Mecenaski, wizjonerki, działaczki — Bożena Kowalska

Bożena Kowalska postrzegana jest jako historyczka sztuki, dla której najważniejszym nurtem wywodzącym się z tradycji awangardy artystycznej pozostaje abstrakcja geometryczna. Wszystkie jej wieloletnie inicjatywy i przedsięwzięcia artystyczne skupione były wokół wspomnianego nurtu i prezentowały artystów posługujących się językiem geometrii. Znalazło to także odzwierciedlenie w licznych artykułach, esejach i tekstach krytycznych, które autorka regularnie publikuje od 1956 roku. Środowisko doskonale zna jej aktywność krytyczną i kuratorską za sprawą wydanych książek i monografii, realizowanych wystaw, prowadzenia Galerii’72 w Chełmie czy wreszcie organizacji międzynarodowych plenerów artystycznych. Wciąż jednak nie dość miejsca poświęcono jej działalności edukacyjnej realizowanej z ramienia Zachęty.

Swoją pracę w Wydziale Oświatowym¹ Bożena Kowalska podsumowała w opracowaniu Z dziejów pracy oświatowej CBWA, w którym opisała swoje doświadczenia zawodowe z lat 1952–1984, początkowo jako pracowniczki, a potem kierowniczki zespołu². Wspomina w nim początki powołanego w 1949 roku Centralnego Biura Wystaw Artystycznych, kiedy działalność instytucji w głównej mierze koncentrowała się na organizacji wystaw w Warszawie, a z czasem także w innych miastach wojewódzkich za sprawą tworzonej sieci oddziałów³. Jak pisze Kowalska, zapowiedzi wystaw w prasie i reklamowanie ich na planszach wyświetlanych w kinach przed rozpoczęciem seansów oraz oprowadzania po wystawach wyczerpywały formy działalności oświatowej w tamtym okresie⁴. Dopiero w drugiej połowie lat 50. XX wieku CBWA zaczęło rozwijać swój program upowszechniania i popularyzacji sztuki. Z jednej strony, przyczyniły się do tego nowe, coraz trudniejsze w odbiorze zjawiska, jakie pojawiły się w obrębie sztuki najnowszej, wymagające stosownego przygotowania zwiedzających, z drugiej natomiast — na skutek odwilży i ożywionego życia artystycznego, kiedy rozluźnieniu uległy zasady oficjalnej polityki kulturalnej coraz istotniejsze były pytania o rolę sztuki w społeczeństwie. Kowalska, wieloletnia kierowniczka Wydziału Oświatowego, była w tym procesie jedną z kluczowych osób kształtujących nowe formy działalności edukacyjnej i sposoby nauczania o sztuce w drugiej połowie XX wieku. To ona stworzyła i wdrożyła wiele nowatorskich rozwiązań i metod edukacyjnych w zakresie sztuki współczesnej, które z sukcesami rozwijano w kolejnych dekadach.

Za najważniejszą grupę odbiorców nowego programu Wydziału Oświatowego uznana została młodzież szkolna. Prócz podstawowych form działalności, takich jak wspomniane oprowadzania po wystawach realizowane przez pracowników Wydziału oraz studentów i absolwentów historii sztuki, zaczęto także organizować spotkania dyskusyjne z artystami, cykle wykładów i odczytów, pokazy filmów o sztuce i liczne konkursy. Spośród tych ostatnich do najpopularniejszych zaliczyć można Konkurs wytrwałości utworzony na przełomie lat 50. i 60. wspólnie z Kuratorium Okręgu Szkolnego m.st. Warszawy, w ramach którego nagradzane były klasy i uczniowie systematycznie odwiedzający Zachętę i oglądający największą liczbę wystaw w ciągu roku szkolnego. W latach 1967–1971 nazwę zmieniono na Międzyszkolny konkurs zwiedzania wystaw. Organizowano również konkursy recytatorskie, konkurs Jak wam się podoba? na najciekawszą recenzję z wystawy czy na najlepsze oprowadzanie po wybranej ekspozycji. Inicjatywy te przyczyniły się do zwiększenia frekwencji w Zachęcie oraz nawiązania relacji i kontaktów z nauczycielami, co miało przynieść efekty już w niedalekiej przyszłości, stały się także inspiracją do stworzenia dydaktycznych wystaw z reprodukcji. Podróżujące po kolejnych szkołach, prezentowane na korytarzach, w klasach, salach lekcyjnych czy świetlicach monograficzne lub problemowe pokazy (m. in. Kolor w malarstwie, Jak artyści widzą świat, Co to jest grafika, U źródeł sztuki nowoczesnej, Portret/Pejzaż/Martwa natura w malarstwie europejskim, Plakat polski) składały się z gotowych zestawów. Wielkoformatowe reprodukcje wykonywano na podstawie zdjęć przefotografowanych z albumów o sztuce i oddawano do introligatora, który naklejał je na płótna i oprawiał. W ograniczonych szkolnych warunkach pozwalało to na pokazywanie najciekawszej twórczości w myśl zasady przyświecającej Kowalskiej: „Lepsze […] są w końcu dobre technicznie reprodukcje obiektów godnych popularyzacji, niż wątłe artystycznie oryginały”⁵. Dydaktyczne wystawy opatrzone odpowiednim komentarzem i tekstami wprowadzającymi w wybrane zagadnienia prezentowane w ramach pokazu wraz z towarzyszącymi im odczytami pracowników Wydziału Oświatowego stawały się swoistymi lekcjami historii sztuki. Akcja z roku na rok zyskiwała w szkołach coraz większą popularność, systematycznie więc powiększano liczbę opracowywanych zestawów. W okresie jej największego nasilenia w połowie lat 70. organizowano ponad 500 pokazów rocznie przy operowaniu 50 gotowymi zestawami reprodukcji. Takie wystawy połączone z prelekcjami zaczęto pokazywać także w klubach młodzieżowych, szpitalach, sanatoriach, a nawet w placówkach wojskowych i więzieniach.

Podobny charakter miały problemowe wystawy w zakładach pracy, z tą jednak różnicą, że zainaugurowane w 1969 roku pod znamiennym tytułem Sztuka dla każdego miały na celu organizowanie pokazów oryginalnych prac, a prelekcjom i odczytom towarzyszyć miały spotkania z artystami. Do współpracy z CBWA zgłosiły się duże zakłady produkcyjne⁶, w których odbywały się comiesięczne wystawy malarstwa i grafiki, których organizatorzy starali się, aby twórczość na poszczególnych wystawach znacząco różniła się od siebie jeśli chodzi o środki wyrazu⁷. W ramach cyklu malarstwa zaprezentowano m.in. obrazy Tadeusza Dominika, Ryszarda Winiarskiego, Alfreda Lenicy, Marka Sapetto czy Marii Anto⁸, w innym natomiast skupiono się wyłącznie na grafice, niezwykle popularnej w latach 60. i. 70., pokazując prace Haliny Chrostowskiej, Marii Hiszpańskiej-Neumann, Teresy Jakubowskiej, Mieczysława Majewskiego, Józefa Pakulskiego i Ewy Śliwińskiej, czyli grafików stanowiących w tamtych czasie niezwykle reprezentatywną grupę przedstawicieli tej dziedziny. Z czasem jednak nawiązana współpraca zaczęła wygasać, a wybrane zakłady przejęły inicjatywę, starając się wystawiać prace artystów amatorów typowanych spośród pracowników aktywnych w zakładowych kołach plastycznych. W niektórych przedsiębiorstwach zabrakło zaangażowanych osób, które potrafiłyby odpowiednio rozwijać program i współpracę z CBWA. Wystawy z czasem odbywały się coraz bardziej nieregularnie, a to nie wykształciło w pracownikach nawyku ich zwiedzania. Pojawiły się także problemy z odpowiednim zabezpieczeniem prac przed ewentualnymi zniszczeniami. Pomimo tych ograniczeń program ten trwał pełną dekadę i przez cały ten czas udało się zachować wysoki poziom wystaw, odpowiadając jednocześnie na polityczne i ideologiczne oczekiwania ówczesnej władzy.

Najistotniejszy element działalności oświatowej stanowiło jednak skierowane do młodzieży, a utworzone w 1962 roku Międzyszkolne Koło Miłośników Sztuki. Jego inicjatorką była Halina Osterloff, którą zatrudniono w Zachęcie na początku lat 60. i która do kwietnia 1977 roku była jedną z najbliższych współpracowniczek Bożeny Kowalskiej — ta do dziś wspomina ją jako niezwykle zaangażowaną i oddaną swojej pracy przyjaciółkę⁹. Za główne zadania programowe Międzyszkolnego Koła Miłośników Sztuki uznano przede wszystkim nauczenie młodzieży samodzielnego myślenia i interpretacji sztuki, umiejętności wyrażania własnych opinii, szacunku dla twórczości i artystów. Z upływem czasu MKMS zyskiwało na popularności, a na przełomie lat 60. i 70. co roku zapisywało się doń ponad 500 uczestników¹⁰. W jego ramach organizowano wspólne zwiedzania wystaw, pokazy filmów czy wycieczki do galerii i muzeów¹¹, a także cykle wykładów poruszających różne tematy i problematykę artystyczną. Wykłady prowadzili znani artyści, krytycy i historycy sztuki: Jerzy Jarnuszkiewicz, Roman Owidzki, Aleksander Kobzdej, Armand Vetulani, Stefan Kozakiewicz, Andrzej Osęka, Aleksander Wojciechowski, Wiesława Wierzchowska, wreszcie sama Kowalska¹². Z czasem dla najbardziej aktywnych uczestników koła organizowano spotkania dyskusyjne z artystami na wystawach, a przede wszystkim comiesięczne wizyty w ich pracowniach. Jak pisze Kowalska, ta forma bezpośredniego kontaktu z wybranym artystą i jego twórczością cieszyła się wśród młodzieży największym powodzeniem¹³. Pierwsze takie spotkanie odbyło się w pracowni Alfonsa Karnego, a uczestnikom MKMS swoje miejsce pracy udostępnili ponadto m.in. Barbara Zbrożyna, Tadeusz Kulisiewicz, Józek Mroszczak, Janusz Kaczmarski, Jan Dobkowski i Jerzy „Jurry” Zieliński, Maria Anto, Edward Piwowarski, Zbigniew Lengren czy zaprzyjaźniona z Kowalską Halina Chrostowska¹⁴.

W latach 1969–1976 kolejną formą aktywności organizowaną w ramach koła były letnie Wakacje ze szkicownikiem, dwutygodniowe obozy wędrowne prowadzone szlakiem najciekawszych zabytków w wybranych województwach kraju. Wyjazdy prowadziła Joanna Krzymuska, w tamtym czasie związana z Wydziałem Oświatowym, i Włodzimierz Braniecki (pseudonim „Szeryf”), pedagog, polonista ze szkoły koło Nadarzyna. Obozy miały formę zwiedzania połączonego z referatami wygłaszanymi przez uczestników oraz plenerowymi zajęciami plastycznymi z rysunku, od których wzięła się ich oficjalna nazwa. Jak wspomina Halina Osterloff, uczestnicy obozów byli aktywni także po powrocie, w swoich szkołach organizowali spotkania o sztuce, wygłaszali krótkie prezentacje, a nawet podejmowali próby stworzenia przyszkolnych KMS pod patronatem CBWA¹⁵.

W ślad za działalnością Międzyszkolnego Koła Miłośników Sztuki od 1963 roku zaczęto organizować Ogólnopolski Turniej Wiedzy o Sztuce, który z czasem — dzięki stałej współpracy z oddziałami BWA — zyskał charakter imprezy ogólnopolskiej. Początkowo było to wydarzenie lokalne, do 1968 roku organizowane jedynie w siedzibie Zachęty, w następnych latach zaś w Krakowie, Lublinie, Poznaniu, Sopocie i we Wrocławiu. Od 1974 roku turniej na stałe rozgrywany był w Bydgoszczy, gdzie „[…] znalazł on znakomitych organizatorów, poparcie władz oraz sprzyjającą atmosferę zaciekawienia i aprobaty całego miasta. W tym czasie bowiem dla potrzeb turnieju oddawane jest muzeum, filharmonia, najlepsze hotele, a szeroka propaganda imprezy sprawia, że uczestnicy finałów na każdym kroku spotykają się z objawami sympatii”¹⁶. Jednak za jego merytoryczną organizację, opracowanie pytań, testów i zadań konkursowych odpowiedzialni byli pracownicy Wydziału Oświatowego Zachęty.

Uczestnikami turnieju w głównej mierze były osoby biorące udział w prowadzonych w większości placówek BWA cyklach wykładów, które odpowiadały tematyce konkursu w danym roku. Z uwagi na ujednolicony program prelekcji na kilka dni przed finałem we wszystkich ośrodkach BWA przeprowadzano eliminacje, w których wyłaniano dwóch najlepszych kandydatów reprezentujących wybrane BWA lub województwo w finale dorocznej edycji turnieju. Zwycięzcy otrzymywali dzieła sztuki, fundowano im także wycieczki do krajów demokracji ludowej. Wygrana dawała również dodatkowe punkty podczas egzaminów na studia z historii sztuki. W połowie lat 70. — poniekąd za sprawą dorocznych turniejów, które dały impuls i przygotowały pole do dalszych działań — Ministerstwo Kultury i Sztuki ogłosiło organizację olimpiady artystycznej koordynowanej przez Muzeum Narodowe w Warszawie. Aby nie stracić zainteresowania uczestników, zmieniono wówczas nieco formułę turniejów, a do udziału zapraszano już nie tylko młodzież szkolną, ale także osoby dorosłe, z zastrzeżeniem, że nie mogą być zawodowo związane ze sztuką. Turnieje reprezentowały niezwykle wysoki poziom, który wymagał od uczestników nie tylko wiedzy faktograficznej, ale także umiejętności samodzielnej interpretacji dzieła i indywidualnego spojrzenia na sztukę. Podkreślano także, że dawały one szansę młodym ludziom z mniejszych miast i ośrodków kulturalnych i to oni niejednokrotnie zostawali ich laureatami.

Nie tylko Ogólnopolski Turniej Wiedzy o Sztuce rozwinął się dzięki stałej współpracy z terenowymi oddziałami BWA. Najistotniejsze działania i inicjatywy wypracowane w CBWA z powodzeniem przenoszone były do placówek Biur Wystaw Artystycznych w całym kraju. Istniało ponad 20 lokalnych Kół Miłośników Sztuki tworzonych na wzór warszawski. Wspólnie z miejscowymi galeriami prowadzono także akcję Lato — spotkania z artystami, wystawy i wizyty w siedzibach BWA — skierowaną do młodzieży na letnich obozach i koloniach.

Podsumowując działania realizowane w ramach Międzyszkolnego Koła Miłośników Sztuki, warto podkreślić, że udział w nim dawał niespotykaną jak na tamte czasy możliwość świadomego kontaktu ze sztuką, rozbudzania pasji, pogłębiania zainteresowań i aktywnego uczestnictwa w kulturze. Jego działalność przez wszystkie lata istnienia, a szczególnie w początkowych dekadach, doskonale odzwierciedlała główne założenia Wydziału Oświatowego — chęć powiązania procesu wychowawczego z kształceniem artystycznym młodzieży i konsekwentne, cykliczne i długofalowe oddziaływanie na określoną grupę docelową, do której był skierowany. Po latach członkowie MKMS wspominają, jak wielkie znaczenie miało dla nich uczestnictwo w tej jednej z czołowych inicjatyw edukacyjnych: „W Zachęcie traktowani byliśmy poważnie, prawie jak dorośli, mieliśmy dużo swobody, ale każdy się starał i czuliśmy się współodpowiedzialni za atmosferę”¹⁷. Do dziś zachowali oni bardzo wiele żywych wspomnień z tamtego czasu, niejednokrotnie przyznając, jak bardzo ukształtował ich i wywarł znaczący wpływ na ich późniejsze decyzje i życiowe wybory udział w organizowanych przez MKMS spotkaniach i wyjazdach.

Kolejną formą upowszechniania i popularyzacji sztuki wśród młodzieży realizowaną przez Wydział Oświatowy było stworzone w 1967 roku z inicjatywy Kowalskiej dwuletnie Studium Wiedzy dla Nauczycieli. Studium powstałe po tym, jak do programu szkolnego wprowadzony został obowiązkowy przedmiot związany z wychowaniem plastycznym, stwarzało pedagogom możliwość podniesienia swoich zawodowych kwalifikacji¹⁸. Do prowadzenia w jego ramach zajęć i wykładów zapraszani byli wybitni prelegenci, krytycy sztuki, pracownicy naukowi wyższych uczelni lub Instytutu Sztuki PAN, którzy specjalizowali się w sztuce poszczególnych epok i stylów artystycznych. Wielu z nich zaprzyjaźnionych było z Kowalską, często jeszcze od czasów wspólnych studiów na historii sztuki.

Uczestnicy studium otrzymywali dodatkowe materiały naukowe w postaci kompendiów wiedzy o sztuce polskiej i powszechnej, przygotowywanych w formie skryptów i w syntetyczny sposób podsumowujących zagadnienia omawiane w ramach prowadzonych wykładów. Stanowiły one gotową pomoc dydaktyczną w późniejszym prowadzeniu zajęć. Na początku lat 80. z inicjatywy CBWA i samej Bożeny Kowalskiej, która nawiązała kontakt z Wydawnictwami Szkolnymi i Pedagogicznymi, uzupełnione i na nowo zredagowane skrypty posłużyły do powstania dwóch książek pod redakcją Kowalskiej: Dzieje sztuki polskiej i Dzieje sztuki powszechnej, stanowiących niejako gotowe podręczniki o sztuce¹⁹. Ponadto Wydział Oświatowy przygotował wybór 350 slajdów uwzględniających ikoniczne przykłady dzieł z zakresu architektury, malarstwa, rzeźby i sztuki użytkowej od czasów prehistorycznych do współczesności i podobny zbiór ponad 300 przeźroczy ze sztuką polską, stanowiący ilustrację do tekstów opracowanych w ramach kompendiów. Zatwierdzone przez Ministerstwo Oświaty zestawy trafiały nie tylko do pedagogów biorących udział w kursach prowadzonych w Zachęcie, ale także do wszystkich placówek BWA i szkół w całym kraju, którym sprzedawane były komplety skryptów i slajdów. Łącznie rozdysponowano około 5000 zestawów, co realnie przyczyniło się do rozszerzenia efektów działania studium na całą Polskę.

Studium cieszyło się ogromnym zainteresowaniem nauczycieli, z czasem co roku uczestniczyło w nim nawet 200–350 osób z Warszawy i okolic. Jesienią 1970 roku po raz pierwszy przygotowano również kurs skierowany do pedagogów spoza Warszawy, który zgromadził rekordową liczbę uczestników — ponad 460 nauczycieli. Pod koniec lat 60. CBWA pomagało także w organizowaniu podobnych zajęć w Zielonej Górze, Opolu, Poznaniu i we Wrocławiu. Wysoka frekwencja świadcząca o dużym zainteresowaniu uczestników dowodzi, jak potrzebne były te będące doskonałą formą nauczania i popularyzacji sztuki inicjatywy, dostępne także dla środowisk poza Warszawą.

Wraz z zakończeniem pierwszej edycji studium w 1968 roku Kowalska wspomina w pamiętniku: „W tym tygodniu prowadziłam losowanie rocznych kart wstępu w »Zachęcie« i w piątek było zakończenie rocznego Kursu Wiedzy o Sztuce dla nauczycieli. 28 odczytów, 28 książek wydrukowanych na ksero, 28 wieczorów spędzonych z tą grupą około 150 osób. […] Obsypano mnie kwiatami, mówiono tyle miłych rzeczy, tyle wdzięczności! Drżał mi głos ze wzruszenia. Było uroczyście i serdecznie”²⁰.

Program edukacyjny realizowano także z zamiarem zwiększenia frekwencji na wystawach pokazywanych w Zachęcie. Tradycyjną formą budowania relacji z publicznością była sięgająca jeszcze czasów przedwojennych sprzedaż imiennych rocznych kart wstępu do galerii, upoważniających do nieograniczonej liczby wejść na wystawy organizowane przez CBWA²¹. Stali bywalcy, którzy wykupili taką kartę, brali udział w losowaniach dzieł sztuki, dwa razy do roku organizowanych przez Wydział Oświatowy. Nagrodami były obrazy olejne i grafiki znanych i do dziś cenionych artystów, a wyniki i nazwiska kolejnych zwycięzców regularnie ogłaszano w prasie codziennej: „O znaczeniu rocznych kart wstępu do Zachęty w całym zespole działań oświatowych, zmierzających o udostępnienia i uatrakcyjnienia wystaw nikogo nie trzeba przekonywać. Nie zaszkodzi jednak wspomnieć o tym przy okazji podawania wyników kolejnego losowania. Chodzi także o to, by ludzie, którzy od tylu lat nie szczędzą trudu, kontynuując ową akcję byli przekonani o tym, że ich starania są innym ludziom potrzebne i doceniane”²².

Kolejne losowania miały charakter uroczystych wieczorów z występami znanych i popularnych aktorów i piosenkarzy. Z tej okazji w Zachęcie gościli Kalina Jędrusik, Irena Santor, Wojciech Młynarski, Mieczysław Fogg, Piotr Szczepanik, Wiesław Michnikowski, Teatr STU, Kabaret „Pod Egidą” z Barbarą Krafftówną i Jonaszem Koftą i wielu innych. Losowania przyciągały liczną publiczność: „To były wielkie imprezy, waliły na nie dzikie tłumy” — wspomina Barbara Dąbrowska, późniejsza kierowniczka Wydziału Oświatowego²³. Organizacja imprezy przyczyniła się też do wzrostu sprzedaży kart wstępu do Zachęty²⁴. Losowanie nagród to kolejny przykład potwierdzający wieloletnią zasadę pracy oświatowej, w ramach której koncentrowano się na długofalowych, cyklicznych i systematycznych działaniach skierowanych do odwiedzających Zachętę.

Bożena Kowalska jako kierowniczka Wydziału Oświatowego CBWA stworzyła styl prowadzenia edukacji o sztuce i wprowadziła wiele nowatorskich propozycji skierowanych do nowego odbiorcy. Podstawowe zasady, jakimi kierowano się wówczas w tego typu działalności i pracy wydziału, to przede wszystkim potrzeba utrzymania wysokiego poziomu naukowego i organizacyjnego wykładów i spotkań, w ramach których wykorzystywane były najlepsze przykłady dzieł sztuki współczesnej. Koncentrowano się również na realnych, choć niejednokrotnie trudnych do uchwycenia konkretnych efektach i rezultatach prowadzonej działalności. Wszystkie formy popularyzatorskie, pomysły i inicjatywy, jakie udało się wypracować przez lata, wpłynęły na ocenę i sposób postrzegania ówczesnej działalności oświatowej bardzo nowocześnie pomyślanego i prowadzonego wydziału, który dzięki Kowalskiej wybił się na całkowitą niezależność. Miał on kluczowy wkład w popularyzację i upowszechnianie sztuki, a jego wpływ w kwestii sposobów budowania relacji z publicznością, rozwijania ich zainteresowań poprzez udział i angażowanie w różnorodne działania, oddziaływał na całą Polskę, pozostając aktualny w wielu obszarach do dzisiaj.

¹ Ostateczną nazwę nadano wydziałowi w 1962 roku wraz z wprowadzeniem nowego statusu instytucji, w ramach którego zmianie uległa struktura Zachęty i powołany został Wydział Instruktażowo-Oświatowy; zob. Statut Centralnego Biura Wystaw Artystycznych, załącznik nr 2 do Zarządzenia nr 6 Ministra Kultury i Sztuki z dnia 19.01.1962 r., teczka nr 15, archiwum zakładowe Zachęty.
2 Bożena Kowalska w pierwszych latach pracy zajmowała się głównie tworzeniem biblioteki i dokumentacji, które po latach odłączone od Wydziału Oświatowego, stały się samodzielnymi działami Zachęty.
³ Do podstawowych zadań statutowych CBWA należało koordynowanie powstających od 1950 roku tzw. oddziałów terenowych, początkowo całkowicie zależnych od centrali. Zmiany nastąpiły na początku lat 60., kiedy odziały te przekształcone zostały w samodzielne jednostki budżetowe podległe władzom wojewódzkim. Zmieniły wówczas nazwę na Biura Wystaw Artystycznych i zaczęły prowadzić odrębną działalność merytoryczną, równoległe współpracując z CBWA.
⁴Ibidem, s. 7.
⁵Chęć współpracy początkowo zgłosiło sześć, potem dziewięć zakładów pracy, m.in.: Zakłady Mechaniczne im. Marcelego Nowotki, Zakłady Przemysłu Cukierniczego „22 Lipca”, Państwowe Zakłady Teletransmisyjne, Zakłady Radiowe im. Marcina Kasprzaka, Warszawska Fabryka Pomp, Zakłady Aparatury Wysokiego Napięcia, Zakłady Farmaceutyczne „Polfa” Tarchomin.
⁶W swoim pamiętniku, w notatce z 5 marca 1969 roku Kowalska wspomina: „Z ramienia CBWA próbuję szczęścia w eksperymencie robotniczym z ZMS-owskim środowiskiem. Wczoraj uzgodniłam prawa i obowiązki w tej współpracy CBWA i zakładów przemysłowych w czterech punktach Warszawy. Zyskałam aprobatę współpracy Basi Jonscher (liryczna ekspresja), Grzesia Morycińskiego (nowa figuracja). Leszka Okołowa (formy uproszczone związane z narzędziem pracy i wizją Légerowską nieco — chłopak pracuje na etacie w zakładzie przemysłowym), wreszcie Basi Szubińskiej (odrealnienie do granic abstrakcji, faktura, też liryzm kobiecy). Chodziło mi o pewną różnorodność”; zob. Bożena Kowalska, Fragmenty życia. Pamiętnik artystyczny 1967–1973, Radom 2010, s. 99.
⁷ W pamiętniku 14 stycznia 1970 roku Kowalska pisała: „Wczoraj z Marią Anto byłam w Zakładach Teletransmisyjnych, gdzie zorganizowana jest przez mój Wydział wystawa malarki. Na poprzedniej dyskusji z Anną Lisiewicz były tłumy ludzi. Dyskusja była burzliwa, zahaczając o szersze problemy sztuki i jej odbioru […]. Wczorajsza rozmowa natomiast ograniczyła się ściśle do eksponatów umieszczonych w sali”; zob. Bożena Kowalska, Fragmenty życia, op. cit., s. 158.
⁸Bożena Kowalska, Z dziejów pracy oświatowej CBWA, maszynopis w dziale dokumentacji Zachęty, s. 2.
⁹ Rozmowa autorki z Bożeną Kowalską, Brwinów, 17.10.2021.
¹⁰ W roku szkolnym 1962/63, w którym zainicjowano działalność MKMS w programie uczestniczyło około 120 uczniów, niespełna dekadę później, w 1970 roku zapisało się już ponad 570 osób.
¹¹Rozpoczęto współpracę z Galerią Współczesną Janusza Boguckiego, organizowano także spotkania w Muzeum Sztuki w Łodzi czy Muzeum Narodowym w Warszawie.
¹²Anna Żakiewicz, muzealniczka przez lata związana z Muzeum Narodowym w Warszawie, która w latach 1971–1976 należała do MKMS, potwierdza wysoki poziom prowadzonych wykładów, dodając: „Nawet była rozczarowana, jak poszłam potem na studia. […] wszystko z mniejszym rozmachem niż w Zachęcie. Byłam rozpuszczona przez Zachętę”; zob. Zofia Dubowska rozmawia z Anną Żakiewicz, Warszawa, luty 2021.
¹³Bożena Kowalska, Z dziejów pracy oświatowej CBWA, op. cit., s. 8.
¹⁴Spotkaniu w pracowni Haliny Chrostowskiej poświęcono artykuł w prasie oraz odcinek kroniki filmowej realizowanej przez CBWA; zob. (Hen), Grafiki, tygrysy i „Tinta”, „Sztandar Młodych” 1965, nr 16 oraz kronika filmowa CBWA, nr 1, realizacja: Bożena Kowalska, Zbigniew Jęczmieniowski, zdjęcia: Jerzy Binder, Zbigniew Jęczmieniowski, 1968, dział dokumentacji Zachęty.
¹⁵Halina Osterloff, Notatki i refleksje z pracy w zespole oświatowym CBWA, maszynopis w dziale dokumentacji Zachęty, s. 10.
¹⁶ Antoni Soduła, Zbliżenie do sztuki, „Głos Nauczycielski”, 9.09.1979, nr 36.
¹⁷ Zofia Dubowska rozmawia z Anną Żakiewicz, op. cit.
¹⁸ Inicjatywa sukcesywnie rozwijana była przez lata, przy udziale i zaangażowaniu Ministerstwa Oświaty oraz Instytutu Kształcenia Nauczycieli i Badań Oświatowych.
¹⁹Dzieje sztuki polskiej, red. Bożena Kowalska, Warszawa 1984, 2 wyd. 1987; Dzieje sztuki powszechnej, red. eadem, Warszawa 1986, 2 wyd. 1990.
²⁰Bożena Kowalska, Fragmenty życia, op. cit., s. 44.
²¹Kowalska wspomina, że posiadaczy rocznych kart wstępu traktowano jako potencjalnych przyszłych członków Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych; zob. Bożena Kowalska, Plan działalności oświatowej CBWA, 8.03.1982, archiwum zakładowe Zachęty.
²²(wk), Nagrody dla bywalców „Zachęty”, „Życie Warszawy”, 30.07.1982, nr 167.
²³ Zofia Dubowska rozmawia z Barbarą Dąbrowską, Warszawa, 19.02.2019.
²⁴W 1968 roku zakupionych zostało ponad 520 kart, w 1969 roku — 460, w 1970 natomiast — 900 kart wstępu.