Zachęta – Narodowa Galeria Sztuki

współorganizator: Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego w Warszawie
partnerzy: Muzeum Śląskie w Katowicach; Muzeum Teatralne, Teatr Wielki — Opera Narodowa; Instytut im. Jerzego Grotowskiego
partner filmowy: Filmoteka Narodowa — Instytut Audiowizualny
kurator: Robert Rumas
współpraca merytoryczna: Dorota Buchwald, prof. Dariusz Kosiński, dr hab. Daniel Przastek
współpraca ze strony Zachęty: Julia Leopold oraz Michał Jachuła, Ewa Mielczarek, Aleksandra Zientecka
współpraca ze strony Wydziału Nauk Politycznych i Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego: Paweł Mrowiński
kwerenda i opracowanie materiałów filmowych: Michał Januszaniec
aranżacja wystawy: Robert Rumas
wykonanie makiet: Akademia Sztuk Pięknych im. Eugeniusza Gepperta we Wrocławiu
identyfikacja wizualna: Jakub Jezierski
program towarzyszący: Zofia Dubowska, Karolina Iwańczyk, Marta Miś
realizacja: Anna Muszyńska, Krystyna Sielska oraz Andrzej Bialik, Dariusz Bochenek, Remigiusz Olszewski, Grzegorz Ostromecki, Paweł Ostromecki

Zmiana ustawienia. Polska scenografia teatralna i społeczna XX i XXI wieku jest czwartą w historii Zachęty przeglądową wystawą poświęconą scenografii teatralnej. Jej koncepcja to autorska wizja Roberta Rumasa — cenionego artysty wizualnego i scenografa. Kurator wraz z zespołem współpracowników prowadzi widzów przez 100 lat historii, budując narrację wystawy w oparciu o układ problemowo-tematyczny oraz tworząc odniesienia kontekstualne do wcześniejszych i późniejszych zjawisk.

Wystawa w nowym świetle ukazuje najważniejsze zjawiska scenograficzne kształtujące przestrzeń i estetykę przedstawień teatralnych oraz wydarzeń polityczno-społecznych w Polsce. Duży przekrojowy pokaz stanowi nowatorską próbę całościowego przedstawienia procesu ewolucji scenografii: od pierwszej reformy teatru do współczesności, z uwzględnieniem problemów, zjawisk i wynikających z nich reperkusji nieodłącznych dla zrozumienia roli tej dziedziny zarówno w historii polskiego teatru, jak i historii kultury.

Teatr jest czułym instrumentem rejestrującym zmiany społeczno-kulturowego porządku, zaś będąca jego częścią scenograficzność to również narzędzie teatralizowania przestrzeni publicznej — tła i areny wydarzeń, historii w procesie. Scenografia jako medium kształtujące przestrzeń, choć jest efemeryczna, ma nośną funkcję i duży zasięg. Zwykle odbija się szerokim echem w domenie publicznej, dyskursie medialnym; długo pozostaje w pamięci publiczności, a jej przykłady zapisują się na kartach historii. Obojętnie, czy podprogowo subtelna, czy propagandowa, jest zaprojektowanym dziełem dla społecznych rytuałów i sporów światopoglądowych wpisanych w rzeczywistość. Dlatego też wystawa unaocznia rangę, funkcje oraz role społeczne pełnione przez scenografię w przestrzeni artystycznej i w rzeczywistości pozaartystycznej, traktując je jako wspólny obszar funkcjonowania grup i jednostek w szeroko rozumianej kulturze generującej spory, konflikty i kontrowersje.

Pojęcie scenografii społecznej kryje w sobie projektowanie przestrzeni dla wydarzeń o dużym zasięgu i oddźwięku wśród „publiczności”, zgodnie ze scenariuszem przygotowanym stosownie do okoliczności — rozgrywanych na placach, ulicach, w obiektach użyteczności publicznej czy w plenerze. Z tego powodu w obszarze zainteresowań twórców wystawy znajdują się np. uroczystości pogrzebowe, pielgrzymki papieskie, wydarzenia o charakterze patriotycznym, propagandowym, sportowym oraz protesty. Społeczny wymiar scenografii i wiążący się z nim polityczny aspekt wydarzeń reżyserowanych zarówno przez władze państwowe, jak i oddolnie — przez obywateli i widzów sceny publicznej — po raz pierwszy został ukazany razem z historią polskiej scenografii teatralnej, której nie sposób oddzielić od politycznych kontekstów, w jakich powstawały poszczególne projekty.

Choć dążeniem autorów nie jest akademickie podejście do tematu i linearne przedstawienie historii scenografii polskiej z uwzględnieniem przemian plastyki teatralnej, wystawa obejmuje kluczowe wątki wpisane w historię teatru i sprawy, z którymi zmaga się współczesny teatr w szerokim kontekście aktualnych zjawisk kulturowych, politycznych, społecznych.

Wybór prezentowanych na ekspozycji materiałów to także efekt współpracy Zachęty z Instytutem Teatralnym im. Zbigniewa Raszewskiego, który prowadził projekt badawczy Zmiana ustawienia. Polska scenografia teatralna i społeczna XX i XXI wieku, realizowany dzięki grantowi z Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. W połowie 2020 roku nakładem Instytutu Teatralnego zostanie wydana publikacja prezentująca wyniki tych badań.

^{fot. Edmund Wierciński w roli księdza Piotra w spektaklu Dziady Adama Mickiewicza, reż. Leon Schiller, Teatr Polski w Warszawie, 1934; fot. Stanisław Brzozowski, Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego}