10.00

Wprowadzenie
prof. Jerzy Malinowski (PISnSŚ, UMK)

• więcej

  Jerzy Malinowski, prof. zwyczajny, prezes Polskiego Instytutu Studiów nad Sztuką Świata w Warszawie, kierownik Zakładu Historii Sztuki Nowoczesnej i Pracowni Sztuki Orientu Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Były wicedyrektor Instytutu Sztuki PAN i Muzeum Narodowego w Warszawie. Zajmuje się sztuką XIX i XX wieku (publikacje m.in. Sztuka i nowa wspólnota. Zrzeszenie Artystów „Bunt”, 1991,  Malarstwo polskie XIX wieku, 2003), sztuką Żydów polskich (m.in. Malarstwo i rzeźba Żydów Polskich w XIX i XX wieku, 2000; W kręgu Ecole de Paris. Malarze żydowscy z Polski, 2005) i sztuką Azji. Autor i współautor wielu wystaw (m.in. Kisling i jego przyjaciele, Muzeum Narodowe w Warszawie, 1997).  Kieruje projektem NPRH „Korpus dzieł Henryka Siemiradzkiego”.

Sesja I

10.15–12.15

Wokół cmentarza
moderator: prof. Jerzy Malinowski

O żydowskim cmentarzu — zakazy, nakazy, zwyczaje
Jan Jagielski (ŻIH)

• więcej

  Jednym z najważniejszych zadań powstających na ziemiach polskich gmin żydowskich było uzyskanie miejsca na założenie cmentarza. Jego usytuowanie zależało nie tylko od żydowskich nakazów religijnych, ale także od warunków, na jakich Żydzi zostali przyjęci do miast. Cmentarze mieściły się w murach miast, nierzadko przy synagogach, a z braku miejsca poza jego murami. Znikały wraz z likwidacją gmin żydowskich, gdy miasta otrzymywały przywilej de non tolerandis Judaeis.
  
  Część cmentarzy została zniszczona w czasie okupacji hitlerowskiej, a nagrobków użyto do brukowania dróg i ulic. Po wojnie opuszczone cmentarze stały się źródłem kamienia budowlanego. Według wyliczeń z 1994 roku w Polsce posiadamy dane o 1056 cmentarzach żydowskich. Około 150 wpisanych jest do rejestru zabytków, jedynie na dziesięciu odbywają się pochówki.
  
  Jan Jagielski, pracuje w Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie, kierownik działu dokumentacji zabytków kultury materialnej Żydów polskich. Działacz Towarzystwa Opieki nad Zabytkami. Autor książek: Przewodnik po cmentarzu żydowskim w Warszawie przy ul. Okopowej, 1996; Niezatarte ślady getta warszawskiego, 2008; współautor (wraz z Eleonorą Bergman) książki Zachowane synagogi i domy modlitwy w Polsce, 1996.

O życiu i twórczości Abrahama Ostrzegi
dr Urszula Makowska (IS PAN)

• więcej

  Kariera artystyczna i losy Abrahama Ostrzegi pozwalają widzieć w nim reprezentanta inteligencji twórczej polskich Żydów, działającej w Warszawie w pierwszym czterdziestoleciu XX wieku. Jak wielu przedstawicieli tej formacji, Ostrzega pochodził z niezamożnej rodziny, która zapewniła mu religijne wychowanie, i której musiał się przeciwstawić, wybierając zawód artysty. Był współtwórcą nowoczesnej kultury żydowskiej, świeckiej, otwartej na tendencje europejskie i świadomej swojej odrębności, a opozycyjnej wobec obu wcześniejszych nurtów — asymilatorskiego i tradycyjnego, kształtowanego przez zasady i dziedzictwo estetyczne judaizmu. Rzeźbiarska twórczość Ostrzegi, znana dziś fragmentarycznie, obrazuje powstawanie owej nowej sztuki: szukanie języka wypowiedzi pomiędzy formami akademickimi i awangardowymi, próbę pogodzenia pierwiastków tradycji żydowskiej z treściami uniwersalnymi. Ostrzega działał w środowisku plastyków i literatów, brał udział we wspólnych wystawach i przedsięwzięciach artystycznych. Wspólnotowy charakter miała także codzienna egzystencja rzeźbiarza w warszawskim getcie i jego droga na śmierć.
  
  Urszula Makowska, historyczka sztuki, pracuje w zespole autorsko-redakcyjnym Słownika artystów polskich i obcych w Polsce w Instytucie Sztuki PAN w Warszawie. Zajmuje się głównie sztuką polską XIX i pierwszej połowy XX wieku, a zwłaszcza jej marginesami i pograniczami.

Ohel trzech pisarzy
dr Renata Piątkowska (MHŻP, PISnSŚ)

• więcej

  Ohel (Mauzoleum) Trzech Pisarzy: I. L. Pereca, I. Dinezona i S. An-skiego na Cmentarzu Żydowskim przy ul. Okopowej w Warszawie jest najważniejszym dziełem Abrahama Ostrzegi i najważniejszym pomnikiem żydowskim wzniesionym w międzywojennej Polsce.
  Ten pomnik ku czci wielkich postaci literatury i kultury żydowskiej w formie rzeźby nagrobnej był jedyną możliwą dla społeczności żydowskiej w II Rzeczypospolitej formą upamiętnienia wybitnych przedstawicieli kultury narodowej.
  
  W wystąpieniu Ohel Trzech Pisarzy zostanie ukazany w kontekście sztuki żydowskiej (oraz innych prac Ostrzegi), przedstawione też zostaną okoliczności towarzyszące budowie pomnika, jak również uroczystość jego odsłonięcia w 1925 roku, która była świętem i manifestacją żywotności kultury żydowskiej w Polsce.
  
  Renata Piątkowska, historyczka sztuki, absolwentka Uniwersytetu Warszawskiego, zajmuje się sztuką i kulturą żydowską. Autorka licznych artykułów i publikacji, m.in. Między Ziemiańską a Montparnasse’em. Roman Kramszyk (Warszawa 2004). Od 1999 roku pracuje w Muzeum Historii Żydów Polskich, obecnie jako główna kuratorka zbiorów.

Problemy w konserwacji rzeźby nagrobnej Abrahama Ostrzegi
Magdalena Olszowska

• więcej

  Jesienią 2016 roku Fundacja Dziedzictwa Kulturowego przeprowadziła renowację 21 nagrobków autorstwa Abrahama Ostrzegi  na Cmentarzu Żydowskim w Warszawie przy ul. Okopowej. W grupie nagrobków wymagających interwencji konserwatorskiej znalazły się nagrobki o formach architektonicznych, z najbardziej znanym Mauzoleum Trzech Pisarzy, nagrobki w stylu „biblijnym” wykorzystujące motywy ornamentów roślinnych i figury zwierząt oraz ekspresjonistyczne nagrobki z motywami figuralnymi. Największą grupę pomników nagrobnych stanowią pomniki wykonane z piaskowca, ale również marmuru krystalicznego i granitu, o bardzo złym stanie zachowania. Powierzchnię kamienia pokrywały nawarstwienia biologiczne oraz powierzchniowe barwy czarnej, silnie scalone z podłożem, czego wynikiem była postępująca degradacja podłoża kamiennego. Nagrobki posiadały różnej wielkości ubytki formy, również widoczne ślady postrzałów z czasów II wojny. Fundamenty, jak również dolne elementy kamienne, znajdowały się pod warstwą humusu i ziemi oraz miejscowo przerośniętych korzeni drzew. W wystąpieniu poruszone zostaną tematy związane z przebiegiem prac konserwatorskich: sposobem i technologią ustabilizowania fundamentów, metodami oczyszczania i usuwania nawarstwień z powierzchni kamienia oraz uzupełnień ubytków.
  
  Magdalena Maria Olszowska, konserwatorka rzeźby kamiennej i elementów architektury. Ukończyła Wydział Artystyczny Uniwersytet Marie Curie-Skłodowskiej w Lublinie (2005). Studiowała konserwację w Akademii Sztuk Pięknych i Wzornictwa w Bratysławie. Ukończyła konserwację rzeźby w Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie (2009). W ostatnich latach realizowała prace przy obiektach zabytkowych (m.in. konserwacja i restauracja zabytków stanowiących wyposażenie ruchome archikatedry pw. Św. Jana Chrzciciela w Warszawie, kamiennych elementów architektonicznych i rzeźbiarskich oraz rzeźb z tarasu północnego w Pałacu na Wodzie w Łazienkach Królewskich w Warszawie, konserwacja i restauracja nagrobków Abrahama Ostrzegi na Cmentarzu Żydowskim przy ul. Okopowej w Warszawie).

Sesja II

12.30–14

Wokół pomnika
moderatorka: dr Renata Piątkowska

Niezrealizowane idee. Projekty żydowskich pomników przed 1939 rokiem
dr Tamara Sztyma (MHŻP, PISnSŚ)

• więcej

  W referacie omówione zostanie kilka ważnych, lecz niezrealizowanych projektów pomników autorstwa żydowskich rzeźbiarzy, jakie powstały od końca XIX wieku do wybuchu II wojny światowej. Artyści wywodzący się ze środowiska żydowskiego zainteresowali się rzeźbą stosunkowo późno, w drugiej połowie XIX wieku. Za prekursora w tej dziedzinie należy uznać Marka Antokolskiego, którego śladami podążyło młodsze pokolenie twórców. Ich prace zakorzenione były w dominujących artystycznych nurtach epoki, lecz wielu poszukiwało sposobów, aby w twórczości wyrazić także swoją żydowską tożsamość, np. poszukując historiozoficznych metafor żydowskiego losu lub nawiązując do ideologii syjonistycznej. Niektórzy pragnęli tworzyć publiczne pomniki, które mogłyby wzmacniać narodowego ducha. Choć większość tych zamierzeń pozostała jedynie wizjonerskimi marzeniami, ich analiza pozwala odkryć bogactwo narodowych i kulturowych idei krążących wówczas w społeczności żydowskiej w Europie Środkowo-Wschodniej. Geneza i losy podobnych projektów pozwalają również na wyciągnięcie interesujących wniosków na temat miejsca artystów żydowskich w społeczeństwie oraz roli sztuki w społeczności żydowskiej.
  
  Tamara Sztyma, absolwentka historii sztuki Uniwersytetu Warszawskiego oraz Podyplomowego Ośrodka Studiów Żydowskich w Oxfordzie. Od 2008 roku pracuje w Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, najpierw jako współkuratorka galerii międzywojennej wystawy stałej, obecnie jako kuratorka w dziale wystaw.

Wieża Babel w Białymstoku?
Teresa Śmiechowska (ŻIH, PISnSŚ)

• więcej

  Znakomita twórczość rzeźbiarska Abrahama Ostrzegi znana jest głównie z rzeźby nagrobnej. Mało kto wie, że twórca nagrobków zachowanych na cmentarzach żydowskich w Warszawie i Łodzi był autorem również nielicznych rzeźb pomnikowych. Dwa znaczące gipsowe projekty jego pomników znane są tylko z fotografii. Pierwszym jest monument Zjednoczenia Polski (z figurą Józefa Piłsudskiego), drugim pomnik w formie Wieży Babel poświęcony Ludwikowi Zamenhofowi. Ostrzega zaprojektował go dla Białegostoku, miejsca urodzenia twórcy esperanto. Nie są nam znane historyczne świadectwa, które pozwoliłyby rozpoznać szczegóły tego przedsięwzięcia: Skąd się wzięła się koncepcja pomnika w takiej formie? Czy był to pomysł Komitetu Budowy Pomnika Ludwika Zamenhofa, powołanego przez wieloletniego przewodniczącego Towarzystwa Esperantystów w Białymstoku Jakuba Szapiro, czy projekt monumentu zaproponował sam Ostrzega?
  
  W swoim wystąpieniu odniosę się również do Wieży Babel jako symbolu, jak również znaczenia i recepcji projektu Ostrzegi na wystawie Czysty język w Galerii Arsenał w Białymstoku w 2015 roku.
  
  Teresa Śmiechowska, historyczka sztuki, kuratorka wystaw, doktorantka w Instytucie Sztuki PAN. Zajmując się twórczością artystów pochodzenia żydowskiego, interesuje się zagadnieniami związanymi z pamięcią kulturową w odniesieniu do historii i współczesnej kultury wizualnej. Obecnie pełni funkcję kustosza w Żydowskim Instytucie Historycznym im. Emanuela Ringelbluma.

Nie od razu pomnik zbudowano... Dzieje idei budowy pomnika Ludwika Zamenhofa w Białymstoku
Wiesław Wróbel (Biblioteka Uniwersytecka im. Jerzego Giedroycia w Białymstoku)

• więcej

  Referat poświęcony dziejom idei budowy pomnika Ludwika Zamenhofa w Białymstoku. Obejmować będzie przede wszystkim fakty związane z pojawieniem się pierwszej idei budowy pomnika według projektu Abrahama Ostrzegi na początku lat 30. XX wieku oraz z trudnymi staraniami o realizację pomnika w latach 1959–1973, zwieńczonymi powstaniem monumentu z popiersiem Zamenhofa autorstwa rzeźbiarza Jana Kucza. Zostaną w nim omówione najważniejsze pomysły na realizację monumentu Zamenhofa w jego rodzinnym mieście, ze szczególnym uwzględnieniem autorów pomysłów, okoliczności ich pojawienia się oraz kontrowersji, jakie te pomysły wzbudziły.
  Wiesław Wróbel, ukończył historię na Uniwersytecie w Białymstoku, kierownik Zbiorów Specjalnych i Pracowni Digitalizacji Zbiorów w Bibliotece Uniwersyteckiej im. Jerzego Giedroycia w Białymstoku. Zajmuje się historią regionalną, ze szczególnym naciskiem na przeszłość Białegostoku przed 1939 roku. Autor lub współautor kilku książek poświęconych wybranym tematom z przeszłości miasta.

Sesja III

15.30–17.30

Wokół problemu obrazowania
moderatorka: dr Tamara Sztyma

Środowisko rzeźbiarzy związanych z warszawską ASP
dr Anna Rudzka (ASP)

• więcej

  Z prowadzonej przez Tadeusza Breyera w warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych w latach 1923–1939 pracowni wyszło wielu uznanych polskich rzeźbiarzy. Ich twórczość przesądziła w znacznej mierze o obliczu rzeźby polskiej jeszcze przez długi czas po II wojnie światowej. Program nauczania obejmował nie tylko zadania stricte rzeźbiarskie, ale również rzeźbę monumentalną, ćwiczenia w Pracowni Kompozycji Brył i Płaszczyzn oraz w Pracowni Technik Metalowych, co dawało studentom wszechstronne przygotowanie zawodowe.
  
  Studenci i absolwenci pracowni tworzyli środowisko związane zarówno poprzez wspólne zadania i realizacje, jak też i na gruncie towarzyskim. Działali w Spółdzielni Forma i Bloku Zawodowych Artystów Plastyków. Wielu z nich, niesłusznie zakwalifikowanych jako „twórcy socrealistyczni”, zostało wykluczonych ze współczesnej narracji o dziejach rzeźby polskiej. Czy mimo upływu czasu, zniszczeń wojennych i rozproszenia obiektów możliwe jest przywrócenia pamięci o niesłusznie zapomnianych rzeźbiarzach?
  
  Maria Anna Rudzka, historyczka sztuki, absolwentka Uniwersytetu Warszawskiego. Od 1996 roku wykładowczyni w Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Zajmuje się rzeźbą I połowy XX wieku (doktorat poświęcony pracowni rzeźbiarskiej Tadeusza Breyera w warszawskiej ASP). Autorka publikacji naukowych i popularyzatorskich, kuratorka i współorganizatorka wystaw. Wiceprzewodnicząca Zespołu ds. Warszawskich Historycznych Pracowni Artystycznych, członek Komisji Konkursowej Departamentu Emisyjno-Skarbcowego NBP.

Postać i anioł w rzeźbie Abrahama Ostrzegi: złamanie zakazu obrazowania w żydowskiej sztuce nagrobnej czy kontynuacja tradycji wskazywania poza siebie?
Zuzanna Benesz-Goldfinger (ŻIH)

• więcej

  Jednym z najważniejszych czynników mających wpływ na sztukę żydowską był biblijny zakaz przedstawiania wizerunków, ujęty w Księdze Wyjścia i Księdze Powtórzonego Prawa. Pomiędzy odnoszącymi się do zakazu dwoma cytatami odnajdujemy jednak szczegółowy opis Arki Przymierza i przebłagalni, którą miały chronić złote posągi cherubów o rozpostartych skrzydłach. W swojej instrukcji co do wyglądu Arki Przymierza i zobrazowania pół-ludzi, pół-aniołów, Bóg niejako sam zachęca człowieka do złamania wcześniejszego zakazu. Ta wywodząca się z Tory sprzeczność znajduje odzwierciedlenie w zróżnicowanym podejściu do zakazu przedstawiania w żydowskiej sztuce sakralnej. Rozwiązaniem pośrednim z czasem stały się przedstawienia symboliczne, wskazujące poza siebie i będące aluzją do ukrytych w obrazie treści.
  
  Czy przedstawienia postaci, aniołów, cherubinów w rzeźbie nagrobnej Abrahama Ostrzegi są rewolucyjne dla żydowskiej sztuki nagrobnej, czy stanowią kontynuację tradycji wskazywania poza siebie? Odnosząc się do przekazu Biblii, Księgi Zohar i ludowych wyobrażeń na temat sfery zaświatów, podjęta zostanie próba interpretacji wybranych prac Ostrzegi — artysty uznawanego za kontrowersyjnego w kręgu przedwojennego warszawskiego środowiska ortodoksji.
  
  Zuzanna Benesz-Goldfinger, absolwentka kulturoznawstwa na Uniwersytecie Warszawskim. Przygotowuje pracę magisterską z historii sztuki na temat zakazu obrazowania w judaizmie na przykładzie twórczości Abrahama Ostrzegi. Wcześniej związana z działem edukacji Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN oraz działem zbiorów Zachęty; od 2017 roku pracuje w dziale sztuki Żydowskiego Instytutu Historycznego im. Emanuela Ringelbluma.

Rzeźby Marka Szwarca w latach 1910–1958: neoklasycyzm ekspresjonizm–synteza
prof. Eleonora Jedlińska (UŁ; PISnSŚ)

• więcej

  dr hab. Eleonora Jedlińska, historyczka sztuki, pracowała w Muzeum Narodowym w Poznaniu i Muzeum Sztuki w Łodzi. Profesor w katedrze historii sztuki Uniwersytetu Łódzkiego, prezes Łódzkiego Oddziału Polskiego Instytutu Studiów nad Sztuką Świata, członkini European Association of Jewish Studies oraz World Union Jewish Studies z siedzibą w Jerozolimie. Autorka m.in. Sztuka po Holocauście, 2001; Polska sztuka współczesna w amerykańskiej krytyce artystycznej w latach 1984–2002, 2005; Powszechna Wystawa Światowa w Paryżu w 1900 roku. Splendory Trzeciej Republiki, 2015 oraz kilkudziesięciu artykułów poświęconych sztuce artystów żydowskich i pamięci Zagłady. W druku monografia Marek Szwarc (1892–1958): artysta dwóch światów oraz poświęcona sztuce współczesnej Kształty pamięci.

Metaloplastyka żydowska w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie (Boris Schatz, Marek Szwarc, Chaim Hanft, Joachim Kahane)
Joanna Turowicz (we współpracy z Muzeum Rzeźby im. X. Dunikowskiego w Królikarni)

• więcej

  Podążając za inspirującą myślą badaczy z kręgu tzw. nowej muzeologii i nowej historii sztuki, traktuję instytucję muzeum jako miejsce nie tyle kontemplacji, co interpretacji i tworzenia kanonu. W Muzeum Narodowym w Warszawie tylko niewielka część ogromnej kolekcji dostępna jest dla publiczności na wystawach stałych. Do pewnego stopnia sytuację tę zmieniają wystawy czasowe, prezentujące dzieła na co dzień poukrywane w magazynach. Jakie miejsce w tym muzealnym zbiorze zajmują dzieła takich artystów, jak Marek Szwarc, Chaim Hanft czy Joachim Kahane? Przedwojenne płaskorzeźby wykonane w trudnej technice repusowania nawiązują do bogatej tradycji żydowskiego rzemiosła artystycznego, którego rozkwit od czasów nowożytnych można łączyć z wymogami kultu i talmudycznym zakazem obrazowania. W jaki sposób dzieła te zasiliły muzealną kolekcje? Czy traktowane były jako pewna całość – charakterystyczna grupa prac z dwudziestolecia międzywojennego? I wreszcie – co na tym przykładzie można powiedzieć o strategiach kolekcjonerstwa instytucjonalnego?
  
  Joanna Turowicz, historyczka i krytyczka sztuki, autorka filmów dokumentalnych, kuratorka wystaw, autorka wielu publikacji o sztuce i kulturze wizualnej oraz wywiadów z twórcami. Od 2004 roku współpracuje z Telewizją Polską, realizując audycje, reportaże i filmy dokumentalne. Wraz z Anną Zakrzewską wyreżyserowała filmy o Alinie Szapocznikow (2009) oraz duecie KwieKulik (2011). W latach 2014–2015 stypendystka Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Prezydenta m.st. Warszawy.

Konferencja zorganizowana we współpracy z Polskim Instytutem Studiów nad Sztuką Świata: