Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

komisarz: Maurice Jardot
organizator: CBWA, ZPAP, Galeria Louise Leiris
frekwencja: 65 948

Była to druga z trzech wystaw zorganizowanych przez Centralne Biuro Wystaw Artystycznych we współpracy z galerią Louise Leiris w Paryżu (zob. Pablo Picasso, Wystawa z kolekcji Daniela-Henry Kahnweilera, Galeria Louise Leiris, grafika, 1965).

Znany marszand Daniel Kahnweiler przebywając w Polce w 1965 roku obiecał, że pomoże w organizacji pokazu malarstwa Picassa i swej obietnicy dotrzymał¹. Jeszcze przed otwarciem wystawy podarował Muzeum Narodowemu w Warszawie kilka litografii twórcy kubizmu. Podobnie jak pokazywana w Zachęcie w 1965 roku ekspozycja grafik Picassa — również ta zagościła wcześniej w Pradze, w Galerii Mánes. Pokazano wybór prac z lat 1963–1965: 75 grafik (akwaforty, akwatinty, sucha igła) oraz 25 obrazów olejnych.

Wydarzenie wzbudziło większe zainteresowanie niż ekspozycja z 1965 roku, gdyż — jak pisał Ignacy Witz — „Po raz pierwszy w Warszawie mamy pokaz malarstwa Picassa. Nie pojedyncze płótna, lecz kolekcja szesnastu wielkich w formacie obrazów z jednego okresu twórczości”². 

Witz dobrze ujął również problematykę ikonografii zaprezentowanych prac. Oddajmy mu głos: „Tematyka obrazów Picassa jest tutaj taka sama, jak ta, która przewija się przez całą jego sześćdziesięcioletnią twórczość. Dzieci, kobiety, pary miłosne, znowu kobiety i wreszcie pracownie artystów: malarz i jego model, rzeźbiarz i jego model, potem koty, kobiety z kotami, kobieta i mężczyzna, kobieta sama i kobieta wśród kobiet. To nie jest nawet tematyka, lecz być może pewien kod, za którego pomocą Picasso rozmawia, najpierw sam z sobą a potem z naturą, z tym co nie jest objęte, tajemnicze a jednak codzienne, znane, co jest losem, przeznaczeniem i wyzwaniem rzuconym temu losowi”³. Wypowiedź ta doskonale pokazuje, że nie ikonografia była istotna w tej twórczości, lecz zaproponowane przez Picassa innowacje artystyczne.

Najciekawszym aspektem polskiej recepcji wystawy jest problematyka związana z erotycznym aspektem pokazywanych obrazów i grafik. W niektórych kręgach ekspozycja wzbudziła skandal obyczajowy, którego echa można odnaleźć w znanej książce Antoniego Libery Madame. Jeden z rozdziałów to opis wernisażu: „Przede wszystkim obrazy były tak pomyślane, że krocze lub genitalia stanowiły na ogół swoisty punkt ciężkości lub pierwszy plan kompozycji, po drugie zaś, owe organy, niby ledwo muśnięte, odwzorowane szkicowo, nieomal symbolicznie (kropki, kreski i kółka, niekiedy czarna plama), były jednak zarazem piekielnie wyraziste, a w swej formie — dosadne”⁴.

Powieść Libery ukazała się w 1998 roku. Jednak już w prasie z 1968 roku można odnaleźć głosy oburzenia. Alfred Łaszowski pisał o „bezkrytycznym snobizmie” oraz „rysunkowych igraszkach na temat aktów seksualnych, anatomicznie zbyt realistycznych”. Był zniesmaczony faktem sprowadzania na wystawę wycieczek szkolnych z całej Warszawy. Krytycznie oceniał również jakość artystyczną zaprezentowanych prac: „Rozumiem, że ukazanie olbrzymiego i bezcennego dorobku w całości było rzeczą praktycznie niemożliwą. Ale dlaczego organizatorzy krajowi i zagraniczni wybrali dla naszej publiczności dzieła zdecydowanie najsłabsze, chybione i trzeciorzędne, tego nie pojmuję” ⁵. Marian Makarski — również zawstydzony erotycznym charakterem prac — taki stan rzeczy usprawiedliwiał na łamach „Sztandaru Ludu” następująco: „Oczywiście, to tylko margines wielkiej twórczości, próbki starego już artysty, bawiącego się jak dziecko w pornograficzne nieraz scenki”⁶ . Na łamach „Poglądów” Picassa określano jako „starucha z obsesją seksualną, który sprawia wrażenie, jak gdy był spóźnionym słuchaczem na wykładach z anatomii ciała ludzkiego”. Autor uzasadniał to zjawisko charakterem ustroju, w którym Picassowi przyszło żyć: „Czy się to komuś podoba, czy też nie, trzeba powiedzieć, że Picasso niestety czyni to nie tylko z tytułu swoich upodobań (wieku starczego, jak chcą niektórzy, choć nie jest to wcale wyłączną cechą późnego wieku), ale i dlatego, że odpowiada w ten sposób na konkretne zapotrzebowanie w określonych kręgach społeczeństwa kapitalistycznego”⁷. Ten fragment zwraca szczególną uwagę, gdyż w pierwszej połowie lat 50. XX wieku stosowane przez Picassa deformacje tłumaczono ustrojem, w którym żył twórca. Za przykład niech posłuży tekst Zygmunta Kałużyńskiego z 1952 roku: „Bywa, że artysta rewolucyjny, umieszczony w społeczeństwie burżuazyjnym, posługuje się formami sztuki wytworzonymi przez kulturę mieszczańską, usiłując walkę z nią wyrazić jej własnym językiem, próbując znaleźć drogę do jej sumienia poprzez właściwy jej sposób patrzenia”⁸. Gdy deformacja w sztuce nie była już zakazana, lecz niechętnym okiem spoglądano na erotykę, dla usprawiedliwienia ekspozycji tego artysty w PRL-u użyto tej samej argumentacji co w dobie socrealizmu.

Pokaz zaprojektował Stanisław Zamecznik — uważany za rewolucjonistę polskiej architektury wystaw. Ekspozycja prezentowała się jednak w dość tradycyjny sposób: na tle białych kurtyn artysta wyeksponował niektóre obrazy olejne, oprawione w passe-partout grafiki umieścił na pozostałych ścianach przestrzeni wystawienniczej Zachęty. Kuratorem wystawy ze strony francuskiej był — podobnie jak w przypadku wystawy z 1965 roku — Maurice Jardot.

Karolina Zychowicz
dział dokumentacji Zachęty – Narodowej Galerii Sztuki

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Bibliografia

Teksty źródłowe:

• A.R., Picasso, „Tygodnik Kulturalny” 1968, nr 8, s. 12.
• Badziak K., Picasso, „Dziennik Łódzki” 1968, nr 48.
• Florczak, Zbigniew, Na marginesie wystawy Picassa, „Przegląd Artystyczny” 1968, nr 4, s. 12–15.
• Florczak, Zbigniew, Pamiętnik długodystansowca, „Polityka” 1968, nr 8, s. 7.
• (g), Pablo Picasso, „Kurier Polski” 1968, nr 36.
• Garztecka, Ewa, Picasso – nie klasyk, „Trybuna Ludu” 1968, nr 41, s. 5.
• Grubert, Halina, Picasso w „Zachęcie”, „Express Wieczorny” 1968, nr 41.
• Jankowska, Krystyna, Człowiek, który stworzył epokę, „Kierunki” 1968, nr 8, s. 5.
• Juszczyk, Jacek, Potwierdzenie i rekonstrukcje, „Gazeta Poznańska” 1968, nr 65.
• Kora, Jak walczyć z uwiądem starczym, „Poglądy” 1968, nr 7.
• Kwiecińska, Zofia, Picasso i nieporozumienia, „Trybuna Ludu” 1968, nr 50.
• Lessman, Jerzy, Picasso wstrząsnął Warszawą, „Express Ilustrowany” 1968, nr 33.
• Łaszowski, Alfred, Żałosny Picasso, „Kierunki” 1968, nr 10, s. 5.
• Madeyski, Jerzy, Głosy o Picassie, „Życie Literackie” 1968, nr 20, s. 12.
• Makarski, Marian, Pablo Picasso, „Sztandar Ludu” 1968, nr 59.
• (ms), Picasso w Warszawie, „Panorama Północy” 1968, nr 9.
• Morska, Ewa, Picasso w Warszawie, „Tygodnik Demokratyczny” 1968, nr 8.
• (NIL), Picasso, „Zwierciadło” 1968, nr 8.
• (oe), Sto dzieł Picassa, „Dziennik Ludowy” 1968, nr 36.
• Olkiewicz, Jerzy, Oczy i rogi Picassa, „Kultura” 1968, nr 7, s. 10.
• Picasso, „Gromada Rolnik Polski” 1968, nr 35.
• Picasso, „Zwierciadło” 1968, nr 8.
• Porębski, Mieczysław, Picasso i modernizmy, „Miesięcznik Literacki” 1968, nr 4, s. 56–63. 
• Rassalski, Stefan, Cztery wystawy zagraniczne, „Tygodnik Kulturalny” 1968, nr 17.
• R.P., Picasso w „Zachęcie”, „Żołnierz Wolności” 1968, nr 34.
• (SAM), 100 dzieł Picassa w warszawskiej „Zachęcie”, „Słowo Powszechne” 1968, nr 42.
• Skrodzki, Wojciech, Picasso – mit artysty, „Współczesność” 1968, nr 4, s. 5.
• Sten, Maria, Wielki Pablo, „Dziennik Bałtycki” 1968, nr 36; „Kurier Lubelski” 1968, nr 37.
• Szeląg, Jan, Tak i nie, „Kultura” 1968, nr 10.
• Szczypińska, Hanna, Picasso żywy, „Tygodnik Powszechny” 1968, nr 9, s. 4.
• Witz, Ignacy, Picasso, „Życie Warszawy” 1968 nr 37, s. 5.
• Witz, Ignacy, Picasso, „Gazeta Krakowska” 1968, nr 94.
• Witz, Ignacy, Picasso w Warszawie, „Nowiny Rzeszowskie” 1968, nr 47.
• Wolff, Jerzy, Podpis nie wystarcza, „Polityka” 1968, nr 11, s. 12.
• Wystawa współczesnej twórczości Pabla Picassa, ze zbiorów Galerii Louise Leiris w Paryżu, kat. wyst. CBWA „Zachęta”, Warszawa 1968.
• Zanoziński, Jerzy, Picasso w warszawskiej „Zachęcie”, „Świat” 1968, nr 7, s. 5.

• Wzmianki: „Życie Warszawy” 1968, nr 14; „Życie Warszawy” 1968, nr 28; „Życie Warszawy” 1968, nr 32; „Słowo Powszechne” 1968, nr 13; „Słowo Powszechne” 1968, nr 31; „Słowo Powszechne” 1968, nr 33; „Sztandar Młodych” 1968, nr 13; „Sztandar Młodych” 1968, nr 31; „Sztandar Młodych” 1968, nr 41; „Express Wieczorny” 1968, nr 21; „Express Wieczorny” 1968, nr 32; „Express Wieczorny” 1968, nr 45; „Kurier Polski” 1968, nr 21; „Kurier Polski” 1968, nr 54; „Gromada Rolnik Polski” 1968, nr 10; „Życie Literackie” 1968, nr 4; „Głos Pracy” 1968, nr 25; „Głos Pracy” 1968, nr 30; „Głos Pracy” 1968, nr 31; „Współczesność” 1968, nr 3; „Dziennik Ludowy” 1968, nr 27; „Dziennik Ludowy” 1968, nr 31; „Przekrój” 1968, nr 1191; „Przekrój” 1968, nr 1194; „Głos Wybrzeża” 1968, nr 31; „Trybuna Ludu” 1968, nr 36; „Nowości Dziennik Toruński” 1968, nr 32; „Głos Olsztyński” 1968, nr 31; „Głos Olsztyński” 1968, nr 32; „Gazeta Robotnicza” 1968, nr 32; „Nowiny Rzeszowskie” 1968, nr 32; „Polityka” 1968, nr 6; „Kultura” 1968, nr 6; „Trybuna Robotnicza” 1968, nr 38; „Trybuna Robotnicza” 1968, nr 41; „Zielony Sztandar” 1968, nr 13; „Głos Koszaliński” 1968, nr 42; „ITD Ilustrowany Magazyn Studencki” 1968, nr 7; „Panorama Północy” 1968, nr 7; „Głos Nauczycielski” 1968, nr7; „Kierunki” 1968, nr 7; „Tygodnik Kulturalny” 1968, nr 7; „Film” 1968, nr 8; „Słowo Powszechne” 1968, nr 48; „Isskustwo” 1968, nr 2; „Stolica” 1968, nr 9; „Stolica” 1968, nr 11; „Kurier Szczeciński” 1968, nr 58; „Problemy” 1968, nr 3; „Za i Przeciw” 1968, nr 17; „Miesięcznik Literacki” 1968, nr 4; „Polska” 1968, nr 5; „Nasza Ojczyzna” 1968, nr 5.

¹ Jerzy Lessmann, Picasso wstrząsnął Warszawą, „Express Ilustrowany” 1968, nr 33.
² Ignacy Witz, Picasso, „Życie Warszawy” 1968, nr 37, s. 5.
³ Ibidem.
⁴ Antoni Libera, Madame, Kraków 2002, s. 277.
⁵ Alfred Łaszowski, Żałosny Picasso, „Kierunki” 1968, nr 10.
⁶ Marian Makarski, Pablo Picasso, „Sztandar Ludu” 1968, nr 59.
⁷ Kora, Jak walczyć z uwiądem starczym, „Poglądy” 1968, nr 7. 
⁸ Zygmunt Kałużyński, Od anarchicznej groteski do nowego realizmu. Wystawa malarstwa francuskiego w Zachęcie, „Nowa Kultura” 1952, nr 14, s. 8.