępnych mebli do mieszkań prywatnych (nb. niewielką liczbę modelowych aranżacji wnętrz mieszkalnych tłumaczono szczupłością przestrzeni ekspozycyjnej). W centrum zainteresowania znalazły się prototypy segmentowych mebli Mieczysława Puchały, zapowiadające  późniejsze meblościanki.  Powracające pytanie o handlową dostępność eksponatów pokazywało zarazem, że wystawy wnętrzarskie dawały — choć w niewielkim stopniu — opinii publicznej możliwość wyrażenia opinii o dokonaniach mieszkalnictwa Polski ludowej, niejako zapowiadając falę krytyki, która wezbrała po śmierci Stalina. Być może dlatego OWAW nie towarzyszył większy program imprez i spotkań towarzyszących, które należały wszak do rytuału socrealistycznego modelu sztuki.

Powszechnie chwalona na wystawie ceramika i tkaniny były natomiast okazją dla władz do pokazania propagandowo nośnej współpracy artystów z robotnikami w warsztatach i fabrykach (np. Grześkiewiczów we Włocławku), która, jako model pracy kolektywnej wyparła pojawiający na dawniejszych ekspozycjach model spółdzielczy (na OWAW nie było — jako samodzielnego wystawcy — żadnej z nich).

Marek Czapelski
Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.
 

Katalog:

• I Ogólnopolska Wystawa Architektury Wnętrz i Sztuki Dekoracyjnej, maj – czerwiec – lipiec 1952, Warszawa: CBWA 1952.

Bibliografia:

• A.W., Tkaniny na wystawie architektury wnętrz i sztuki dekoracyjnej w Warszawie, „Biuletyn Instytutu Wzornictwa Przemysłowego”, dodatek do „Przemysłu Włókienniczego”, 1952, nr 10.
• Chcesz się dowiedzieć, jak będą wyglądały meble, ceramika tkaniny i inne przedmioty codziennego użytku, idź na wystawę do Zachęty, „Express Wieczorny” 1952, nr 137.
• Czajkowski W., Ceramika na wystawie architektury wnętrza i sztuki dekoracyjnej, „Przegląd Artystyczny”, 1952, nr 3.
• Czajkowski W., Ceramika w architekturze, „Przegląd Artystyczny” 1952, nr 6.
• (esha), „Zachęta” przygotowuje się do wystawy Architektury Wnętrz i Sztuki Dekoracyjnej, „Express Wieczorny” 1952, nr 37 / „Express Poznański” 1952, nr 39.
• Grzybowski Z., Wnętrza nowych domów Warszawy, „Stolica” 1952, nr 13.
• Gubrynowicz Nina, Artyści plastycy – ludziom pracy, „Głos Pracy” 1952, nr 137.
• Gubrynowicz Nina, W poszukiwaniu nowych dróg, „Nowa Kultura”, 1952, nr 26.
• Guze Joanna, Wystawa architektury wnętrz i sztuki dekoracyjnej, „Świat”, 1952, nr 25.
• H.S., Architektura wnętrza mieszkalnego, „Słowo Powszechne” 1952, nr 162.
• Hertyński Bolesław, Ogólnopolska Wystawa Architektury Wnętrz i Sztuki Dekoracyjnej, „Przegląd Powszechny”, 1952, nr 7–8.
• Hest., Estetyczne meble jak „łamigłówkę” każdy wedle gustu będzie mógł ustawiać w swoim mieszkaniu, „Express Wieczorny” 1952, nr 143.
• Huml Irena, Polska sztuka stosowana w XX wieku, Warszawa:  WAiF 1978, s. 170–173.
• (mir-par), Bliżej życia – obywatele architekci, „Życie Warszawy” 1952, nr 142.
• Nowe drogi i możliwości sztuki stosowanej, „Rzemieślnik” 1952, nr 26.
• Nowicka-Mrozińska Stanisława, Więcej uwagi dla scenografii, „Teatr” 1952, nr 22.
• I Ogólnopolska Wystawa Architektury Wnętrz i Sztuki Dekoracyjnej, „Moda i Życie” 1952, nr 18.
• Otwarcie wystawy architektury wnętrz i sztuki dekoracyjnej, „Trybuna Ludu” 1952, nr 147.
• Podhorska-Okołów Stefania, Sztuka na co dzień. Ogólnopolski pokaz architektury wnętrz, „Kurier Codzienny” 1952, nr 128.
• Przed I ogólnopolską wystawą architektury wnętrz i sztuki dekoracyjnej, „Trybuna Ludu” 1951, nr 335.
• Przed wystawą architektury wnętrz i sztuki dekoracyjnej, „Kurier Codzienny” 1952, nr 114
• (Rat), Meble, gobeliny i wyroby ceramiczne wzbudzają podziw swym pięknem i praktycznością, „Słowo Powszechne” 1952, nr 128.
• (tr), Wystawa Architektury Wnętrz i Sztuki Dekoracyjnej, „Słowo Powszechne” 1952, nr 43.
• Up., Sztuka służy potrzebom mas, „Wola Ludu” 1952, nr 143.
• W marcu zobaczymy wystawę architektury wnętrz, „Słowo Powszechne” 1952, nr 3
• Więcej piękna na co dzień, „Głos Olsztyński” 1952, nr 133.
• Witwicki Michał, Uwagi na temat Wystawy Plastyki Użytkowej, „Architektura”, 1952, nr 11
• Wojciechowski Aleksander, Problemy wystawy architektury wnętrza i sztuki dekoracyjnej, „Przegląd Artystyczny”, 1952, nr 3.
• (Wys.), Wielka wystawa sztuki użytkowej otwarta będzie w „Zachęcie”, „Życie Warszawy” 1952, nr 93.
• Wzmianki:
• „Dziennik Polski” 1952, nr 161 (6, 7.07).
• „Nowa Kultura” 1952, nr 2 (13.01); nr 19 (11.05); nr 23 (8.06).
• „Przekrój” 1952, nr 374 (8.06).
• „Życie Literackie” 1952, nr 2 (20.01).

Artyści:

• Maria Alkiewicz, Jerzy Bandura, Wacława Bartoszewicz-Strzelecka, Zbigniew Bednarowicz, Teodora Białokoz, Jolanta Bieguszewska, Jerzy Błaszczyk, Tadeusz Błażejowski, Bohdan Bocianowski, Aniela Bogusławska, Jan Bogusławski, Marian Bogusz, Władysław Bojkow, Adam Bowbelski, Barbara Brukalska, Stanisław Brukalski, Gwidon Budecki, Maria Bujakowa z zespołem tkaczek z Zakopanego (Katarzyna Ciułacz, Urszula Kołaczkowska,  Władysława Kowalska,  Antonina Kuligowska, Bolesława Lewandowska, Wanda Łypaczewska,  Ewa Malinowska, Maria Makowska, Zofia Marusarz, Helena Walczak, Karolina Warzecha), Helena Bukowska, Karolina Bułhak, Antoni Buszek z zespołem malarek fabryki fajansów w Kole (Wacława Gibaszek, Anna Kowalska) oraz z zespołem fabryki fajansów we Włocławku (Adamczewska, Matwiejew, Troszczyńska, Zajkowska), Krystyna Butrym, Zofia Butrymowicz, Wanda Byrska, Stanisław Byrski, Mamert Celmiński, Józef Chierowski, Zygmunt Cichy, Edmund Czarnecki, Zofia Czasznicka, Apolinary Czepelewski, Konstanty Danko, Franciszek Dembski, Tadeusz Dembski, Irena Dewitz, Cecylia Dobrowolska, Daniela Droździecka, Juliusz Dumnicki, Danuta Duszniak, Zofia Dutkowska-Palowa, Gustawa Dyło-Ciupalska, Danuta Eimont, Roman Feniuk, Michał Filipowicz, Anna Fiszerowa, Tadeusz Forowicz, Jacek de Gaché, Henryk Gaczyński, Zofia Galińska, Andrzej Gałek, Helena Gałkowska, Stefan Gałkowski, Eugeniusz Geppert, Kazimiera Gidaszewska, Tadeusz Gierula, Jarosław Gliński, Hanna Główczewska, Józef Gniatkowski, Bogdan Gniewiewski, Stefania Gogolewska, Jan Gogolewski, Wanda Golakowska, Barbara Golczyk, Irena Golińska, Maria Gorełówna, Zygmunt Górski, Ewa Grajewska, Leon Grajewski, Maria Gralewska, Zofia Grmela, Tadeusz Gronowski, Helena Grześkiewicz i Lech Grześkiewicz z zespołem malarzy fabryki fajansów we Włocławku (Maria Adamczewska, Józef Kędzierski, Jadwiga Kiełkowska, Jadwiga Szczepańska, Helena Troszczyńska, Zofia Wałęs, Salomea Zajkowska), Jan Hawryłkiewicz, Kazimierz Idczak, Zbigniew Ihnatowicz, Olga Imbierowicz, Danuta Jagielska, Stanisław Jarocki, Halina Jastrzębowska, Henryk Jaszczewski, Janina Jesipowicz, Aleksander Jędrzejewicz, Urszula Jungerman-Okupniak, Zbigniew Kaja, Tadeusz Kalinowski, Kazimierz Kamler, Alina Kardasz, Józef Kasarab, Tadeusz Kasprzycki, Lena Kawecka, Lesław Kiernicki, Adam Kilian, Halina Kintopf-Karpińska, Lucjan Kintopf, Karol Kłosowski, Czesław Knothe, Tadeusz Knot-Rolland, Aleksander Kobzdej, Zofia Kodis-Freyerowa, Maria Kokot, Urszula Kołaczkowska, Wanda Kosecka, Julia Kotarbińska, Jan Kowalczyk, Cecylia Kowalewska, Wacław Kowalik, Feliks Krassowski, Władysław Królikiewicz, Franciszek Kruszwicki, Jan Krzemiński, Rudolf Krzywiec, Władysław Księżyc, Halina Kucharska, Stanisław Kucharski, Teresa Kulejowska, Otton Kulikowski, Zdzisław Kulikowski, Stanisław Kurman, Jan Kurzątkowski, Wiesław Lange, Maria Leszczyńska, Eryk Lipiński, Wacława Lisowska, Franciszek Luterek, Aleksander Łącki, Czesław Łączka, Czesław Ługowski, Roman Madeyski, Łucja Majewska, Gustaw Majewski, Bogumiła Malec, Roman Mann, Wanda Manteuffel, Adam Marczyński, Barbara Massalska, Zofia Matuszczyk-Cygańska, Stanisława Miahczyłowicz-Wolska, Aleksandra Michalak, Borys Michałowski, Maria Miczyńska, Stefania Midowicz, Stanisław Miedza-Tomaszewski, Jadwiga Miklaszewska, Andrzej Milwicz, Stefania Milwiczowa, Stanisław Mizerski, Józef Mroszczak, Kazimierz Muszyński, Anna Narzymska, Anna Nikołajczuk, Bohdan Nowak, Roman Nyczka, Irena Obrembina, Maria Obrębska, Hanna Oknińska, Eugeniusz Olejniczak, Roman Orłow, Hanna Orthwein, Józef Oźmin, Irena Pać, Julian Pałka, Janina Passakas-Chudzikiewicz, M. Paszkiewicz, Lucyna Piasecka-Napiórkowska, Krystyna Piątkowska, Kazimierz Piętka, Stanisława Piętkowa, Irena Pikiel, Anna Piotrowska, Czesław Piwowarczyk, Pojata Plucińska, Zofia Plucińska, Eleonora Plutyńska z zespołem Ośrodka Doświadczalnego w pow. sokólskim (Aleksandra Bałakier, Felicja Jaroszewicz, Scholastyka Krupowicz, Aleksandra Redulska), Marta Podoska-Kochowa, Krystyna Policzkowska, Jan Poliński, Stanisław Preyzner, Jadwiga Pruszkowska-Zaremska, Jadwiga Przeradzka, Maria Przeździecka-Nieduszyńska, Zofia Przybyszewska, Ita Przyłuska, Stanisław Ptaszyński, Mieczysław Puchała, Henryk Rachalewski, Józef Rachwalski, Jan Radkowski, Ewa Radomska, Anatol Radzinowicz, Jadwiga Rauszer, Jerzy Romański, Teresa Roszkowska, Krystyna Różyska, Józef Różyski, Urszula Ruhnke, Joanna Rybińska, Halina Schiwujowa, Jacek Sempoliński, Zofia Siedlecka, Feliks Sienkiewicz, Marian Sigmund, Maria Sigmundowa, Alicja Siodłowska, Halina Skopińska, Zofia Sobecka, Ewa Soboltowa, Irena Sokołowska, Jerzy Sołtan, Tadeusz Sowicki, Władysław Sowicki, Jerzy Srokowski, Jola Stachowska-Cypryk, Zofia Stanisławska-Howurkowa, Jerzy Staniszkis, Henryk Starzyński, Anna Stawicka, Marian Stępień, Danuta Stępniewska-Libinowa, Andrzej Wiesław Stopka, Franciszek Strynkiewicz, Marian Strzelecki, Zenobiusz Strzelecki, Wiesława Studencka, Andrzej Stypiński, Stanisław Syciński, Tadeusz Szafran, Roman Szałas, Kazimiera Szałowska, Krystyna Szczepanowska z zespołem tkaczek z Zakopanego (Bolesława Lewandowska, Zofia Marusarz, Maria Siembab, Helena Toczek, Zofia Wilczek), Wanda Szczepanowska, Olgierd Szlekys, Eugeniusz Szparkowski, Zygmunt Szpingier, Joanna Szydłowska, Helena Szymańska, Danuta Szymankiewicz-Droździecka, Anna Śledziewska, Stefan Śledziński, Ewa Śliwińska, Bernarda Świderska, Jerzy Świdliński, Hieronim Śliz, Włodzimierz Tiunin, Henryk Tomaszewski, Jerzy Torończyk, Janina Trawińska-Łaszowska, Olgierd Vetesco, Władysław Vetesco, Władysław Wagner, Julia Wagnerowa, Eugeniusz Waniek, Janusz Warunkiewicz, Zenon Wasilewski, Czesław Wielhorski, Władysław Wincze, Alfred Wiśniewski, Jan Wiśniewski, Danuta Witkowska, Tadeusz Wojciechowski, Krystyna Wolińska, Maria Wolska-Berezowska, Władysław Wołkowski, Wacław Wołosewicz, Anna Wójcik, Roman Wyłcan, Maria Rudzińska-Wypych, Tadeusz Zaborowski, Jadwiga Zaczkowska, Wanda Zalewska-Zdun, Maria Zalińska, Stanisław Zamecznik, Wojciech Zamecznik, Jerzy Zaremski, Kazimiera Zarzycka, Józef Zboromirski, Irena Żmudzińska, Mieczysława Żmudzka, Wanda Żółtowska, Hanna Żuławska, Maciej Żwinis

¹ Janusz Bogucki, [wstęp], w: I Ogólnopolska Wystawa Architektury Wnętrz i Sztuki Dekoracyjnej, maj–czerwiec–lipiec 1952, Warszawa: CBWA [1952], s. 7.
² Mowa o dwóch wystawach w Muzeum Narodowym w Warszawie:  Przemysł Ludowy i Rękodzieło Artystyczne zorganizowanej przez Wydział Wytwórczości MKiS oraz o Wystawie Przemysłu Artystycznego, przygotowanej przez następcę Wydziału, którym było Biuro Nadzoru Estetyki Produkcji.
³ Bogucki, [wstęp]…, s. 12–13.
⁴ Chodzi o Instytut Wzornictwa Przemysłowego, Centralę Przemysłu Ludowego i Artystycznego oraz Departament Wzornictwa Przemysłowego Ministerstwa Przemysłu Lekkiego. Aleksander Wojciechowski, Problemy wystawy architektury wnętrza i sztuki dekoracyjnej, „Przegląd Artystyczny”, 1952, nr 3, s. 24–26.
⁵ Ogólnopolska Wystawa Architektury Wnętrz 1957, katalog wystawy, oprac. Józef Grabowski, Warszawa: CBWA 1958, s. 5.
⁶ Michał Witwicki, Uwagi na temat Wystawy Plastyki Użytkowej, „Architektura”, 1952, nr 11, s. 293.
⁷ Bohdan Urbanowicz, Głos malarza o wystawiennictwie, „Przegląd Artystyczny”, 1952, nr 3, s. 31–32.
⁸ Jerzy Sołtan, U podstaw wystawiennictwa, „Przegląd Artystyczny”, 1952, nr 3, s. 33–35.
⁸ Bolesław Hertyński [Zbigniew Herbert], Ogólnopolska Wystawa Architektury Wnętrz i Sztuki Dekoracyjnej, „Przegląd Powszechny”, 1952, nr 7–8, s. 105–106.