90 lat Pawilonu Polskiego w Wenecji

W kolekcji Zachęty — Narodowej Galerii Sztuki znajduje się grafika Teresy Jakubowskiej zatytułowana Wenecja (1969). Artystka uchwyciła kluczowe elementy identyfikujące to miasto: przede wszystkim gondole, a także perły architektury — bazylikę św. Marka, przed którą tańczą ludzie w karnawałowych maskach, pałac Dożów, kościół Santa Maria della Salute, most Rialto, weneckie lwy.

Jakubowska pokazała Wenecję w sposób uniwersalny, poprzez powszechnie znane jej symbole, ale polskiemu widzowi i odbiorcy sztuki miasto to może kojarzyć się także z innym ważnym budynkiem: Pawilonem Polskim na Biennale w Wenecji. W tym roku mija 90 lat od oficjalnego otwarcia pawilonu, usytuowanego jak inne pawilony narodowe na rozległych terenach Giardini della Biennale. Aby uczcić tę rocznicę, w tym numerze Magazynu Zachęta online prezentujemy liczne materiały archiwalne mu poświęcone. Autor projektu pawilonu Brenno del Giudice (1888–1957), nim został architektem, odnosił sukcesy jako zawodowy wioślarz. Ten absolwent Accademia di Belle Arti w Wenecji (1908) jest także autorem plakatu 15. Międzynarodowej Wystawy Sztuki w Wenecji (1926) oraz już nieistniejących pawilonów wejściowych na tereny Biennale, zaprojektował ponadto ossuarium na cmentarzu w Vidor (1925), kościół Chrystusa Króla w Sant’Erasmo (1929) czy wieżę Marathan w Turynie (1932).

W 1932 roku w Pawilonie Polskim miała miejsce pierwsza wystawa. Jej kuratorem był zajmujący się aż do wybuchu II wojny światowej udziałem Polaków w weneckim Biennale historyk sztuki Mieczysław Treter. W książce Pawilon wenecki sztuki polskiej (1933) znajdują się widoki z pierwszej ekspozycji wykonane przez znaną pracownię fotograficzną Giacomelli. Można rozpoznać obraz Wioślarze Felicjana Szczęsnego Kowarskiego (s. 24), Portret malarza Kazimierza Brzozowskiego Władysława Jarockiego (s. 26), Autoportrety Romualda Kamila Witkowskiego (s. 28), obrazy Ludomira Ślendzińskiego (s. 30), czy znajdujący się w kolekcji Muzeum Polskiego w Chicago obraz Narkotyk Wacława Borowskiego (s. 32).

Inną ważną datą w historii Pawilonu Polonia jest rok 1948. Wtedy to Polska uczestniczyła w Biennale pierwszy raz od zakończenia II wojny światowej. W magazynie zamieszczamy materiały zdeponowane w naszym archiwum — wycinki z włoskiej prasy z tego roku wraz z tłumaczeniami. Polskę reprezentowało wówczas dwóch artystów: Jan Cybis i Tytus Czyżewski. Ten ostatni przed wojną krytykował kuratorskie wybory Tretera, by w końcu mieć możliwość pokazania swoich prac. Biennale to było ważne również dlatego, że w następnym roku Polska nie brała udziału w tym wydarzeniu ze względu na sytuacją polityczną (okres stalinizmu).

W kolekcji Zachęty znajdują się prace większości artystów, którzy wystawiali w ramach Biennale Sztuki po II wojnie światowej. Związane jest to z historią instytucji, w latach 1951–1994 funkcjonującej jako Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, do której zadań należała również opieka nad Pawilonem Polskim w Wenecji. Mowa tu o pracach Jana Cybisa (uczestnika Biennale w 1948 roku), Janiny Kraupe-Świderskiej, Krystyny Łady-Studnickiej, Teresy Pągowskiej (1952), Czesława Rzepińskiego (1952, 1960), Kazimierza Śramkiewicza, Juliusza Studnickiego, Stanisława Teisseyre’a, Jacka Żuławskiego, Marii Hiszpańskiej-Neumann, Andrzeja Jurkiewicza (1952), Tadeusza Kulisiewicza (1952, 1954, 1964), Konstantego Sopoćki, Wacława Waśkowskiego (1952), Marka Włodarskiego, Jerzego Nowosielskiego, Adama Marczyńskiego, Tadeusza Dominika (1956), Marii Jaremy, Artura Nachta-Samborskiego (1958), Tadeusza Kantora, Tymona Niesiołowskiego (1960), Tadeusza Brzozowskiego, Aliny Szapocznikow (1962), Stefana Gierowskiego, Jerzego Tchórzewskiego (1964), Henryka Stażewskiego, Juliusza Studnickiego (1966), Władysława Hasiora (1970), Józefa Szajny (1970, 1990), Stanisława Fijałkowskiego, Zbigniewa Makowskiego, Andrzeja Strumiłło, Karola Broniatowskiego (1972), Oskara Hansena (1976), Magdaleny Abakanowicz (1980), Jerzego Dudy-Gracza, Danuty Leszczyńskiej-Kluzy, Stefana Wierzbickiego (1984), Andrzeja Majewskiego, Franciszka Starowieyskiego (1986), Izabelli Gustowskiej, Władysława Jackiewicza (1988). W 1994 roku CBWA przekształciło się w Zachętę Państwową Galerię Sztuki, w 2003 roku — w Narodową. Instytucja ta wciąż pozostaje organizatorem wystaw w Pawilonie Polski w Wenecji, dlatego w kolekcji można znaleźć również prace kolejnych uczestników Biennale: Mirosława Bałki (1993), Zofii Kulik (1997), Katarzyny Kozyry (1999), Leona Tarasewicza (2001), Stanisława Dróżdża (2003), Artura Żmijewskiego (2005), Moniki Sosnowskiej (2007), Krzysztofa Wodiczki (2009), Yael Bartany (2011), Konrada Smoleńskiego (2013), C. T. Jaspera i Joanny Malinowskiej (2015), Romana Stańczaka (2019), Małgorzaty Mirgi-Tas (2022).

W ramach projektu badawczego Historia wystaw w Zachęcie — Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 Marek Czapelski z Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego opracował wystawę Oskara Hansena i Bohdana Urbanowicza w Pawilonie Polskim na 37. Międzynarodowej Wystawie Sztuki w Wenecji (1976).

Od 1991 roku Polska uczestniczy również w Międzynarodowej Wystawie Architektury — la Biennale di Venezia. W 2008 roku ekspozycja Hotel Polonia. Budynków życie po życiu (artyści: Nicolas Grospierre, Kobas Laksa, kuratorzy: Grzegorz Piątek, Jarosław Trybuś) zdobyła najważniejszą nagrodę przyznawaną pawilonom narodowym — Złotego Lwa. W 2012 roku Pawilon Polski otrzymał też wyróżnienie za projekt Katarzyny Krakowiak Making the walls quake as if they were dilating with the secret knowledge of great powers (kurator: Michał Libera). W 2020 Biennale Architektury zostało przesunięte o rok ze względu na pandemię i otworzyło się dopiero w 2021 roku, a wystawa Trouble in Paradise została dodatkowo przygotowana w wersji cyfrowej.

Prace Tadeusza Kulisiewicza biorącego udział w weneckim Biennale aż pięciokrotnie (w tym dwa razy przed II wojną światową — w 1930 i 1936 roku) można obecnie oglądać w Zachęcie na wystawie Kulisiewicz. Lapidarne piękno. Katarzyna Kozyra, której projekt Szukając Jezusa. Biblioteka prezentowany jest w Małym Salonie, otrzymała wyróżnienie na weneckim Biennale Sztuki w 1999 roku za Łaźnię męską. Obszerny przegląd prac Magdaleny Abakanowicz reprezentującej Polskę na weneckim Biennale w 1980 roku udostępnia galeria Tate Modern w Londynie w związku z dużą wystawą tej artystki. W katalogu tej wystawy zamieszczono tekst jednego z kuratorów Zachęty — Michała Jachuły.

Zachęcamy do obejrzenia filmu dokumentalnego Przeczarowanie Anny Zakrzewskiej (2022) poświęconego reprezentującej Polskę w tym roku na Biennale Sztuki w Wenecji Małgorzacie Mirdze-Tas, a także dającego namiastkę pobytu w polskim pawilonie podczas oprowadzania kuratorskiego online. Obecnie wystawa Przeczarowując świat prezentowana jest w renesansowym Castello Estense w Ferrarze, a już w kwietniu będzie miała swoją polską premierę w salach Zachęty — Narodowej Galerii Sztuki.

Joanna Waśko, Karolina Zychowicz, 23.12.2022