Data powstania: 09.05.2023

„Żołnierze Wyklęci” to uczestnicy polskiego zbrojnego podziemia niepodległościowego, którzy od 1944 r. walczyli przeciwko sowieckiej okupacji i narzuconej przez Moskwę władzy komunistycznej. Przez prześladujący ich reżim nazywani byli „bandytami” i „faszystami”. Mordowano ich, torturowano, więziono, represjonowano także po wypuszczeniu z więzienia. Zakłamywano ich historię, wypaczano cel, do którego dążyli, starano się wymazać ich ze społecznej pamięci.

Wobec porażki Niemiec zwycięskie mocarstwa na konferencjach w Teheranie, Jałcie i Poczdamie zdecydowały o pozostawieniu Polski pod panowaniem Związku Sowieckiego. „Żołnierze Wyklęci” byli tymi, którzy stawili zbrojny opór, kiedy ujawniły się prawdziwe zamierzenia Stalina wobec Polski. Dla większości „Wyklętych” była to kontynuacja walki o niepodległy kraj rozpoczętej w 1939 r., choć byli i tacy, którzy ze względu na młody wiek zaczynali się bić o wolną Polskę dopiero po zakończeniu okupacji niemieckiej. Szacuje się, że po wojnie w podziemiu niepodległościowym działało ogółem 120–180 tys. osób. Niemal połowa z nich wywodziła się z Armii Krajowej (m.in. Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość”, w skrócie WiN), 30–40 tys. było związanych ze środowiskiem narodowym (skupionym m.in. w Narodowym Zjednoczeniu Wojskowym), podobna liczba walczyła w lokalnych grupach konspiracyjnych (m.in. w słynnym Zgrupowaniu Partyzanckim „Błyskawica”).

Armia Czerwona przekroczyła przedwojenną granicę Polski 4 stycznia 1944 r., następnie zajęła polskie Kresy Wschodnie, które zostały zagrabione przez ZSRS. Na pozostałych ziemiach Rzeczypospolitej wprowadzano komunistyczną administrację podporządkowaną Kremlowi. Towarzyszyło temu likwidowanie legalnych polskich władz i zbrodnie na żołnierzach i działaczach polskiego podziemia. Komuniści nie cieszyli się popularnością w społeczeństwie polskim – bez sowieckiego wsparcia i terroru nigdy nie zdołaliby przejąć władzy w kraju.

Działalność podziemia niepodległościowego polegała na walce zbrojnej, w tym rozbijaniu obozów, więzień i aresztów sowieckiego NKWD oraz Urzędu Bezpieczeństwa – by uwolnić przetrzymywanych tam partyzantów i działaczy opozycji. Podziemie rozbijało także posterunki milicji i bezpieki, co paraliżowało działania komunistycznego aparatu represji i pozwalało na dozbrojenie oddziałów partyzanckich. Przeprowadzano akcje dyscyplinujące w postaci kary chłosty, a szczególnie gorliwych działaczy reżimu komunistycznego również likwidowano. Ponadto prowadzono działalność propagandową, wydając gazety i ulotki, które przełamywały komunistyczny monopol informacyjny i cenzurę reżimu.

Powojenne podziemie zbrojne początkowo cieszyło się dużym poparciem społecznym, do 1946 r. w wielu gminach i powiatach to ono kontrolowało sytuację. Sfałszowanie przez komunistów w 1947 r. wyborów parlamentarnych, brak reakcji Zachodu, wreszcie masowy terror doprowadziły jednak do załamania nastrojów i osłabiły dynamikę podziemia. Po obławach wielu partyzantów nie miało już gdzie wracać. Zorganizowane podziemie zbrojne przestawało istnieć. W konspiracji pozostały nieliczne oddziały oraz pojedynczy ukrywający się partyzanci. Ci, których aresztowano, poddawani byli okrutnym śledztwom i w sfingowanych procesach skazywani na karę śmierci lub wieloletniego więzienia. Straconych zakopywano często w nieoznaczonych dołach śmierci.

Sowieci od momentu wkroczenia na tereny Polski prowadzili z podziemiem regularną walkę. Mieli świadomość, że jego likwidacja jest warunkiem przejęcia i utrzymania władzy. Początkowo zajmowały się tym oddziały NKWD, które wkroczyły wraz z Armią Czerwoną. Później stworzono miejscowe struktury aparatu terroru – w każdym mieście wojewódzkim i powiatowym, przy aktywnym udziale oficerów sowieckich, organizowano urzędy bezpieczeństwa publicznego. Represjom towarzyszyła propaganda, która miała działaczy niepodległościowych zdehumanizować, przedstawiano ich jako „kryminalistów”, „bandytów”, „faszystów” i „reakcjonistów”.

Pamięć o „Wyklętych” była w Polsce zakłamywana przez cały czas trwania systemu komunistycznego. Propagandowe oszczerstwa, mimo upadku reżimu, przetrwały i można je wciąż usłyszeć pod adresem „Żołnierzy Wyklętych”. Dopiero w latach 90. XX w. zaczęły się, i trwają do dzisiaj, prace nad przywróceniem należnego Im pięknego miejsca w polskich dziejach.